«Үкімет 17 ірі жобаның тізімін жасады. Онда терең өңдеу тәсілін меңгеруге басымдық берілген. Өз шикізатымыз бен құрал-жабдықтарымызды барынша пайдалану, ірі кәсіпорындарға жапсарлас өндірістер ашу маңызды», – деді Президент. Аталмыш жобалардың басым бөлігі металлургия, мұнай – химиясы салаларына қатысы болғанымен, ауыл шаруашылығы өнімдерін терең өңдеуге арналған жобалар да назардан тыс қалмады.
Қазақстанға астықты терең өңдеуді дамыту және жоғары қосылған құны бар өнімдерді экспорттау қажеттігі туралы осыған дейін де мінберлерден айтылып жүрді. Kazakh Invest компаниясы ұсынған мәліметтерге сүйенсек, еліміздің астықты терең өңдеу өнімдерінің экспорттық әлеуеті 6,1 миллиард долларды құрайды, ал бастапқы өңдеу өнімдерінің әлеуетті экспорты небәрі 3,7 миллиард долларға бағаланады. «Қазақстан әлемдік көшбасшы болуға барлық алғышарттарға ие перспективалы бағыттардың бірі – астықты терең өңдеу. Қазақстан әлемде бидай өндіруші көшбасшылардың бірі және бидай бағасы әлемдегі ең төмен бағалардың бірі. Қазақстанда жиналған бидайдың 3%-дан азы ғана өңделеді», – делінген ұлттық компания ұсынған баяндамада.
Жақында вице-премьер Серік Жұманғарин Қостанай облысына жұмыс сапары барысында өңірдегі астықты терең өңдеудің экономикалық тиімділігімен танысқан болатын. Үкімет ұсынған мәліметке сүйенсек, егер 1 тонна ұнның құны 120-130 мың теңгені құраса, терең өңделген өнімнің құны – 350-541 мың теңге болмақ. Астықты терең өңдеу бұдан бөлек, елімізде негізінен импортталатын жаңа өнімдер өндірісін жолға қоюға мүмкіндік береді. Мысалы, аминқышқылдары, глютен, лизин, крахмал, биоэтанол және басқалар. Сонымен қатар Қостанайда өткен инвестициялық форумда астықты терең өңдеу бойынша кешен құрылысы жобасын таныстырды. Облыста астықты терең өңдеу хабының жобасы екінші рет жүзеге асырылуда. Жоспарға сай өндіріс қуаты – тәулігіне 1 250 тонна астық болмақ. Ал Qostanai Grain Indastri компаниясының жетекшісі Еркін Саттаровтың пікірінше, қазір аймақта жылына орташа есеппен 5 миллион тонна астық өндіріледі, ал оның 96%-ы ұн өндіруге жұмсалады.
«Ұн тарту кәсіпорындарының жалпы қуаты 10 миллион тонна бидайды өңдеуге есептелген. Диірмендердің артықшылығы айқын, әсіресе дәстүрлі экспорттық нарықтардың тарылуы жағдайында. Бұрын Қазақстаннан ұн сатып алатын елдер оны өздері өндіріп, біздің елімізден шикізат сатып алады, ал қосымша құн шетелге кетеді. Жалғыз жолы – астықты терең өңдеу. Бұл сала Қазақстан үшін әлі де жаңа», – дейді ол.
Компанияның мәліметі бойынша, Қазақстанда бүгінде глютен (құрғақ клейковина), аминқышқылдары – лизин, трип- тофан, олардан алынатын концентраттар сияқты терең өңдеу өнімдеріне сұраныс жоғары, ал Еуропада экологиялық таза отынға сұраныс артып келеді. Қазір елдегі аминқышқылдарына сұраныс импорт есебінен қанағаттандырылады, глюкоза мен құрғақ клейковина импортының көлемі де өсіп келеді. Еуропада биоотынға тұрақты сұраныс бар.
«Терең өңдеу – біздің артықшылығымыз, әсіресе бидайдың артықшылығын ескерсек. Осы мүмкіндікті пайдалана отырып, отандық өнеркәсіпшілер бидайды өңдеу өнімдері нарығында үстемдік ете алады. Солтүстік нан өндіруші облыстардағы ауыл шаруашылығы секторы қанша диверсификацияға ұмтылса да, бидай өндірісі әлі де егістік алқаптарында үстемдік етуде. Қуаңшылықтарға, су тасқындарына, шегіртке сияқты экстремалды жағдайларға қарамастан, бидай көп өндіріледі. Ал аграрийлер жыл сайын мемлекеттен тек субсидия ғана емес, қымбат антистресстік шараларды да талап етеді. Мысалы, былтыр ылғалданып кеткен бидайды сатып алу шаралары ұйымдастырылған», – деп атап өтті Е.Саттаров.
Мамандардың пікірінше, терең өңдеу ісі – ел ішінде астық өткізу үшін тағы бір қуатты бағыттың пайда болуына жол ашады. Бірақ ол мемлекеттік қолдау бағытын да өзгертуі мүмкін. Әзірге отандық агроөнеркәсіптік секторында биыл астықтан айтарлықтай түсім болады деп күтілуде. Яғни, 17 миллион тонна деңгейінде болжанып отыр. Дегенмен соған қарамастан «Атамекен» ҰКП агрокәсіп иелері күтпеген қиындықтарға тап болуы мүмкін деп мәлімдеді. Өйткені биыл дәнді, бұршақты және майлы дақылдардың жалпы көлемі 26,3 миллион тоннаға дейін артады деген болжам бар. Бұл өткен маусымға қарағанда 41%-ға артық.
«Бірақ егіннің көптігі ішкі тұтынуды да, экспортты да қиындататын бірқатар проблеманы тудырады. Негізгі проблемалардың бірі – астықты сақтауға және өңдеуге арналған ыдыстардың жетіспеушілігі. Егін көлемінің ұлғаюымен, әсіресе 17 миллион тоннаға жетсе, қоймалар мен элеваторлар тез толтырылуы мүмкін. Қазір қоймаларда алдыңғы егіннен шамамен 4,5 миллион тонна астық қалады. Сақтау және қайта өңдеу үшін тиісті инфрақұрылым болмаса, фермерлер өткізу проблемаларына тап болып, шығынға ұшырау қаупі артады», – делінген кәсіпкерлер палатасы ұсынған деректе.
Мемлекет басшысы үш жыл ішінде агроөнеркәсіптік кешендегі өңделген өнімнің үлесін 70%-ға дейін арттыра отырып, Қазақстанның Еуразияның жетекші аграрлық орталығы болудың стратегиялық мақсатын белгілеген болатын. Бұл мақсатқа қол жеткізуде ет, сүт және астық өңдеуді дамыту, сондай-ақ өнеркәсіптік жылыжай шаруашылығын дамыту маңызды рөл атқарады. Сондықтан сарапшылар азық-түлік нарығының тұрақтылығын және аграрлық сектордың тұрақты дамуын қамтамасыз ету үшін егіннің рекордтық көлемін тиімді басқару маңызды деген пікірде.
А.Байтұрсынұлы атындағы Қостанай өңірлік университеті Қайта өңдеу және стандарттау технологиясы кафедрасының меңгерушісі Анзор Саидовтың пікірінше, жақын арада терең өңдеуді дамытпасақ, еліміз астықты өңдеуден гөрі оны экспорттау тиімдірек болатын жағдайға тап болуы мүмкін.
«Қазақстандық ұнды өткізудің негізгі нарығы – негізінен Орталық Азия мемлекеттері. Оның басым мөлшері Ауғанстанға экспортталады. Астықты өңдеп, одан ұн алу технологиясы аса күрделі болмағандықтан, бұл елдер соңғы уақытта диірмен өндірісін ұлғайтуда. Нәтижесінде, соңғы уақытта отандық ұн экспортының қарқыны бәсеңдеді. Көптеген зауыттағы өнімнің сатылымы іс жүзінде нақты шарықтау шегіне жетті. Сондықтан олар өндірісті одан әрі жетілдіру мен дамытуға ынталы емес. Бірақ жақын арада өндіріс қуатын арттырмайтын кәсіпорындарда кірістілік сөзсіз төмендейді және инфрақұрылымдық проблемалар туындайды. Сондықтан қалыптасқан жағдайдан шығудың бірден-бір стратегиялық дұрыс жолы – астықты терең өңдеуді дамыту. Сондықтан қазақстандық бизнеске терең өңдеуге елеулі назар аударатын кез келді», – дейді ғалым.
Егер жақын уақыт ішінде ел ішінде астықты өңдеу үшін қадамдар жасалмаса, нарықта салыстырмалы түрде астық экспорты үшін неғұрлым тиімді және дамыған логистикалық шешімдер пайда болуы мүмкін. Нәтижесінде, астықты жергілікті жерде өңдеуден гөрі экспорттау тиімді шешімге айналмақ. Басқаша айтқанда, астықты қосымша құнмен сатуға болатын дайын өнім өндірудің орнына, оны шикізат ретінде сату оңайырақ болады. Анзор Мұсалұы өз зерттеуінде қазақстандық кәсіпорындар үшін астықты терең өңдеуді тартымды ететін мынадай факторларды мысалға келтірген: астықты қайта өңдеу арқылы алынған, қосылған құны жоғары өнімдердің импортына тәуелділік, халықаралық нарықтарға шығу мүмкіндіктері, шикізат базасын кеңейту резервтері, жаңа жұмыс орындарын құру мүмкіндігі. Өйткені астықты терең өңдейтін бір зауыттың құрылысы орта есеппен 150-300 жұмыс орнын құрайды. Астықты терең өңдеу зауыттары елдің аграрлық кешенін көтеруге, ішкі және халықаралық нарықтарға шикізаттық аграрлық ресурстарды емес, жоғары дәрежедегі қайта өңдеу өнімдерін жеткізуге мүмкіндік береді.
Бүгінде көптеген шетелдерде астықты күрделі өнімдерге қайта өңдеу – жақсы табыс әкелетін қалыптасқан сала. Әлемдегі мұндай өнімдердің ең ірі өндірушілері – АҚШ және Еуропалық Одақ елдері. Соңғы жылдары Қытай да өндірісті ұлғайтты. Атап айтқанда, крахмал өндірісін мысалға алуға болады. ЕО мәліметтері бойынша, 2030 жылға қарай әлемдік крахмал өндірісі 67,5 миллион тоннаға бағаланады және бұл көлем соңғы 10 жылда екі есе өскен. Еуропада 21 елде 78 астық өңдеу зауыты жұмыс істейді. АҚШ-та мұндай зауыттар аз, тек 21, бірақ олар әлдеқайда үлкен және тиімдірек жұмыс істейді. Өйткені энергия мен шикізат арзанырақ. Бұл үшін АҚШ-та генетикалық түрлендірілген жүгері қолданылады.
Foreign Agricultural Service мәліметтеріне сүйенсек, 2023/2024 маркетингтік жылының қорытындысы бойынша, әлемде 788,95 млн тонна бидай өндірілсе, оның ішінде Қазақстанның үлесі 12,1 млн тонна өндіріс көлемімен 1,5%-ды құраған. Сәйкесінше, әлемдік көшбасшылар арасында 14-ші орынға ие болып отыр.
Дегенмен Finprom сараптама орталығының мәлімдеуінше, 2024 жылдың қаңтар, маусым айларында Қазақстан 494,1 млн АҚШ долларына тең 2,4 млн тонна бидай мен меслин (бидай мен қара бидай қоспасы) экспорттаған. «Экспорт табиғи түрде 38,5%-ға, қаржылай есеппен 51,9%-ға қысқарды. Экспорттың жалпы көлемінің 75,8%-ы, 1,8 млн тонна бидай ТМД елдеріне жіберілді. Бұл былтырғы жылмен салыстырғанда 33,7%-ға аз. Қазақстан бидайын негізгі сатып алушы – Өзбекстан: 1,3 млн тонна, жылдық қысқару – 33,8%. Импорттаушы елдердің негізгі үштігіне Тәжікстан мен Түрікменстан да кірді. Қазақстан Республикасының Ұлттық статистика бюросының алдын ала мәліметтері бойынша, биыл Қазақстанда бидайдың егіс алқабы 13,2 млн гектарды құрады – бұл былтырғы жылмен салыстырғанда 4,1%-ға аз. Ең үлкен егіс алқаптары дәстүрлі түрде Ақмола (4 млн га), Қостанай (3,7 млн га) және Солтүстік Қазақстан (2,5 млн га) облыстарында байқалады. Бұл үш жетекші аймаққа елдегі барлық егіс алқаптарының 77,5%-ы тиесілі», – делінген .
KAZAKH INVEST мәліметі бойынша, Қазақстан аумағында астықты терең өңдеу бойынша 4 жоба жүзеге асырылуда және талқылануда, олардың ішінде: «Астанада бидай мен бұршақты терең өңдеу жобасы Tiryaki Holding (Түркия) және Hassad Food (Катар) компанияларының құны 200 миллион долларды құрайтын жоба; Алматы облысында AnhuiJinhe Industrial, CITIC Construction және Shanghai Starch (Қытай) компанияларының бидайды терең өңдеу жобасы; Shijixianghe Agribusiness Group (Қытай) компаниясының 600 миллион долларлық бидайды терең өңдеу жобасы; Қостанай қаласындағы KazFoodProducts және Myande Group (Қытай) компанияларының бидайды терең өңдеу бойынша Qostanay Grain Industry жобасы».
Кәмила ЕРКІН