Сарапшылардың пайымдауынша, мұның бір салдары болады. Бірақ ол салдардың қандай болатыны әзір белгісіз. Өйткені АҚШ-тың жаңа президенті Дональд Трамп ешқандай сайлауалды тұғырнамасын ұсынбады.
Бүкіл билік бір партия қолына көшті
Атлант мұхитының ар жағындағы супердержавада 5 қарашада өткен президент сайлауының қорытындысы енді белгілі болды. Бұл жерде басты әңгіме дауыс берудің ақырғы нәтижесінде емес. Айтпақшы, билік басындағы Демократиялық партияның үміткері, іс басындағы вице-президент Камала Харрис таңдаушылардың 226-сының, оның қарсыласы, Республикалық партияның кандидаты, экс-президент Дональд Трамп 301-інің дауысын жинады. Жеңіске жету үшін 270 таңдаушы қолдаса да жеткілікті.
Бұл ретте Харрис ханымды 69 млн 86 мың 766 қарапайым америкалық сайлаушы (47,7%), ал Трампты 73 млн 417 мың 986 сайлаушы (50,7%) жақтап, дауыс берген. Сөйтіп, Дональд Трамп таңдаушылардың да, сайлаушылардың да басым дауысын иеленіп отыр.
Мұндағы басты қорытынды – Республикалық партияның айқын жеңісінде де емес. Бұл сайлауда Камала Харрис қана ұлы бәйгеде шаң қауып қалғанда, саясаттанушылар, партиялық жетекшілер және басқасы жеңіліске жеке соны ғана кінәлайтын еді. Алайда бұл жолғы додада 2018 жылдан бері алғаш рет Республикалық партия Сенатта басымдыққа ие болды. Өйткені ол Огайо мен Батыс Вирджиния штаттарында жеңді: Сенатта енді Огайо атынан демократ Шеррод Браунды республикалық Берни Морено, ал Батыс Вирджиния атынан қазіргі сенатор Джо Манчинді республикалық Джим Джастис ауыстырады.
Республикалық партия бұған дейін Конгрестің Өкілдер палатасын өз бақылауына алған болатын. Нәтижесінде, республикалықтар әлемдегі №1 державаның барлық тізгінін – атқарушы, заң шығарушы биліктерін уысына түсірді. Сот билігінде, Жоғарғы сотта да республикалықтардың қатары басым. Осылайша, кандидаты ғана емес, бүкіл Демократиялық партия жаппай жеңіліске ұшырап, оппозицияға кетті.
Ақ үйді, Сенатты, Өкілдер палатасын қатар қанжығалаған республикалықтар кең өкілеттікке ие болып, ең басты күшке айналды. Ол бұдан былай ешкімге қарайламай, президент Трамптың күн тәртібін емін-еркін ілгерілетеді, қалаған заңын қабылдайды. Америкалықтардың демократтардан көңілі қалғанын мынадан да байқауға болады: Огайо штатында элитаға беделі жоғары сенатор Браунды колумбиялық иммигрант, бұрынғы көлік сатушы Морено жығып кетті. Өзін халық өкілі ретінде ұсынған республикалық Берни Морено азуы алты қарыс Шеррод Браунды бар жерде мазақ етіп, әбден құнын түсірді. Қос саясаткердің күресі АҚШ тарихындағы ең қымбат сенаторлық бәйгеге айналды. Демократтардың аяусыз ақша шашуы нәтиже әпермеді. Батыс Вирджинияда жеңіс тұғырына көтерілген Джим Джастис бұған дейін демократ болған, одан көңілі қалғанын мәлімдеп, 2017 жылы Трамп жақтаушыларының қатарын толықтырды.
Өткен сейсенбіде Сенаттың 34 мандаты «ханталапайға» салынды. Онда республикалықтардың шоқтығы биік болды. Демократтар арасынан Мэрилендте Энджела Олсобрукс танымал республикалық Ларри Хоганды қапы қалдырды. Делавэр штатында Конгресте үш мерзім қатарынан отырған демократ Лиза Блант Рочестер қайтадан алдына қара салмады. Осының нәтижесінде Америка тарихында тұңғыш рет бір мезгілде 2 қара нәсілді сенатор болады. Бұған дейін тек бір сенатордан болды. Нью-Джерси атынан АҚШ тарихында тұңғыш рет корей өкілі – демократ Энди Ким сенатор болды. Өкілдер палатасында да тарихи оқиға: АҚШ тарихында алғаш рет трансгендерлік әйел (Сара Макбрайд) конгрессмен атанады.
Вашингтонды «тілсіз жау» жайлай ма?
Трамптың жақтастары сайлауалды тұғырнама орнына «2025 Жобасын» ұсынды. Бастапқыда бұл кітап «Американы құтқару үшін Вашингтонды өртеу!» (Burning Down Washington to Save America) деп аталды. Саясаттанушы Алекс Шепардтың айтуынша, кейін Трамптың кампаниясымен байланысының күшеюіне орай тақырыбы «Американы құтқару үшін Вашингтонды қайтарып алу» (Taking Back Washington to Save America) деп жұмсартылды. Дегенмен онда бәрібір FBI, Әділет министрлігі, басқа мекемелерді, либералды университеттерді жою, АҚШ-тың федералдық үкіметі функцияларын жеке секторға беру ұсынылған. Трамптың өзі бұл қуғын-сүргінді «батпақты құрғату» деп атады.
«2025 жобасында» айтылғанды құптаған Д.Трамп оны орындау үшін бір күнге диктаторлық уәкілеттіктерге ие болатынын, бұрынғы биліктің белді өкілдерін, соның ішінде Байден мен оның баласын тұтқындауға әскер жіберетінін айтып, қорқытты. «2025 Жобасы» және Трамптың мәлімдемелері негізінде Голливуд Civil War (Азаматтық соғыс, прокатқа «Падение империи» деген атпен шықты) сияқты «фильм-катастрофа» жанрында қаптатып кино түсірді. Сайлауалды үгіт кезінде Дональд Трампқа жасалған қастандық үрей бұлтын қалыңдата түсті.
Сайлау артта қалды, бір жақсысы, көп күткен апат болмады. Бұл доданың басты әрі маңызды қорытындысы да осы болса керек. Камала Харрис 6 қараша күні қарсыласына өзі хабарласып, оны жеңісімен құттықтады. Кеше NBC News-ге сұхбат берген Дональд Трамп Байденмен де жап-жақсы әңгіме-дүкен құрғанын айтты.
– Сайлаудан кейін Украина президенті Зеленскиймен телефон арқылы тілдестім. Владимир Путинмен сөйлескен жоқпын, менің ойымша, әлі сөйлесеміз онымен. Сәрсенбінің таңынан бері әлемдік 70 шақты лидермен әңгімелесіп үлгердім. Президент Джо Байден, вице-президент Камала Харрис қоңырау шалды, жеңісіммен құттықтады. Екеуімен де құрметке құрылған, өте жағымды әңгіме болды, – деді Д.Трамп.
Оның айтуынша, Харрис елдегі бейбітшілік пен тұрақтылық сақталуы үшін билікті тапсыру барынша қалыпты, байсалды болғанын қалайтынын жеткізіпті. Трамп бұған келіскенін айтты. Ендеше «Штаттар соғысы», әскер мен қарулы топтар жұмылдырылатын азаматтық соғыс болмайтынға ұқсайды. Жаңа сайланған президент жуырда іс басындағы президентпен дастарқандас болып, бірге түстенетінін жеткізді.
Трамптың жеңуінің себебі неде?
Би-Би-Си жазуынша, Дональд Трамптың 2016 жылғы жеңісін либералды және консервативті сыншылар кездейсоқтық немесе жүйедегі уақытша ақау деп қарастырды. Оған ресейлік хакерлердің, Хилари Клинтонға қатысты өсек-аяңдар, қасақана жүргізілген дезинформациялар ықпал еткені туралы көп айтылды. Бұл жолы Трамп сенімді жеңіске жетті және тек таңдаушылармен шектелмей, алғаш рет сайлаушылардың басым дауысын иеленді. 2016 жылы Клинтон ханым сайлаушылардың бірнеше миллион дауысын артық жинаса да, таңдаушылар есебінен ұтылған еді.
Financial Times жазуынша, 2024 жылғы сайлау АҚШ жұртшылығының үлкен бөлігі сөзі ісімен қабыспайтын, саяси этикасы екіжүзділікпен астасып жатқан демократтардан шаршағанын, сондықтан тіпті сот айыпты деп танығанына, екі импичментіне және жыныстық жанжалдарына қарамастан, популист Трампты саналы түрде таңдағанын паш етті. Кремний алқабындағы данышпандар да Трампты жақтаған.
Би-Би-Си мұны «жұмысшылар табының бас көтеруі және Демпартияның сәтсіз кампаниясы» деп атады. Билеуші Демократиялық партия бұған дейін кандидаты ретінде ақылынан адаса бастаған қария Джо Байденді ұсынды. Байден дебатты жарға жығып, сайлауға бірер ай ғана қалғанда, 2024 жылғы 21 шілдеде кандидаттық тартысты жалғастырудан бас тартты. Жаңа кандидат партиялық праймериз арқылы таңдалуға тиіс еді. Уақыт аз қалды деген сылтаумен Байден кандидат ретінде өз орынбасары К.Харристі «тағайындады», партия келісе салды. Яғни, демократтардың өзі жақтастарын демократиялық таңдаудан айырды.
Харрис сайлауалды тұғырнамасын елге ұғынықты жеткізе алмады. Бір айдай бұрын ABC телеарнасы Демпартияның жаңа кандидатына өз бағдарламасын, төл ұстанымын барша Америкаға түсіндіруі үшін тамаша алаң, таптырмас мүмкіндік ұсынды. Тележүргізуші одан Президент Джо Байденнің қандай қателігін түзете алатынын сұрады. «Ойыма ештеңе келмей тұрғаны!» – деп қойып қалды Камала ханым. Осы арқылы ол сайлауалды тұғырнамасында Америкадағы жағдайды жақсы жаққа қарай өзгертетін жаңа ештеңе жоғын аңғартып алды. Харрис өзін танымалдылығы мен рейтингін жоғалтқан бастығына байлады.
Республикалықтар мұны іліп алып, қарсы пиарға қолданды. Түзетілуі тиіс олқылық көп еді, басқасын айтпағанда, тарихта бұрын-соңды болмаған көлемге жеткен мемлекеттік борыш, экономикадағы дағдарыс, екіге жарылған қоғам, пандемия кезінде әлемдегі ең көп құрбанға жол берген ақаулы медициналық сақтандыру және денсаулық сақтау жүйесі, мигранттардың миллиондап қаптауына жол берген көші-қон саясаты... Мұның бәрі нақты шешімі табылуға тиіс кезек күттірмес мәселе.
Оның орнына Камала Харрис 100 күндік үгіт науқанында әйелдерге аборт жасату құқығын бекітуге, жұмысшыларға – баспананы қолжетімді етуге, қымбатшылықты құрықтауға, Америка көшбасшыларының жаңа буынын дайындауға уәде етуге екпін түсірді. Оны Тейлор Свифт, Бейонсе сияқты танымал жұлдыздар жаппай қолдады. Бірақ елді мезі еткен Байденнің ауыр мұрасы оның бәрін басып кетті. Байден тұсында америкалықтардың үштен екісі «АҚШ қате бағытта келе жатыр» деп санады. Харрис болса, өзін тағайындаған «boss-ын» қатты сынамады, одан іргесін аулақ салмады. Сөйте тұра, өзін соның мұрагері емес, жаңа буын адамы ретінде көрсетпек болды.
Ашығын айту керек, бұл сайлау Американың әйел президентке дайын емесін көрсетті. The Hill басылымы Associated Press/NORC орталығының тапсырысымен қыркүйекте жүргізілген әлеуметтік зерттеудің қорытындысын жариялады. Онда сайлаушылардың 38%-ы Харристің әйел затынан болуы оның Президент болып сайлануына кедергі екенін мәлімдеген. Осы орайда кеше АҚШ тарихында тұңғыш рет Ақ үйді әйел басқаратыны белгілі болды. Трамп Президент аппаратының басшысы ретінде Сьюзи Уайлсты тағайындайтыны анықталды.
Камаланың қарсыласы «Американы қайтадан ұлы етуге» уәде бергені болмаса, нақты сайлауалды тұғырнамасын жарияламады. Содан 900-ден астам митингінде әрнені сөз етті, көрген-білгенін әңгімеледі, ақыл-кеңес таратты, демократтарды тоқтаусыз әжуалады, сөз таппаса, Spotify қосып, әдемі әуенге жақтастарымен бірге ырғала биледі. Мигранттар мәселесін шешу үшін шекараны тарс жауып тастайтынын, келімсектерді еліне жаппай депортациялайтынын айтты. Мұнда қисын шамалы. Алайда халықтың басым бөлігі қолдауы үшін сол да жеткілікті болды.
Чикаго университеті жүргізген кең ауқымды сауалнама барысында әрбір он америкалықтың үшеуі Байденнің заманында өз отбасының қаржылық жағдайы нашарлағанын хабарлаған. Трамптың алдыңғы каденциясы тұсында он америкалықтың екеуі өміріне шағымданатын.
ТМД елдерін қызықтыратыны – сайлауалды науқанында Трамп «Ресей – Украина соғысын 24 сағат ішінде тоқтатуға» уәде етті. Америкалық басылымдар оның қалай жүретіні туралы «инсайд-ақпараттарын» жариялап жатыр. Алайда Американың 45-ші және 47-ші президенті Д.Трамптың өзі бұған қатысты жоспарын әзірге жарияламады.
АҚШ-тың жаңа президенті қызметіне кіріспей, бұл тұрғыда да нақты шешімдер қабылдай алмайды. Трамптың ұлықтау салтанатына дейін әлі 74 күн бар. Бұл өтпелі кезең саналады, онда Джо Байден мемлекет басшысы қызметін атқара береді. Американың 47-ші президентінің инаугурациясы 2025 жылғы 20 қаңтарға белгіленді.
Елдос СЕНБАЙ