Парижде 1900 жылы өткен конгрестен кейін араға 124 жыл салып қайта жаңғыртылған басқосудың Сапиенца университетінде өтуі бекер емес – sapienza сөзінің өзі «даналық» дегенге саяды, аталмыш білім ордасында Мария Монтессори, Бернардо Бертолуччи, Федерико Феллини, Габриеле Д’Аннунцио, Серджо Маттарелла және басқа да танымал тұлғалар тәлім алған. Римде конгресс алғаш рет, ал Италияда төртінші рет өткізілуде (Болонья (1911), Неаполь (1924), Венеция (1958). Осылайша, Италия – адамзат тарихында Дүниежүзілік философия конгресін төртінші рет өткен жалғыз ел болып табылады.
Қандай да бір «шекарадан тыс», әртүрлі сипатта ойлауға шақыру –Дүниежүзілік философия конгресінің басты мақсаты болды. Конгресс алаңында әлем философтарына біздің ортақ әлеміміздің әлеуметтік, экономикалық, саяси, технологиялық және мәдени болашағы туралы әртүрлі идеямен бөлісу үшін тамаша мүмкіндік берілді.
Халықаралық философиялық қауымдастықтар федерациясының президенті Лука Скарантино шараны аша отырып, «Бізге философияны сүйетіндерге және ғалымдарға, саясат шекараларынан тыс пікір алмасуларды қамтамасыз етуде маңызды функцияларды көбірек атқарып, академиялық желілер құруға және жалпы жаһандық қауымдастық сезімін қалыптастыруға қажетті теориялық және моральдық жағдайлар жасауды қамтамасыз ету қажет» екенін атап өтті.
Скарантиноның пікірінше, қазір философия бұрынғыдан да кең ауқымды философиялық тұжырымдамаларға сүйенуі қажет.
«Біртұтас мәдениет шеңберінде немесе өз мәдениетіміздің шегінде ғана ойлау – құрлықтар арасында идея, тіл, әдет және стиль еркін айналып, бір-бірімен тығыз араласып жатқан әлемде тиімсіз болып қалды. Біздің философиялық қауымдастықтардың – қазіргі философияның маңызды бағыттарының бірі ретіндегі мәдениетаралық инклюзивтілігін мойындайтын уақыт келді; көптеген адамзат өркениеттерінің философиялық мұрасын және көзқарастарын лайықты деңгейде бағалап, мойындап, оларды біздің академиялық стандартты тапсырмаларымызға қосу керек. Біздің әлем бізден, философтардан, философияның мағынасы, ауқымы және оның жеке әрі мәдени тұрғыдан мағыналы жаһандық деңгейдегі шекараларын қайта бағалау бойынша тарихи міндетімізді қабылдауымызды күтетін секілді», – деп атап өтті федерациясы президенті.
Конгреске 109 елден 5 723 адам тіркелді. 8 626 тезис қабылданды, олардың 4 309-ы мақұлданды, 997. 5 пленарлық сессия, 10 симпозиум, 6 лекция, 5 диалог сессиясы, 345 дөңгелек үстел, 138 шақырылған сессия, 107 қоғамдық сессия, 489 тақырыптық сессия, философиялық білімнің барлық саласы бойынша 190 студенттік сессия өтті. Ыңғайлы мобильді қосымша әзірленді. Конгрестің негізгі спикерлері – Адриано Фабрис (Италия), Дэвид Чалмерс (Аустралия), Джеффри Сакс (АҚШ), Дженнифер Хорнсби (Ұлыбритания), Джоселин Бенойст (Франция), Магди Салех (Египет), Мануэль Гарсия (Испания), Масаки Ичиносе (Жапония) және тағы басқалары болды.
«Жұлдыздар астындағы философия» атты үш кеш өткізілді, ол Колизей археологиялық паркінің Палатин стадионында сыни және философиялық ойға арналды. Іс-шараны Фабриция Джулианимен сұхбат жасай отырып, Джойс Кэрол Оутс ашты. Түнгі жұлдыздардың аясында Дэвид Чалмерс, Максимо Ибарра, Натали Точчи, Маурицио Феррарис, Юк Хуэй, София Боникаци сөз сөйледі.
«Жұлдыздар астындағы философияның» мақсаты – «Шекарасыз философия» тақырыбына арналған пікірталастар аясын кеңейту, интеллектуалдық ой жүгірту және кең аудитория үшін сыни ойлауды дамыту. Үш кеш бойы үш түрлі тақырыптық бағыт ұсынылды. Бірінші кештің қонағы – Принстон университетінің профессоры, америкалдық жазушы, ақын және драматург Джойс Кэрол Оутс болды, ол әдебиет пен философия арасында тағы бір көпір салды. Белгілі жазушы өзінің жарияланбаған мәтінімен бөлісіп, тіл философиясы және коммуникация тақырыптарына арналған көптеген эссенің авторы, Рим университетінің («Ла Сапиенца») профессоры Фабриция Джулианимен сұхбаттасты. Екінші кеш «Табиғаттан тыс» деп аталып, онда Гонконг философы, Роттердам университетінің профессоры, Философия және технологияны зерттеу орталығының негізін қалаушылардың бірі Юк Хуэй сөз сөйледі. Қазіргі заманғы ең қызықты технологияны зерделеуші философтардың бірі болып саналатын Юк Хуэй сандық объектілердің мәселелерімен, технологияның саясатымен және поэтикасымен, компьютерлік инженериямен, әлеуметтік желілердің баламалы архитектурасын жасаумен айналысады. Ол техника философиясы, медиа теориясы және кибернетика бойынша кітаптар мен мақалалар жазған Бернар Стиглердің шәкірті. Сонымен қатар халықаралық қатынастар саласындағы итальяндық саясаттанушы, сарапшы Натали Точчи сөз сөйледі. Ол халықаралық істер мен бейбітшілікті сақтаудағы Еуропалық Одақтың рөліне, сондай-ақ еуропалық мемлекеттер арасындағы қарым-қатынастар бойынша пікірін ортаға салды.
Содан кейін Турин университетінің теориялық философия профессоры, La rivista di Estetica журналының бас редакторы Маурицио Феррарис сөз алды. Ол Critique, il Circulo Hermeneutico editorial және aut aut сияқты журналдарды құруға атсалысқан. 2010 жылдан бастап Repubblica газетінің мәдениет бөліміне мақалалар жазып жүрді. Rai Cultura телеарнасы үшін «Қозғалыстағы философия» атты бейнедәрістер сериясын жасап, 2015 жылдан бері Rai-5 арнасында саясат пен мәдениет тақырыптарына арналған «Өнер жағдайы» бағдарламасын жүргізіп келеді. Эстетикада оның есімі сезім теориясымен, құжаттардың онтологиясы ретінде түсінілетін әлеуметтік онтологиямен, сондай-ақ жаңа реализм арқылы постмодернизмді еңсерумен байланысты. Философиялық герменевтика саласының белгілі ғалымы Маурицио Феррарис зерттеулерінде постмодерннің орнын басқан жаңа реализм парадигмасын алға қойды. Өткендегі реализмнің рационалды құрылымдарын қайта ойластыру тақырыбы қазіргі философиялық мәселелер үшін маңызды болып табылады. Ферраристің философиясына сүйенсек, фрагменттерді, ыдырауды, хаосты еңсеру және барлық «шашыраңқы» элементтерді тұтас бір бүтінге жинақтау арқылы біз түлғамызды ашамыз. Сондықтан жаңа реализм қазіргі заманның сызықтық емес дискурсында әртүрлі позициялардың қатар өмір сүру формасы емес пе? Егер солай болса, философтар мен философия әрқашан диалогке «мәжбүр». Білімді биліктің құралы ретінде қарастырған Мишель Фуконың ілімін түсіндіре отырып, Феррарис «фукант» ұғымын енгізеді, ол Кант пен Фуконың эпистемологияларын біріктірген ұғым, мұнда Канттың априорлық әдістемесі Фуконың генеалогияларында конвертацияланады.
Үшінші кеш «Зерде» деп аталды, онда Нью-Йорк университетінің «Зерде, ми және сана орталығының» тең директоры, философия және нейроғылым профессоры Дэвид Чалмерс, Римдегі Гвидо Карло Луисс университеті мен бизнес мектебінің цифрлық маркетинг профессоры, инженерия бөлімінің бас директоры Максимо Ибарра және Рим III университетінің Коммуникация философиясы кафедрасының доценті София Боникальци сөз сөйледі.
Дэвид Чалмерс – әлемдегі ең ықпалды философтардың бірі, сана мәселесін зерттеуші, ми, қазіргі когнитивтік ғылыммен айналысатындардың қызығушылығын туғызды. Негізінен сана, зерде философиясы және жасанды интеллект мәселелерімен айналысатын танымал аустралиялық философ және когнитивист «сананың мәселесі» деп аталатын әйгілі концепциялардың бірінің авторы. Дэвид Чалмерс панпсихизм туралы көзқарастарымен де танымал – бұл идея бойынша сананың болмыстың негізгі аспектісі болуы мүмкін, ол барлық физикалық объектіде әртүрлі формада көрініс табады. Өз жұмыстарында ол сананың тек адам миы сияқты күрделі жүйелерден пайда болмайтынын, керісінше, оның болмыстың терең құрылымдарында тамыр жаюы мүмкін екенін талқылайды. Сонымен қатар Чалмерс жасанды интеллект және оның санаға қабілеттілігі туралы мәселелерді белсенді зерттейді. Ол санамен қамтамасыз етілген немесе сананы имитациялай алатын машиналармен қалай әрекеттесетініміз жөнінде маңызды этикалық және философиялық сұрақтарды көтереді. Үш кеш метафизикаға, трансценденттікке және сыни ақыл-ойға арналған философияда жаңа мүмкіндіктер ашты. Алайда барлық кеште қазіргі мәселелер философиялық білім мен философия тарихының призмасы арқылы проблематизацияланды, себебі философиялық жүйелердің тарихи сипатын түсінбейінше, қазіргі ұғымдарымыз бен стратегияларымыздың феноменологиясын түсіну мүмкін емес. Философиялық конгрестер әрқашан бізді «догматикалық ұйқыдан оятады», Юм философиясы туралы Канттың бұл әйгілі сөзін бұл жерде де орынды қолдануға келеді. Пленарлық отырыстарда «көкейтестілік», постковидтік метаморфозалар, онтологиялық фрагменттілік, саяси айлашарғылар, саяси технологиялар және «антисезімтал бірегейліктің» қалыптасуы кеңінен талқыланды. Гарвард және Колумбия университеттерінің профессоры, БҰҰ Бас хатшысының кеңесшісі, белгілі экономист Джеффри Сакс жасаған баяндама қошеметке және пікірталасқа ие болды. Оның сөзі философтарға үндеу болды: талдау жасап, ойлап, әрекеттеніп, белсенді түрде философиямен айналысу – ойдың «жаттығуы» емес, әрекет ету. Өз философиялық ойларымыздың жүзеге асуына жауапкершілікпен қарау – оның тағы бір маңызды идеясы. Пленарлық отырыста баяндамашының тезистеріне қарағанда әлі де бар және болашақта да болатын гендерлік мәселеге назар аударылды. Әрине, философия – бұл біздің көзқарастарымызды, ойларымызды, әлеуметтік және мәдени үдерістерді жалпылау, сондықтан Философиялық конгресте қазіргі шынайы өміріміздің мәселелері көтерілді.
Бүгінде философия біздің өмірлік өзекті мәселелерімізге сай бола ала ма, әлде ол туралы ештеңе айта алмай ма? Егер философияны тек белгілі бір оқиғаларды, концепцияларды жалпылау тәсілі ретінде ғана қысқартса, философтар сұранысқа ие болу үшін не істеуі керек? Негізінен, әрбір философиялық конгресс – бұл философияның мәні мен мағынасы, философиялық ойлау мәдениеті туралы ой-толғаулар мен пікірталастар және ең маңыздысы – философияның күнделікті өмірмен онтологиялық байланысын қайта құру болып табылады.
1900 жылдан бері Дүниежүзілік философиялық конгрестер өткізіліп келеді, олар әрқашан заманның рухы мен маңызды тақырыптарын көтереді. Бүгінгі заманның тақырыбы – шекарасыз философия біздің сұраныстарымызға жауап береді. Шекарасыз дегеніміз – тоталитаризмсіз, біркелкіліксіз, идеологиялық диктатсыз, философиялық ойлаудың түрлі тәсіліне деген кемсітусіз философияны меңзейді. Шекарасыз философияда философияның өзіне жаңа көкжиектер ашыла береді – ХХV Дүниежүзілік философиялық конгрессте осы мүмкін болатын жаңалықтар туралы көп талқыланды.
Қазақстан философиясы әлемдік философиялық мұраның бір бөлігі ретінде қазіргі заманғы өзекті трендтке сәйкес дамып келеді. Дүниежүзілік философиялық конгреске қазақстандық өкілдерден – Философия, саясаттану және дінтану институты, әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті және еліміздің басқа жоғары оқу орындарының ғалымдары қатысты. Дөңгелек үстелдер, баяндамалар мен семинарлардың тақырыптары ғаламдық мәселелерге жауап берді және ол төмендегідей кейіпте өрнектелді: мәдени және ұлттық бірегейліктерді сақтау, мәдени кодтарды іздеу, гендерлік теңдік, философиялық мәселелердің теориялық-методологиялық негіздері, тарихи-философиялық ресурстың герменевтикасы, постадам мәселелері, постсипатты, постәдеттегі уақытта, жасанды интеллект, постгуманизм дәуіріндегі адам мәселелері. Белгілі ғалымдар – А. Косиченко, Г. Барлыбаева, А. Әмребаев, Б. Мейрбаев, А. Әбішева және басқалар өз баяндамаларымен шетелдік әріптестерінің айрықша қызығушылығын туғызды. Исламдық дискурс Конгресс аясында Иран, Египет, БАӘ елдерінен қатысушылар тарапынан кеңінен талданды. Біздің ғалымдар ислам мәдениеті, ислам бірегейлігі, исламдық дәстүрлер мәселелерінде әріптестерімен көптеген ұқсастық пен түсінік тапты.
Қазақстан және Орталық Азия философиясына арналған Өзбекстан, Қырғызстан, Тәжікстан әріптестерімен бірлесіп ұйымдастырылған воркшоп сессиясын ерекше атап өтуге болады. Әріптестер философияны әлемдік философиялық кеңістікке интеграциялаудың қажеттілігін атап өтіп, өздерінің ұлттық философиялық тәсілдерін сақтаудың маңызды екеніне баса назар аударды.
Дөңгелек үстелдерде басымдық танытқан баяндама тақырыптары болған жоқ, себебі XXI ғасыр философиясы плюрализм жағдайында дамып келеді. Дегенмен қазіргі философияға тән бірнеше үрдістерді атап өтуге болады: бұл – мәселелерге тереңдеп, нақты салаға бағытталған мамандану тенденциясы. Біздің ғалымдар атап көрсеткендей, Қазақстан философиясының ерекшелігі –қазақ халқының рухани түпнегіздеріне байланысты болуында, оның сабақтастығы және диалогқа, шығармашылыққа, еркін коммуникацияға ұмтылуында деуге болады.
Философиялық конгресте еліміздегі осы сала үшін бірқатар маңызды ойлар айтылды: Қазақстан философиясы өткен философиялық тәжірибені түсіндіру, оны қайта бағалау, ұлттық философия үшін жаңа концептуализация стратегияларын әзірлеу арқылы Дүниежүзілік философия кеңістігіне интеграцияланатын көпқырлы интеллектуалды процесс ретінде жүзеге асырылады. Философияны дамыту, оның өзін-өзі анықтауы, еркін рефлексиясы үшін маргиналдылық пен тұлғасыздануды жеңу қажет. Барлығы үшін және әркім үшін біртұтас философия жоқ, бірақ «ортақ» нәрсе бар, оны тек философия түсіне алады. Философия, философиялық ойлау – бұл аяқталмаған процесс, ол адамды өткенімізді түсіну арқылы бүгінімізді түсінуге итермелейді. Бірақ философия тарихын және философиялық ойлау тарихын «антиквариаттау» емес, философиялық концептілерді нақты болмысқа, нақты сезімдерге, нақты ойларға, нақты істерге енгізу қажет.
Философиялық білім оны түсіну және ой елегінен өткізу үшін екі рет сүңгуге болатын өзен сияқты болуға тиіс, бірақ үмітсіздікті және үзіліп қалған ойлардың ащылығын көрсету үшін емес.
Аталмыш басқосудағы пікірталастар, презентациялар қысқаша айтқанда, шекарасыз философияға сүңгіте алды, бірақ үнемі философияның шеңберінде ұстап тұрды. Не таңғалдырды, әсер етті, қуантты? Бұл көзқарастар, қарым-қатынастар мен дискуссиялардағы еркіндіктің рухы. Мыңжылдық адам ойының тәжірибесімен қалыптасқан философия бүгінде еркін философтың еркін философиясы ретінде жүзеге асуда, оған қол жеткізу үшін және оның шеңберінен алыстап, қисынсыз әлемге шықпау үшін еңбек ету қажет.
XXV Философиялық конгресс сәтті өтті, келесі Әлемдік конгресс Күн шығысы еліндегі Токио қаласында өтеді, біз де бұл ұсынысты қолдадық. Ал әзірше бізде ойлануға уақыт бар, ең ұлы салалардың бірі – философиясыз өмір сүруге болар, бірақ философиясыз өмір сүру адамға да, қоғамға да мағынасыз.
Зарема ШАУКЕНОВА, академик
Аяжан САҒИҚЫЗЫ, профессор
Наталья СЕЙТАХМЕТОВА, профессор