Ел Үкіметі жол құрылысының сапасын күрт арттыруға уәде етті. Қоғамдық мониторингті күшейту мақсатында 2025 жылы e-joldar платформасы іске қосылады. Отандық ғалымдар әзірлеген инновациялар енгізіледі. Басқа жаңалықтар қарастырылған. Бұл салада әзірге шешімін таппаған, «кезегін күтіп қажыған» мәселе жетерлік.
Өңірлеріміздің алыс-берісі жақсарады
Жол салу дегенде ырың-жырыңы көп, жыры мен жұмысы ұзақ жылға созылатын «сақалды құрылыстар» елестейді. Сондықтан Үкімет басшысы Олжас Бектенов жауапты шенеуніктерге бұдан былай жобаларды жүзеге асыру мерзімін нақты әрі қатаң сақтау міндетін қойды. Бұл проблема әсіресе солтүстік және шығыс өңірлерде көкейкесті, себебі оларда құрылыс жүргізуге қолайлы маусым тым қысқа. Бұл дертінен сала келесі жылы арыла ма, Үкімет сөзінде тұра ма, уақыт көрсетеді.
Мұның сыртында жол құрылысының сапасына қатысты түйткілді мәселе де күн тәртібінде күйіп тұр. Премьер өңірлерге сапарында бұған өзі көз жеткізіпті. Олжас Бектенов жолдардың жағдайына көңілтолмастық білдірілген арыздар азаю орнына көбейгенін, шағымның басым бөлігіне жергілікті жолдар негіз болғанын қадап айтты.
Яғни, халық өзі жүретін жолдардың сапасын қоғамдық бақылауға дайын. Сол үшін e-joldar платформасы іске қосылады. Көлік министрлігінің Автомобиль жолдары комитеті төрағасының орынбасары Анар Ғабдуллинаның айтуынша, тұғырнама 2025 жылы пилоттық режимде сынақтан өтеді. 2026 жылы толығымен ел игілігіне тапсырылады.
– Автожол жобаларының жүзеге асуына қоғамдық мониторингті күшейту үшін е-joldar бірыңғай цифрлық платформасы қолданысқа енгізіледі. Онда қандай жолдарда: республикалық трассалардан бастап, тіпті қала көшелерінің қайсысында салу немесе жөндеу жұмыстары жүргізіліп жатқаны туралы барлық ақпарат көрсетіледі. Платформа жұмыстарды жоспарлау, сапаны бақылау, қаражатты мақсатты пайдалану сияқты бағыттарды қамтиды. Жолдардың ұзындығы мен құны, олардың жай-күйі туралы деректер жарияланады. Барлық дерек ашық әрі қолжетімді болады, – деді Анар Момынғазықызы.
Қоғамдық бақылауды арттыру өте маңызды. Себебі алда Қазақстан шетелден мол қарыз қаражат тартатын ірі жобалар басталады.
Бұдан бөлек, Мемлекет басшысы 2024 жылғы 15 наурызда өткен Ұлттық құрылтайдың үшінші отырысында тек ірі магистралдармен шектеле бермей, ауыл-аймақтағы жолдарға да мән беруді тапсырды. Соның нәтижесінде, Президенттің пайымдауынша, елді мекендерге көлікпен қатынау едәуір жеңілдейді. Ауыл-қала тұрғындарының өзара барыс-келісі жанданып, бизнестің белсенділігі артады.
Көлік министрі Марат Қарабаевтың айтуынша, шынында да бұған дейін қаражат негізінен халықаралық дәліздер мен ірі күрежолдарға бағытталып келді. Салдарынан облысаралық республикалық жолдар көп жылдан тіпті жөндеу жұмыстарымен қамтылмаған. Күрмеулі мәселені түбегейлі шешу үшін облыстардың арасымен шектелетін республикалық деңгейдегі 7 мың шақырым жолды қайта салу және реконструкциялау бойынша ауқымды жобалар қолға алынды.
Оның басым бөлігі келесі жылдың еншісіне түсіп тұр. Министрдің дерегінше, биыл «Қазақстан даму банкінің» кредит қаражаты есебінен аталған жолдардың 2,5 мың шақырымын орташа жөндеу жұмыстары басталды. Басым бөлігіндегі, 4,5 мың шақырымындағы жұмыстар 2025 жылы қолға алынады.
Ел бірлігін күшейтетін үш ірі жоба
Бұл жобалардың қатарына 20 жылдан бері жөндеу кезегін күтіп отырған, жолы ойдым-ойдым, шоқалаққа толы «Жезқазған – Петропавл», «Шалқар – Қандыағаш», «Қарағанды – Қарқаралы», «Семей – Қайнар» және «Семей – Барнаул» сияқты ірі жобалар кіріпті. Жоба жөнін тауып, ісі өрге басса, алдағы уақытта еліміздің облыстарының бір-бірімен қатынасы жақсаруға тиіс. Жасыратыны жоқ, әйтпесе, халықаралық дәліздердің басымдықты дамытылуы нәтижесінде мысалы, еліміздің солтүстік өңірлерінің тұрғындарына оңтүстік немесе Батыс Қазақстанға емес, көрші Ресейдің аймақтарына сапарлау әлдеқайда жеңіл болып тұр.
Алайда бұл енді халықаралық дәліздерге көңіл бөлінбейді деген сөз емес. Биыл, әрине оларға қатысты бұрынғы жылдары басталған ірі жобалардың басым көпшілігі аяқталып жатыр. Сонымен бірге Үкімет елдің транзиттік әлеуетін одан ары жақсартатын жаңа жобаларды дайындады. Бағдарламалық құжаттарға сәйкес, 2025 жылдан бастап 2029 жылға дейін жалпы ұзындығы 4,5 мың шақырым болатын 12 ірі жобаны іске асыру көзделген.
Көлік министрлігінің дерегінше, қазір жобалық құжаттары жазылып, қаржы көздері мен оларды тарту тетіктері пысықталып жатыр. Бұл жобалардың үшеуінің әзірлігі жоғары.
Біріншісі – жалпы ұзындығы 572 шақырымды құрайтын «Қарағанды –Жезқазған». Бұл жоба тек екі облыс орталығын қосып қоймай, сондай-ақ елдің солтүстігінен және шығысынан келетін жүк тасымалын Транскаспий халықаралық көлік бағытына (ТХКБ) қосуға септеседі. Жобаны қаржыландыру көзі айқындалды: Халықаралық қайта құру және даму банкінен несие алынады. Мердігерлерді анықтау бойынша конкурстық рәсімдер жүріп жатыр.
Екінші жаңа жоба – соңғы кезде жүргізушілер тарапынан жиі сынға ұшыраған, ұзындығы 262 шақырымдық «Ақтөбе – Ұлғайсын» жобасы. Ол «Батыс Еуропа – Батыс Қытай» дәлізінің құрамдас бөлігі. Дәліздегі қозғалыс қарқындылығының күрт өсуіне байланысты жобада 4 жолақты жаңа автомобиль жолы салынады. Биыл 28 шақырымында құрылыс басталды. Негізгі жұмыстар келесі жылға тиесілі. Қаржыландыру көзі ретінде Еуропа қайта құру және даму банкі таңдалды.
Үшінші ірі жоба – ұзындығы 102 шақырымдық Сарыағаш қаласының айналма жолы. Жаңа жол Түркістан облысының 2 ауданын қамтып, транзиттік көліктердің Сарыағаш, Абай, Қызыләскер және Амангелді елді мекендеріне кірмей, шаңға бөкпей, оларды алыстан орағыта өтуін қамтамасыз етеді. Жобаның құжаттары дайын. Оған қарыз Азия даму банкіне алынбақ. Негізгі құрылыс жұмыстары 2025 жылы басталады.
Ресми мәліметке жүгінсек, Қазақстанда бүкіл автожолының жалпы ұзындығы 95 мың шақырымды құрайды. Оның 25 мың шақырымы ғана республикалық. Қалған 70 мыңдайы жергілікті жолдарға жатады. Қазір нормативке сәйкес келетін республикалық жолдардың үлесі – 92%, ал жергілікті желінің осы көрсеткіші – 87%. Бұлар биылғы жыл соңына дейін тиісінше 93% және 89%-ға жеткізілуге тиіс. Келесі жылы да көрсеткіштері ұлғаятын болады.
Сапа өрісі инновациямен кеңейеді
Елімізде жол инфрақұрылымын жақсартып, дамыған ел стандартына жеткізу үшін жол құрылысына міндетті түрде инновациялық технологиялар енгізілуі қажет. Онсыз жаңа төселген асфальт келесі көктемде қармен-мұзбен бірге еріп, ел қаржысы заяға кетеді. Осы орайда Батыс Қазақстан, Ақтөбе облыстарында стабилизаторларды тестілеу және топыраққа талдау жасау зерттеулері бастау алды. Соның нәтижесінде республикадағы түрлі климаттық аймақтарда қандай материал пайдалануға болатыны нақты анықталуға тиіс.
Сонымен қатар ел Үкіметі техногендік қалдықтардың жол желісін дамытуға пайдаланылатынын жариялады. Ғалымдардың түсіндіруінше, глинозем өндірісінің боксит шламының қалдығы, бокситтік үйінді тұнбалары жолдар салуда және құрылыс жұмыстарының басқа түрлерін іске асыруда, құрылыс материалдарын, конструкцияларын өндіруде қолдануға болады. Мысалы, боксит шламы жолдардың беріктігін арттырады, қымбат материалдарды аз жұмсап, үнемдеуге, сөйтіп, шығынын азайтуға мүмкіндік береді екен.
Бұл саладағы елдің мұрат-мақсаты өршіл көрінеді. ҚазжолҒЗИ ғалымдары мен сала мамандарының тұжырымдауынша, жол саласы Қазақстанды, бүкіл Ұлы даланы қатты техногендік қалдықтардың өткен ғасырдан бері қордаланған барлық дерлік көлемінен арылтуға қауқарлы!
– Қазақстан жерінде сонау кеңес заманынан бері республикалық тау-кен өндіруші, руда өңдеуші және металлургиялық кәсіпорындар шығарған шамамен 55 миллиард тонна қалдығы жинақталған. Елестетіп көріңіз, оларды тиеп, тасу үшін 1 миллиардқа жуық (916 миллион) жартылай вагон қажет болар еді! Бұл тізбекпен Жер ғаламшарын экваторда 300 рет орап шығуға болады. Жыл сайын өндірілетін қалдықтың өзі планетамызды 7 рет орап тастауға жетеді. Бұл жерде жылу-электр энергетикалық кәсіпорындар шығаратын күл, басқа да қаптаған қалдықтарын есепке алмай отырмыз, – деп проблеманың ауқымын түсіндірді Экология министрлігі жанындағы Қоршаған ортаны қорғау ақпараттық-сараптамалық орталығының бас директоры Жанат Самат.
Міне, осы қалдықтың бәрі болмағанымен, үлкен бөлігі өңдеп, жол құрылысында пайдалануға жарайды. Мәселен, ғалымдар бірқатар қалдықты сапалы әрі арзан жол құрылысы материалдарына айналдыратын технологияны әзірлеп шықты. Оларды пайдалану біріншіден, қазақ еліндегі нашарлаған экологиялық ахуалды жақсартады. Екіншіден, жол жабынғысының сапасын арттырады. Үшіншіден, удай қымбат жол құрылысы жобаларының бағасын арзандата алады. Төртіншіден, мердігерлердің логистика мен құрылыс материалдарына кететін шығынын қысқартады.
– Осыған байланысты ҚазжолҒЗИ өнеркәсіптік қалдықтарды зерттеу және сынау жұмыстарын жүргізіп жатыр. Біз қалдықтар негізінде модификацияланған минералды ұнтақ жасап шықтық. Онда Алматы жылу-электр орталығының күлін, Теміртаудан әкелінген шлам мен шлакты пайдаланамыз. Техногендік шикізатты қолдану саласын кеңейту жайы пысықталып жатыр. Оны жол ұстындарының жоғары қабатына және асфальтбетон жабынғыларының төменгі қабаттарына арналған материал ретінде қолдануға болады. Осы мақсатта ERG, Qarmet, KazPhosphate ұйымдарымен меморандум бекітілді, – деді ҚазжолҒЗИ ғылым басқармасының басшысы Қайрат Мұхамбетқалиев.
Техногендік қалдықтарды жол құрылысында кәдеге жарату үшін жуықта ҚазжолҒЗИ және «Қазжолинновация» ЖШС ғалымдары «Павлодар – Семей – Қалбатау» және «Омск – Майқапшағай» жолында эксперимент жүргізіп, жол салуда алюминий өндірісінің қалдығы саналатын боксит шламын қолданды. Зертханалық зерттеулер көрсеткендей, бұл материал қолданылған жол телімдері дәстүрлі материалдармен салынғанына қарағанда 2-3 есе берік болып шықты.
Бизнес әр басқан қадамынан, тіпті қалдығынан пайда табуға ұмтылады. Сондықтан олар қазақ жерін улап жатқан қалдықтарын бұлдамай, тегін беруі үшін Үкіметтің пәрмені керек. Көлік министрлігінің бастамасымен арнайы жұмыс тобы құрылды, Жол картасы бекітілді. Алайда Қазақстанның жол ғылыми-зерттеу институты өкілінің айтуынша, Энергетика, Өнеркәсіп министрліктері де сырт қала бермей, осы іске жұмылуы қажет. Өйткені елдегі қалдықтардың үлкен бөлігі солардың балансында тұр, күлтөкпелерінде жатыр.
Институттың дерегінше, республикада 47 миллиард тоннадан астам қалдықты 100 мың шақырымдай автокөлік жолын салуға пайдалануға болады. Бұл – ұлан-ғайыр ресурс. Жоғарыда айтылғандай, бүгінде еліміздегі бүкіл жолдың ұзындығы 95 мың шақырымдай ғана. Демек, оны екі есе ұзартуға болады. Онсыз ел Үкіметі 2030 жылға дейін 8 мың шақырымдай ғана жаңа жол салуды жоспарлап отыр. Ендеше жол саласы елді өркендету, жеріміздің тұтастығын нығайту, транзитті дамыту, экспортты арттыру, тау-тау қалдықтан арылу, экологияны жақсарту сияқты көптеген мәселенің шешімін тауып беруге қабілетті.
Өз кезегінде Үкімет саладағы инновациялық технологиялардың өнімдері, отандық ғалымдардың өнертабыстары негізінде Жол құрылысы материалдары мен технологияларының бірыңғай базасын түзіп жатыр. Бұл да бүкіл елдегі жол сапасын жоғарылату бағытындағы маңызды қадам. Мұнда «сары» және «жасыл» мәртебе алған, тексерістен өткен, сапа мен қауіпсіздік стандарттарына сәйкестігін растаған отандық әзірлемелерге басты назар аударылады.
Айхан ШӘРІП