Уақыт өте келе оның көпшілігі бізге белгісіз себептермен бұзылып кетті. Бүгінде ежелгі сәулет өнерінің әсем үлгісін паш ететін көне ғимараттардан қалғаны саусақпен санарлық. Соның бірі – өз заманында Мұстафа Шоқай дәріс алған көне Перовск орыс-қазақ училищесінің ғимараты.
Дерекке сәйкес, ежелгі Ақмешіттің ажарын ашқан бұл сәулетті ғимарат 1878 жылы бой түзеген. Сол кездері нысан инженер, генерал Брюноның жобасы негізінде күйдірілген қыш кірпіштен салынса керек. Аталған орын алғашында әскерилердің балаларын оқытатын училище ретінде жұмыс жасапты.
Аталмыш ғимаратқа қарсы бетте сол заманның тағы бір сәулетті ғимараты орыстардың мінәжат ететін православ шіркеуі бой түзеген. Осы шіркеудің жанынан ертеде қаз-қатар барактар салыныпты. Осы барактарда офицерлер мен солдаттардың отбасылары тұрған деген мәлімет айтылады. Бұл Перовск училищесінде сол кезде ел азаттығы үшін күрескен талай тұлғалар дәріс алыпты.
Мәліметке сәйкес, көп жағдайда күйдірілген кірпіштен қаланған тарихи ғимаратты қазақтың белгілі тұлғасы Мұстафа Шоқайдың есімімен тығыз байланыстырып жатады. Тарихшылардың дерегіне сәйкес, училищеде Мұстафа Шоқай 1899-1902 жылдар аралығында білім алған көрінеді.
«Алаштың алғашқы астанасы – ежелгі Ақмешіт, қазіргі Қызылордада екі ғасырдың куәсіне айналған ескі ғимараттар қатары аз емес. Соның бірі де бірегейі бұрын Перовск орыс-қазақ училищесі болған нысанның тарихи маңызы зор. Әсіресе, училище болып құрылған жылдары бұл орында ел азаттығы үшін аянбай күрескен біртуар тұлға, ұлт болашағының жанашыры Мұстафа Шоқайдың қиын да қилы тағдыры тізбектеліп жатыр. Бұл жайында ұлт жанашырының екі томдық «Таңдамалы» кітабында көп деректерді кездестіруге болады. Шоқай өз шығармасында қилы заманның қиын кезеңдерін тебіреніспен баяндайды. Сонымен қатар бұл оқу орнында Қазақ ұлт-азаттық көтерілісінің көрнекті өкілі, қазақтан шыққан тұңғыш шығыс сәулет өнері тарихын зерттеуші, ориенталист, ағартушы, заңгер, саясаткер, турколог, саяси қуғын-сүргін құрбаны, азаттық күрескері Сералы Лапиннің де ізі бар. Осындай ұлы тұлғалар тәлім алған орынның бүгінде назардан тыс қалып тұрғаны шындығында да ойланарлық жағдай», – дейді Қызылорда облыстық тарихи-өлкетану музейінің ғылыми хатшысы Асхат Сайлау.
Негізінен, бұл ғимарат ең алғаш «қыздар приход училищесі» ретінде жұмыс жасапты. Ғимараттың қилы кезеңде «қыздар прихрд училищесі» болып құрылуының тарихы өз алдына бір төбе. Тарихшылар сол кезеңнен жеткен деректер арқылы көптеген мағлұматтарды алға тартып жатады.
«Көне Қызылордада «Қыздар приход училищесінің» ашылуы жайдан-жай емес. Мұның астарында сол кездегі отарлау саясатының ұшы қылтиып көрініп қалады. Бұл жерден қыздардың тәрбиесін бұрмалау арқылы қоғамның көзқарасын өзгерту мақсатында сол кездегі Ресей империясының астыртын саясатқа көшуі бек мүмкін екені айтылады. Яғни, мұның астарында «әйел адам өзгерсе, тұтас бір ұлтты өзгертуге болады» деген ұғым қалыптасқан көрінеді. Бірақ уақыт өте келе училищеге қазақ отбасылары қыздарын бермей қалуы салдарынан жұмысы тоқырауға ұшырап, астыртын саясаттың жүзеге аспай қалғаны жайында дерек бар. Училище жайында көптеген жазбаларда осы сынды ақпараттар аз айтылмаған», – деп ойын сабақтады музейдің ғылыми хатшысы.
Уақыт ағымына ілесіп, «Қыздар приход училищесі» өз жұмысын тоқтатқасын, бұл нысан қазақ жастарын аудармашылыққа дайындайтын түземдік мектеп болған. Сол кезеңде бұл орын төрт класты болып дәріс берген екен.
Бертін келе мұнда Перовск орыс-қазақ училищесінен кейін 1925-1929 жылдары ең алғашқы республикадағы баспахана ашылыпты. Баспаханада «Еңбекші Қазақ» («Егемен Қазақстан») және «Советская степь» («Казахстанская правда») газеттері орналасады. Сол заманның соңғы жылдары бұл ғимаратта аяқкиім фабрикасы ашылып, жұмыс істеген көрінеді.
Ел Тәуелсіздігі жарияланып, тоқырау кезеңі басталған тоқсаныншы жылдары жекешелендіру науқанымен аталмыш ғимарат жекенің қолына өтіп, сауда дүкеніне айналды. Содан бермен қарай тарихи орын Сыр халқына «Аль-асад» сауда орны ретінде мәлім.
Осы орайда тарихи нысанның қазіргі ахуалы төңірегінде Қызылорда облыстық мәдениет, архивтер және құжаттама басқармасынан сұрап көрдік.
«Бұл ғимарат қазіргі уақытта мемлекет қорғауына алынған жергілікті маңызы бар тарихи және мәдени ескерткіш болып табылады. Ғимараттың қабырғасына 2017 жылы «Мұстафа Шоқай 1899-1902 жылдары аралығында осы Перовск училищесі ғимаратында оқыды» делінген тақта орнатылды. Сонымен қатар «Қазақстанның киелі жерлері географиясы» жобасы аясында «Өңірлік қасиетті нысандар» тізіміне енгізіліп, QR-код тақтайшасы орнатылған. Ғимарат Қызылорда қаласының құрылуындағы ең алғашқы сәулет өнерінің үлгісі ретінде тарихи маңызын жоймақ емес», – деп мәлімдеді бұл жайында басқарманың баспасөз қызметі.
Жалпы, тарихи нысанның іргетасы бетоннан құйылып, төбесі шатырмен жабылған. Ғимараттың қасбеті қазақы ою-өрнекпен көмкеріліп, күйдірілген қыш кірпішпен өрілген. Еденіне бетон және плита төселген.
Қалай дегенде де өткен кезеңнің өшпес ізін қалыптастырған тарихи нысанның әлі де жекенің қолында тұрғаны Сыр жұртшылығын алаңдатып отыр. Оның қашан мемлекет меншігіне қайтарылатыны әзірге беймәлім күйде қалып тұр.
Халық тарапынан тарихи орын жекеден қайтарылып, қилы кезеңнен сыр тартатын мұражайға айналса деген ұсыныс-тілектерін айтып жүр. Ал жағдай осылай жалғаса берсе, өткен тарихымызды өшіріп, құнды жәдігерлерімізді құрдымға жіберіп алуға деген қорқыныш басым.
Ербақыт ЖАЛҒАСБАЙ,
Қызылорда облысы