Бір жылда 1 трлн 100 млрд теңге қайтарылған екен. Бұл аз ба, көп пе? Сонда барлық ақшаны қайтару үшін қанша уақыт керек және ол мүмкін бе? Жыл қорытындысы дегенде еске түсетін, түгенделуге тиіс бір мәселе осы болса керек.
Механизм үш сатыдан тұрады
Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев 2022 жылғы 26 қыркүйекте Заңсыз шығарылған активтерді мемлекетке қайтару жөніндегі Жарлыққа қол қойған болатын. Содан бері арнаулы органдардың ортақ жұмыс нәтижесінде 1,1 трлн теңгеге жуық актив қайтарылған екен. Мұндағы жұмыстарды күшейте түсу үшін 2023 жылдың шілде айында «Заңсыз сатып алынған активтерді мемлекетке қайтару туралы» заң қабылданған. Ол заңда ірі сыбайлас жемқорлыққа және әкімшілік-билік ресурстары субъектілерімен біріккен олигополиялық топтарға қарсы шаралар, халықаралық стандарттарға сәйкес активтерді қайтарудың тәсілдері айқындалды. Заңның басты мақсаты – қоғамда әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру. Осы құжатқа сәйкес мұндағы механизм үш сатыдан тұрады. Біріншісі – Премьер-Министр жетекшілік ететін комиссия. Оның құрамы Парламент депутаттары, қоғам қайраткерлері, Үкімет мүшелері, мемлекеттік органдардың бірінші басшылары және тағы басқалардан тұрады. Комиссияда активтерді қайтару жолдары мен қабылданатын шаралар жүйесіне қатысты ұсынымдар жасақталып шығарылады. Екіншісі – Бас прокуратураның жанынан құрылған Активтерді қайтару жөніндегі комитет, ол – комиссияның заңсыз иемденілген активтерді анықтау, тексеру және қайтару жөніндегі уәкілетті жұмысшы органы. Үшіншісі – «Қайтарылған активтерді басқару компаниясы» ЖШС. Ол тек мүлік немесе заттар түрінде келіп түскен активтерді сақтаумен және өткізумен айналысады. Бұл активтерге ақшалай қаражаттан тыс жылжымайтын және жылжитын мүліктер, кәсіпорындар мен акционерлік қоғамдардың акциялары мен үлестері, тағы басқа да құнды заттар жатады. Ал ақша мен бағалы қағаздар түріндегі активтер тікелей Қаржы министрлігіне қатысты Арнайы мемлекеттік қорға (АМҚ) түседі. Басқарушы компания да өздеріне сауда-саттықтан түскен ақшаны осы қорға аударып отырады. Мұнда шоғырланған қаражат бүкіл ел бойынша әлеуметтік-экономикалық және инфрақұрылымдық жобаларды іске асыруға бағытталады. Бүгінде бұл жұмыстар басталып та кеткен екен. Өңірлерде бірқатар әлеуметтік инфрақұрылым объектілерінің құрылысы басталған. Бір сөзбен айтқанда, Мемлекет басшысы атап өткендей «қайтарылған барлық қаражат қазақстандықтардың игілігіне жұмыс істеп жатыр». Қаражатты бөлумен Республикалық бюджет комиссиясы айналысады. Ал бақылауды Жоғары аудиторлық палата жүзеге асырады. Ақшаның түсуі мен жұмсалуы туралы есеп жыл сайын жұртшылыққа жеткізіледі.
«Пайда болуы түсініксіз актив» дегеніміз не?
Сонымен былтыр қабылданған заңсыз иемденілген активтерді мемлекетке қайтару туралы арнайы заң концептуалды түрде елімізде пайда болуы түсініксіз байлықты азаматтық тәркілеу моделін енгізуге бағытталып отыр. Онда «пайда болуы түсініксіз актив» деген ұғым қарастырылған. Яки, заң бойынша құны субъектінің заңды табысының мөлшеріне сәйкес келмейтін мүлік «пайда болуы түсініксіз актив» деп танылады. Ал активтерді иемдену көздерінің заңдылығы қисынды түрде күмән тудыратын қоғамдық маңызы бар тұлғалар заңның субъектісі болып саналады. Осындай тұлғалар комиссия шешімімен арнайы тізімге енгізіледі. Содан кейін олар комитетке өзінің мүлкі туралы, ол мүліктің пайда болу заңдылығы туралы құжаттармен бірге декларация тапсыруы керек. Болмаған жағдайда ол активтердің шығу көздерін тексеру және құқықтық баға беру жұмыстары жүргізіледі. Егер пайда болуы түсініксіз активтер анықталса, комитет азаматтық сотқа тиісінше талап қойып, сол мүлікті мемлекет пайдасына өндіру жөнінде өтінішпен жүгінеді. Сотта активтердің заңдылығын анықтаудың негізгі жауапкершілігі жауапкерге жүктеледі.
«Біздің заңның бірнеше қағидаты бар. Соның негізгісі – активтерді ерікті түрде қайтаруды ынталандыру. Біз ерікті түрде қайтаруды мемлекет үшін де, қоғам үшін де дұрыс деп санаймыз. Өйткені инвестициялық ахуал бар. Бизнес өкілдерінің мүдделері бар. Одан кейін адал несие берушілер мен адам сатып алушылардың мүдделері бар. Осы барлық артықшылық пен кемшілікті жан-жақты ескере отырып, заңның өзінде ерікті қайтаруға басымдық берілген. Ол үшін субъектіге бірнеше тәсіл қолданылады. Ең бірінші біздің комитетпен келісім жасайды. Одан кейін іс азаматтық сотқа өтіп кеткен болса бітімгершілік келісім жасай алады. Ал қылмыстық іс қозғалған болса, кінәсін мойындап, залалды қалпына келтіріп, заңсыз иемденген активтерін қайтару арқылы процессуалды келісім жасай алады. Ерікті қайтарудың артықшылықтары да бар. Мәжбүрлі қайтаруда мүлік мемлекетке тиіс болатын болса, ерікті қайтаруда комиссияның шешімімен қайтаруға жататын мүліктердің бір бөлігі субъектінің өзінде қалуы мүмкін. Тағы бір артықшылығы – кейін қайтарылған заңсыз активке қатысты заңсыздықтар анықталса, субъект жауапкершілікке тартылмайды деген құқықтық кепілдік беріледі», – дейді Бас прокуратураның Активтерді қайтару жөніндегі комитетінің төрағасы Нұрдәулет Сүйіндік.
Сарапшылардың айтуынша, активтерді қайтарудың көптеген жолы бар екен. Азаматтық істер арқылы да, қылмыстық істер аясында да қайтаруға болады. Әділет министрлігінде арбитраж арқылы да шешілмек. Интерпол Ұлттық орталық бюросымен де жұмыс жолға қойылған. Бұл қадам экономикалық қылмыстармен және активтерді заңсыз шығарумен күресте ынтымақтастықты нығайтуға бағытталған. Мұндай серіктестік халықаралық тергеулерге қолдау көрсету және мемлекеттер мен олардың азаматтарына тиесілі қаражатты қайтару арқылы экономикалық қылмыстарға неғұрлым жедел және тиімді қарсы тұруға мүмкіндік береді.
Сәтті кейстер көп
Комитеттің жұмысы барысында 1 жылда 1 трлн теңгеден астам сомаға келісімдер мен шаралар мақұлданған екен. Сотқа «түсініксіз байлық» туралы 3 талап-арыз берілген. Нәтижесінде, 15 млрд-тан астам теңгеге активтер қайтарылған. Барлық активтің қаражат түріндегісі арнаулы мемлекеттік қорға, мүліктері басқарушы компанияға өткізілген. Осы ретте бүгінде арнаулы қорға жалпы сомасы 188 млрд теңге ақша аударылған болса, 87 млрд теңгеге мүлік түрінде активтер басқарушы компанияға берілген.
«Мемлекет басшысының тапсырмасын орындау аясында Үкімет арнаулы қорға жиналған қаражат есебінен алғашқы әлеуметтік жобаларды қаржыландыру туралы шешімдер қабылдап жатыр. Бүгінде Ақтөбеде балабақша, Шымкент қаласында мектеп интернатының жатақханасы, Зерендіде спорт мектебі, Жамансор ауылында мектеп, Темірлан елді мекенінде өнер мектебі, Риддер қаласында көпбейінді аурухана салуға қаражат қарастырылған», – дейді Бас прокуратураның Активтерді қайтару жөніндегі комитетінің төрағасы Нұрдәулет Сүйіндік.
Мүлік түрінде қайтарылған активтерге жылжитын түрі де, жылжымайтын түрлері де кіреді. Олар Қазақстан аумағында да, шетелде де орналасқан болуы мүмкін. Оның ішінде жылжымайтын, жылжитын мүліктен бөлек акциялар, компаниялардың үлестері, жер қойнауына құқықтар, қымбат бұйымдар және тағы басқалары бар. Жылжымайтын мүліктерден элиталы ғимараттарды, соның ішінде тұрғын үйлер, бизнес орталықтары, мейманханалар бар, сондай-ақ жер телімдерін атай кетуге болады. Мәселен, соның ішінде жалпы сомасы 31,7 млрд теңге болатын 16 тұрғын үй, 5,2 млрд теңгеге 20 жер телімі, 25,1 млрд теңгеге 13 коммерциялық жылжымайтын мүлік, 10,4 млрд теңгеге 6 заңды тұлғалардағы үлес, 2,8 млрд теңгеге 196 зергерлік бұйымдар бар. Сондай-ақ 15,1 млрд теңгеге 16 шетелдегі актив, автомобильдер сынды нысандар бар екенін де атай кету керек.
«Біздің қазір қабылдап қалған активтеріміздің жалпы сомасы 87,2 млрд теңгені құрайды. Дәл қазір eQazyna порталы арқылы, шетелдік реэлтор компаниялар арқылы, көлік сататын компаниялар арқылы, жалпы сомасы 12,6 млрд теңгеге активтер сатылды. Оның 6,8 млрд-ы АМҚ-ға аударылды. Қалғаны аударылу үстінде. Ал активтерді басқарудан 870,2 млн теңге түсті. Оның ішіне жалдау ақысы да, дивиденттер де, сенімгерлік басқару да және тағы басқалар кіреді. Мәселен, соның ішінде сәтті кейстер деп Алматы қаласындағы «Байтақ» шағын ауданындағы жер учаскесін айтуға болады. Бастапқы бағасы 176 млн теңгеге бағаланған нысан аукцион нәтижесінде 657 миллионға сатылған болатын. Осылайша, мемлекет пайдасына 481 млн артық пайда түсті. Тағы бір мысал: құрылысы аяқталмаған «Орион» атты бизнес орталығы бастапқыда 6,3 млрд теңгеге ұсынылған болса, нақты сомасы 7,02 млрд теңгеге сатылды. Осылайша, 732 млн теңгеден артық табыс алынды. Сол сияқты мемлекет пайдасына өткен «Думан» қонақүйінің соңғы үш айдағы дивидентінің өзі 93 млн теңгені құрап отыр», – дейді Қаржы министрлігі «Қайтарылған активттерді басқару жөніндегі компания» ЖШС бас директоры Қуанышбек Мұқаш.
Оның айтуынша, активтер аукционда ағылшын әдіспен саналады екен. Яки, бағасы ғана өседі. Мұндағы басты мәселе, активтерді құнын жоғалтпай тұрғанда сатып үлгеру. Сондықтан да ол мүліктердің проблемалы тарихын, иесінің кім екенін айтпаған дұрыс. Әйтпесе, бизнестегі бағасы түсіп кетуі мүмкін. Қалай болғанда да мұндағы шешімді комиссия қабылдайды.
«Мәселен, шетел тәжірибесіне сүйене отырып, қайтарылған жылжымайтын мүліктердің мемлекетке берілген кезі аз емес. Айталық, Алматы қаласындағы 7,9 млрд сомасындағы бір бизнес-орталық Ұлттық қыздар педагогикалық университетіне берілді. Барап елді мекенінде орналасқан демалыс орны да Ақмола облысының әкімдігіне қайтарылды. Астана қаласында 3 коттедж психикалық оңалту кабинеттері ретінде жасақталып, қазір ол жерлерде ерекше балаларға арналған орталықтар ашылды», – дейді Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл агенттігінің реми өкілі Данияр Бигайдаров.
Капитал иелері дұрыс түсінгені ләзім
Заңсыз активтерді қайтару процесінің баяу жүріп жатқанына, ашықтығына сын аз айтылып жүрген жоқ. Десе де, сарапшылар бұл процестің үлкен қоғамдық мүмкіндігі барын айтады. Осынау жұмыстардың барлығы бюджет дағдарысы, Ұлттық қордан рекордты түрде ақша алу сынды ахуал аясында болып жатқанын ескерсек, заңсыз активтерді қайтару науқанын осындағы негативтің «тігісін жатқызуға» кеңінен пайдалануға болады. Бір сөзбен айтқанда, ол үлкен идеологиялық мәнге ие. Тіпті, қоғамды жүйелі түрде жұмылдыруға қызмет ете алар еді. Бірақ ақпараттардың жабық болуы, ойдан пайым жасауға мәжбүр етеді.
«Бұл бағытта қарайған жұмыстар атқарылып жатқанын, біздің бұған дейін мұндай тәжірибеміз жоғын және активтерді қайтарудың түрлі механизмдер сынақтан өткізіліп жатқанын түсінемін. Бірақ еліміз дәл қазір ақшаға қатты зәру шақта бұл жұмыстарды тым баяулатпай шындап қолға алу қажет деп санаймын. Өйткені Жоғарғы аудиторлық палатаның санауынша сыртқа кеткен заңсыз активтердің тек 3%-ы ғана елге оралған екен. Онда да бұл белгілі болғанының үлесі, ал әлі белгісізі қаншама. Менің кейбір әріптестерім ашық дереккөздерге сүйеніп айтып жүргеніндей, тек 2004-2013 жылдар аралығында елімізден 167 млрд долларға дейін әкетілген екен. Ал жыл сайын елімізден 212 млн доллар жылыстап кетеді екен. Мәселен, 2021 жылы оффшорларда Қазақстанның 45,7 млрд доллар ақшасы жатқаны белгілі болған. Жалпы, жабайы есеппен алғанда $500 млрд ақша сыртқа кеткен», – дейді Exclusive.kz интернет порталының бас редакторы Қарлығаш Еженова.
Оның айтуынша, Қазақстаннан капиталдың кетуі әлі де жалғасып жатыр. Өйткені, капитал иелері отандық экономикаға ақша салудан қорқады. Сондықтан да Үкімет осы заңды пайдалана отырып, олардың сенімін оятуы керек. Құжаттың өзі қысқа уақытта қабылданғандықтан, онда концептуалды тұрғыда көп нәрсе қалыс қалған болуы керек. Ал сыртқа кетіп жатқан капиталдың алдағы тағдыры белгісіз екені тағы бар.
«Бұл тұста Үкімет көптеген кепілдік беріп, сырттағы активтердің ішкі экономикаға келуіне тартымды жағдай туғызуы қажет. Әйтпесе, шетелдің банктерде қаншама ақша «қатырылған күйі» қалып қойып, ақыры белгісіз болып кетіп жатыр. Сондықтан да «одан да өздеріңіз шарттарыңызды айтып ақшаны елге қайтарыңыздар, яки экономикаға салыңыздар, болмаса одан мүлдем айырылып қалуларыңыз да ғажап емес» деп капитал иелеріне жеткізуіміз керек. Өйткені оларды заңды түрде дәлелдеу қиын. Әрі олар батыс елдерінің фискальды органдарының қатаң қадағалауында тұр. Сондықтан да заңды концептуалды түрде қайта қарау керек», – дейді Қарлығаш Еженова.
Келесі бір мәселе – ашықтықта. Мәселен, қайтарылған ақшаға қанша мектеп салынып жатқаны белгісіз. Бір мәліметтер бойынша 42, енді бір жерде 73 мектеп екені айтылып жүр. Кезінде депутаттар жұмыстарды ашық қылайық деген екен, бірақ қаржыгерлер қаржы нарығында қауіп туады, биржадағы акцияларға нұқсан келеді деп қарсы болған.
«Тапқан табыс, алған мүлкіңді қайдан алғаныңды дәлелдей алмасаң, ол заңсыз болып саналады. Баяғыда бәсекеге түспей, қитұрқы жолмен алып кеткен активтер көп. Бәріңіз де білесіздер кезінде дүрілдеп тұрған кәсіпорынды әдейі банкрот қылып, арзанға сатып алған кездер болған. Одан бөлек, аффилирленген субъектілерімен, яки таныстарымен келіп, міне бәсекелестерім бар деп мемлекетті өтірік алдап келіп те алып кеткендер бар. Комиссия төрағасы Олжас Бектенов өзі кезінде жемқорлықпен күрес қызметін басқарған, бұл саланы ішінен жақсы біледі. Сондықтан заңсыз активтердің тарихын зерттегенде ештеңе де назардан тыс қалмайды деп санаймын», – дейді Премьер-Министр төрағалық ететін Заңсыз активтерді қайтару жөніндегі комиссия мүшесі Мәжіліс депутаты Марат Башимов.
Оның айтуынша, тағы бір проблема – шетелдік юрисдикция. Қазақстанның ішіндегі активтер болса, бір сәрі, ал шетелдегі ақшаны қайтару қиын. Өйткені олар ақшаның заңсыз екенін біліп қалса қайтармай қоюға тырысады немесе өздеріне белгілі бір пайызын алып қалуға ұмтылады. Сондықтан да оларды қайтарудың да өзіндік қиындықтары бар.
«Ешкім өз еркімен ештеңені бергісі келмейтіні белгілі ғой. Сондықтан осындағы капитал иелеріне шетелден, өз елімізден сарапшылардан келіп тұрған ақпараттар бар екенін айтып түсіндіру керек. Соны дәлелдеуін талап ету қажет. Дәлелдей алмаса Еуропада оны тартып алады. Біз де осыған келдік. Комиссия болып шешіп, күмәнді активтерді реестрге енгіземіз. Соны 1 жылдың ішінде дәлелдей алмаса, азаматтық сотқа жібереміз, олар оны алып алады, – дейді Марат Башимов
Сондықтан да бұл тұста механизмдер мен тәсілдер белгілі. Енді тек жұмысты тоқтатпай, тездетіп жүзеге асыру керек. Ең басты нәрсе, бұл жұмыстар қоғамның бақылауында тұруы керек. Мәселен, бұл бағытта елімізде тек 50 кісі жұмыс істейді екен. Ол аз, ал жұмыс ауқымы көп, шамалары жетпейді. Сондықтан штат санын күшейтіп, 50 емес 500 кісі жұмылдыру қажет. Ең бастысы – жұмысты тоқтатпау, керісінше күшейте түсу.
Нұрлан ҚОСАЙ