– Сергей Эдуардович, сіз сарапшы ретінде жақында ғана «AMANAT» партиясының Әйелдер қанаты бастамасымен Психологиялық көмек туралы заң жобасын әзірлеу жөніндегі жұмыс тобына қалай қосылдыңыз?
– 1991 жылдан бері Қазақстанда психологиялық көмекті дамыту мәселелерімен айналысып келемін. Сол жылы Өскемен қаласында мектептерде алғаш рет психологтердің штаттық бірлігі енгізіліп, олардың қызметін қолдау үшін психологиялық әдістемелік кабинет құрылған болатын. Осы жылдар ішінде жалпы білім беретін мектептер негізіндегі психологиялық көмек жүйесі қарқынды түрде дамыды. Мектеп психологтері психологияның барлық мамандықтары арасында ең көбі деп айта аламыз.
1997 жылдан 2013 жылға дейін С.Аманжолов атындағы Шығыс Қазақстан университетінде әртүрлі қызметте жұмыс істей отырып, педагог-психологтер мен дефектологтерді кәсіби даярлау ісін дамытуға атсалыстым. 2013 жылдан 2019 жылға дейін «Өрлеу» БАҰО» АҚ-тың кафедра меңгерушісі ретінде педагог-психологтер, әлеуметтік педагогтер, басшылар және білім беру жүйесінің басқа да мамандарының біліктілігін арттыру жүйесін қадағаладым.
2019 жылдан бері Президент жанындағы Мемлекеттік басқару академиясы Шығыс Қазақстан облысы бойынша филиалының директоры қызметінде мемлекеттік қызметшілердің біліктілігін арттыру жөніндегі басқарушылық қызметпен айналысып келемін. Оқыту және басқару қызметімен қатар, мен үшін психолог ретінде тәжірибелік дағдыларымды дамыту маңызды болды. Қазіргі уақытта мен Психотерапиялық кәсіптік лигасының аккредиттелген супервизоры, сертификатталған ассессор, аккредиттелген психолог және сертификатталған медициналық емес психотерапевтпін.
Біздің аймақтағы психологтердің кәсіби құзыреттерін дамыту және олардың біліктілігін арттыру қажеттілігін түсіне отырып, 2009 жылы менің қатысуыммен Өскемен қаласында ғылыми зертхана және зерттеу алаңы – Психологиялық технологиялар академиясы мен Практикалық психология және психотерапия мектебі құрылды.
Мүмкін, мені психология саласындағы кәсіби тәжірибемнің арқасында еліміздегі психология саласындағы заң жобасын әзірлеу бойынша жұмыс тобына қатысуға шақырған болар. Халыққа психологиялық көмек көрсетуді қамқорлық ретінде қарастыру мәселесінің «AMANAT» партиясы Әйелдер қанатының қызметінде басым бағыттардың бірі болғаны қуантарлық жайт. Бұл – «AMANAT» партиясы, Үкіметтің ұлттық психологиялық әл-ауқаты мәселесін көтеруі өте прогрессивті, алға көздейтін қадам деп санаймын. Өйткені дәл осы психологиялық әл-ауқат бүгінгі де, ертеңгі де, тіпті болашақ ұрпақтардың да адами капиталының негізі болып саналады. Әрине, қазіргі таңда психология саласында көптеген мәселелер мемлекеттік реттеуді талап етеді, сондықтан мен жұмыс тобына сарапшы ретінде пайдалы болу үшін бұл шақыртуға жауап бердім. Психологиялық көмектің дамуына кедергі келтірмейтін, керісінше, осы процесті қолдап, жәрдемдесетін заң қабылдау өте маңызды.
– Психотерапияның кәсіби лигасы аккредиттелген супервизор сертификатталған ассессор, қызметтегі аккредиттелген психолог және сертификатталған медициналық емес психотерапевт сияқты мәртебелер нені білдіреді? Барлық психологтерге осындай мәртебелер қажет пе және олар не үшін керек?
– Психологиялық қауымдастықтағы және тәжірибедегі мансаптық өсу маманның белгілі бір стандарттарға сәйкес үздіксіз дамуын болжайды. Бұл стандарттар кәсіби қауымдастықтарда бекітілген және әдетте сертификаттау дайындығына осы талаптарды қояды. Аккредиттелген супервизор мәртебесін алу үшін мен сертификаттау бағдарламасын аяқтадым. Жеке терапиядан өттім және үнемі супервизия қызметтерін ала бастадым. Бұл маған Психотерапевттер кәсіби лигасының сайтындағы арнайы реестрде тіркелген кәсіби қауымдастықта аккредитация алуға мүмкіндік берді. Психолог және психотерапевт ретінде аккредитация алу үшін сертификаттау бағдарламасын аяқтап, аккредиттелген мамандардан жеке терапиядан және супервизиядан өту қажет.
Кең аудиторияға түсіндіріп өтейін, психологиялық супервизия – бұл мамандардың біліктілігін теориялық және практикалық тұрғыдан арттырудың бір әдісі. Оның аясында психолог басқа тәжірибелі психолог-супервизордан қолдау мен кеңес алады. Бұл сырт көзге жай ғана формалды болып көрінуі мүмкін, бірақ оның артында психологтің кәсіби дамуы мен нарықта ұсынылатын қызметтердің сапасының артуын қамтамасыз ететін үлкен тәжірибе мен кәсіби рефлексия жатыр.
Мұндай кәсіби жоғары оқу орнынан кейінгі дайындық (бір немесе бірнеше психотерапевтік әдістер бойынша оқыту, жеке терапиялар және супервизиялар) психологке медициналық емес психотерапевт немесе психотерапевт-психолог ретінде біліктілік алуға мүмкіндік береді. Біздің елде оны көбінесе осылай атаймыз. Бұл біліктілік сау адамдарға кеңес беру процесінде психотерапевтік тәжірибелерді қолдануға мүмкіндік береді. Бірақ дәрі-дәрмектерді пайдаланбайды.
Сертификатталған ассессор ретінде Президент жанындағы Мемлекеттік басқару академиясының базасында оқу бағдарламасын аяқтадым. Қазіргі уақытта мен осы академияның Шығыс Қазақстан облысы бойынша филиалының директоры болып жұмыс істеймін.
– Сіздің ойыңызша, Қазақстанда психологиялық көмек жүйесі қалай дамып жатыр, қандай жетістіктер бар және қандай шешуді талап ететін мәселелер бар?
– Өткенге көз жүгірте отырып, Қазақстандағы психологиялық көмекті дамыту жүйесінің куәгері әрі кәсіби қатысушысы ретінде өзімді толыққанды санай аламын. Оның бүгінгі күнге дейінгі негізгі жетістіктері – қоғамның адамға туғанынан бастап өмір бойы психологиялық қолдау мен сапалы сүйемелдеудің маңыздылығын қабылдағаны. Мемлекет бұл міндетке үлкен қаражат жұмсайды: мектеп, балабақша, емхана, аурухана, сот, әскери бөлім, кәсіпорындарда және тағы басқа мекемелерде психологтер жұмыс істейді. Жеке психологиялық қызмет көрсететін мамандардың пулы қалыптасты. Соңғы уақытта жоғары білікті көмек көрсететін психологтер мен психотерапевттерге сұраныс күрт артқанын байқаймыз. Қоғам өмірі қарқынының өсуі мен психологиялық мәселелердің көбеюі адамның психологиялық құзыреттілік немесе құзыретсіздік аймағының кеңеюіне алып келетінін көріп отырмыз. Психологиялық көмек адамның әлеуметтік ұдайы өндірісінің және өмір сапасын жақсартудың бір саласына айналды. Жетістіктердің қатарында жоғары оқу орындарында мамандар даярлаудың қалыптасқан жүйесін, психологтерді дайындайтын кафедралар мен мамандықтарды атап өтуге болады. Бұл 90-жылдары болмаған және бұл – тәуелсіз Қазақстанның жетістігі. ТМД кеңістігінде жоғары оқу орнынан кейінгі психологтерді даярлау жүйесінің қалыптасуы да маңызды жетістік деп санаймын. Мұнда аясы тар психотерапиялық біліктілігі бар мамандарды дайындайтын кәсіби бағыттар бар: арт-терапевттер, гештальт-терапевттер, психоаналитиктер, денеге бағытталған психологтер және басқалары.
Қоғам дамып, психологиялық көмекке деген жаңа сұраныс қалыптасуда. Қазіргі таңда адамдарға тек әңгіме, психологиялық диагноз қою және абстракты профилактикалық қолдау емес, сапалы, мақсатты психотерапевтік өзара әрекет және психологиялық қолайсыздықты немесе күйзелісті жоятын немесе трансформациялайтын шаралар қажет. Бұл тұрғыда кәсіби қоғамдастық мұндай қызметке дайын болмай шықты. Көптеген психолог сарапшылар ретінде жұмыс істейді. Олардың қызметінің соңғы нүктесі психологиялық диагноз қою, олар көбінесе мақсатты психологиялық өзара әрекеттесу құралдарына, оң нәтиже беретін әдістерге ие емес. Сондықтан қазіргі кездегі психологиялық көмек жүйесі дамуының негізгі мәселелерінің бірі – психологтердің кәсіби даярлығының жеткіліксіз деңгейі. Психологиялық қызметтің әлеуметтік мекемелердегі концепциясы педагог-психологтерді бала, ата-ана, мұғалім, басшының жеке тұлғасымен жұмыс істеуге бағыттамайтындығын да атап өтуге болады. Мектептегі психолог басшылықтың тапсырмасы бойынша, әлеуметтік жобалар мен көпшілік іс-шаралармен айналысуға мәжбүр.
Мектепте басшылар да, әдістемелік қызмет тарапынан да психологтің бала тұлғасына сапалы психологиялық қызметінен гөрі, әлеуметтік-тәрбиелік мақсаттағы қызметіне сұраныс артуда. Мазмұнды әлеуметтік-тәрбие мақсаттарына келгенде педагог-психологтің бала мен мұғалім, ата-ана мен басшымен терең және сапалы жұмыс істеуге уақыт таба алмауы жиі кездеседі. Ал бұл – психологиялық көмектің негізгі мақсаты. Психологті тек тәрбиелік процесс құралы ретінде қабылдау білікті маманның тереңдігінен айырады. Сондықтан олар ол жерде ұзақ болмай, жеке практикаға кетеді.
– Сіз жоғары оқу орындарында көп жұмыс істедіңіз. Сіздің пікіріңізше, қазіргі психолог мамандарын және көмек көрсету саласындағы мамандарды даярлау жүйесіндегі ахуал қандай?
– Қазіргі таңда әртүрлі мамандық бойынша мамандарды даярлау университетте Болондық жүйеге өту барысында «білімдік» парадигмадан «құзыреттік» парадигмаға өтуі тиіс еді. «Білімдік» парадигмада білім алудың соңғы мақсаты – алынған білімнің көлемі, ал құзыреттік парадигмада соңғы мақсат – өндірісте және практикалық жұмыста оңай бейімделуге мүмкіндік беретін құзыретті қалыптастыру. Менің ойымша, қазіргі қазақстандық университеттерде бұл өтпелі кезең әлі де жүзеге аса қойған жоқ. Көптеген оқытушы студенттерді тек ақпараттандырады. Өйткені олар өздері қазіргі өндіріс дамуының сұраныстарынан алшақ. Олардың тиімділігінің өлшемі – тәжірибемен тығыз байланыста болу емес, ғылыми-зерттеу жүргізуге мүмкіндік беретін қорғалған диссертация болып саналады. Олар өздері білетін нәрсені студенттерге үйретеді. Әрине, мен барлық оқытушылар өз пәндерін осылай жүзеге асырады деп айтқым келмейді. Әрине, тәжірибе мен қолданбалы ғылыммен тығыз байланысты оқытушылар да бар. Психологтерді дайындауда біз сондай-ақ жоғары оқу орындарының профильді кафедраларын жаңғыртып жатқан әртүрлі мәдени парадигмаларды байқаймыз. Бірінші мәдениет – «білімдік», мұнда психиканың құрылымын білу дайындықтың мақсатын анықтайды, екінші мәдениет – «эксперттік-зерттеушілік», мұнда соңғы құзыреттілік психологиялық диагноз қою мен психологиялық зерттеу жүргізу. Ал үшінші мәдениет – бұл «толқындық» парадигма, ол маманға психологиялық кеңес беру мен тренингтер жүргізу сияқты негізгі құзыреттерді қалыптастырады. Бұл мәдениетте психика туралы «білімдер» толқынның астында кетеді, жоғалмайды, бірақ көлеңкесінде қалады. Ал эксперттік-зерттеушілік дағдылар толқынға қосылады.
Психологтерді университеттерде дайындау тәсілін өзгерту мәселесі қазіргіден де өзекті болып отыр.
– Психологиялық көмек туралы заңды қабылдау және енгізу қандай мәселені шешуге тиіс?
– Ең өзекті міндет – психологиялық қызмет пен психологиялық көмек көрсету жүйесін ретке келтіру және психологиялық көмектің сапа стандарттарын сипаттау, психологтердің біліктілігін нақтылау. Мамандандырылған және көпбейінді жоғары оқу орындарына, психолог мамандарды әртүрлі бағытта дайындайтын кафедраларға қойылатын талаптарды анықтау.
– Көп рақмет!