Мойындау керек, қазір кітапқа, мерзімді баспасөзге қарағанда әлеуметті қамтуы жағынан киноның әлеуеті басым. Кинотуындының адамның сана-сезіміне, мінез-құлқына және ой-өрісіне әсер етуде мән-маңызы жоғары. Киноны дұрыс мақсатта пайдалана алсақ, ел-жұртты стратегиялық мақсаттарға жұмылдырып, биік белестерді бағындыруға болады. Сондықтан киноны өнер ретінде ғана емес, әлемді және өмірді танудың көркем тәсілі, ұлттық бет-бейнемізді дәріптейтін құрал ретінде бағалауымыз керек.
Рас, Алаштың біртуар ұлы, көрнекті мемлекет және қоғам қайраткері, ұлы ағартушы-ғалым Ахмет Байтұрсынұлының күреске толы тағдырының бізге мәлім де беймәлім қырларын паш еткен «Соңғы үкім» толықметражды тарихи драмасы, көрнекті қайраткеріміз Міржақып Дулатов туралы түсірілген «Міржақып. Оян, Қазақ!» көркем фильмі жастардың патриоттық рухын асқақтатты. Академик Қаныш Сәтбаевтың өмірі туралы түсірілген «Қаныш. Қазына» тарихи телехикаясы, мемлекет қайраткері Жұмабек Тәшенов бейнеленген «Тайталас» фильмінің тәлім-тағылымы ерекше, көрерменнің тарихты және тұлғаларды тануға деген ықыласын арттырды. «Абай жолы» романы қалай жазылғаны суреттелетін тарихи телехикая, «Қорқыт» биографиялық телехикаясы өткенімізді білуде маңызды рөл атқарады.
Көңілімізге осындай санаулы кино туындылар жылу береді. Бірақ теңізге тамған тамшыдай аз ғана фильмдер тұтас халқымыздың рухын байытып, отаншылдық қасиетін шыңдауға жетіспей жатыр. Бұл бағыттағы жұмыстарға сергектікпен қарап, стратегиялық мән беру маңызды. Онсыз жаһанданған әлемде ұлттық кодымыздан айырылып қалу әп-сәтте...
Мұны неге айтып отырмын?! Қазіргі көптеген отандық кинода ұлтсыздандыру идеясы басым, дақпырт пен дарақылықты дәріптейтінін көріп жүрміз. Әсіресе, фильмдердің тіліндегі әлеуметтік-лингвистикалық мәселелер қатты толғандырады.
Қазақ тіліндегі киноның тілі көркем, шұрайлы, ана тіліміздегі сөз саптаудың үлгісіне лайық болуы тиіс. Кеңестік кезеңнің өзінде қазақ фильмдері осы талапқа жауап берген еді. Өкінішке қарай, қазіргі қазақ киносының тілі туралы жағымсыз сыни пікірлер, қарсылыққа толы ашу-ыза белең алуда.
Қазіргі қазақ киносында тіл мәселесі тым өзекті екені жасырын емес. Себебі атауы қазақша болғанымен, кейіпкерлері таза қазақ тілінде сөйлемейтін, тілі алашұбар, жеңіл әзіл мен арзан күлкіге құрылған, анайы сөздер мен азғындыққа толы фильмдер көбейді. Бұл үдеріс осылай жалғаса берген жағдайда таяу уақытта таза қазақ тілінде түсірілген киноны таппай қалуымыз да мүмкін...
Қазіргі қазақ киносының ұлттық сипат алуына, ұлттық дүниетанымды танытуына және ұлттық мәдениет пен тілдің кең құлаш жаюына тәуелсіз елімізде еш кедергі жоқ. Солай болса да шетелдің жат ұғымын насихаттайтын, көркемдік деңгейі ұлттық танымымызбен сәйкес келмейтін «көркем фильмдер» өскелең ұрпақтың рухани талғамына кері әсер етуде. Әсіресе, орынсыз айтылған олқы сөздер санаға сіңіп жатқаны жалған емес. Қисынсыз сөз қасиетті тілімізді қорлап жатқандай көрінеді. Ұлттық мәселелерді шешу мақсатында мұндай қалыбы қисық әрекеттерге тыйым салатын мезгіл жеткен сияқты. Өркениетті елдерде ұлт мәртебесімен және халықаралық беделімен үнемі бірге қарастырылатын тіл тазалығы үшін күрес тілдің мәдениеті үшін де күрес екені белгілі.
Қазіргі қазақ киносындағы қазақ және орыс тілдерінің аралас қолданылуын, жаргондар мен сленгтердің жиі кездесуін көрерменнің бір тобы реалистік көрініс ретінде қабылдаса, енді бір тобына осындай көрініс қазақ тілінің тазалығын бұзатындай әсер қалдырады. Мұндағы соңғы топтың алаңдауы мен жанайқайы өте орынды. Өйткені көптеген кино және телебағдарламалардағы жаргон, сленг және аралас тіл қолданысы қазақ тілінің тазалығын сақтауға зиянын тигізуде.
Ұлы жазушымыз Ғабит Мүсіреповтің «Тіл – салақ сөйлегеннен бұзылады» деген тағылымы бар. Қалай тауып айтқан десеңізші! Қазіргі қазақ киносына қарата осы сөзді айтуға әбден болады.
Әрине, мұның артында режиссерлер мен киносценаристердің киноны көрілімді етіп, қыруар қаржы жинаймыз деген мұраты тұрған шығар. Бірақ уақыт өте келе, мұндай аралас тіл жастардың ана тілі ретінде орнығады. Салдарынан аралас тіл ұрпақтан ұрпаққа қолданылған сайын ана тілі рөлін атқарып, тіліміздің бастапқы құрылымы өзгеріске ұшырайды. Осылайша, қазақ тілі өзінің ғасырлар бойғы таза нұсқасынан алыстап, күрделі тілдік нормаларын әбден жоғалтуы мүмкін. Мұндай жағымсыз жағдай қазақ тілін үйренуге талаптанған тұлғалардың да тілдік дағдыларына теріс ықпал етері анық.
коллаж: Елдар ҚАБА
Тіл – халықтың табиғатымен, болмысымен, дүниетанымымен үйлесіп жатқан, ғасырлар бойы жинақталып, құрылымға ие болып қалыптасқан коммуникация құралы. Тілдік нормаларды сақтай отырып, кірме сөздерді ұлттық ерекшелікке сай айналдыра алса, онда кемелденіп, тірі ағза сынды дами береді. Ал тілдерді араластырып сөйлеуді жалғастыра берсе, жасанды тілге айналатыны хақ. Әлемде поляк ғалымы, лингвист Людвик Заменгоф құрастырып шыққан «эсперанто» деп аталатын жасанды тіл бар.
Ұлы Абай «Тіл өнері дертпен тең» дейді. Қазір ана тіліміздің тазалығын сақтауға мән бермесек, ғасырлар бойы Ұлы дала елінде салтанат құрған баба тілінен айырылып қалу қаупі бар.
Мұны айтып отырғанымыздың себебі, қазіргі қазақ киносындағы қалыптасқан аралас тіл әлеуметтік лингвистика саласында тілдік араласулардың бір түрі ретінде қарастырылады және бұл үдерістер нақты әлеуметтік-мәдени факторлар әсерінен туындайды. Белгілі бір жағдаятпен ғана шектелген коммуникативтік қызмет атқаратын қосалқы тіл сөйлеушінің ешқайсысына ана тілі болып саналмайды. Тарихта оған мысалдар жеткілікті.
Қазіргі қазақ киносының тіліндегі әлеуметтік-лингвистикалық мәселені шешу біздің алдымызда тұрған ең негізгі міндет саналады.
Бұл ретте отандық кино өнімін идеологиялық тұрғыда бақылап, кино түсіру саласына мемлекеттік лицензиялауды енгізу өте маңызды. Сондай-ақ кино мен телеиндустриядағы тілдік мәдениет мәселесін реттеу мақсатында ұлттық кино және сахна тілін қадағалау функциясын енгізумен бірге, қазақ киносының тілін көркем әдеби стильге негіздеп, көркем фильмдерді тек бір тілде, яғни мемлекеттік тілде түсіруді заңнамалық тұрғыда қамтамасыз етуіміз қажет.
Қазақ тілінде кино түсірушілерге арнайы тілдік курстар өткізудің де артықшылығы жоқ деп санаймын. Кенжелеп қалған кино сыны саласын жетілдіріп, әр жаңа фильмге қатысты кәсіби мамандардың сыни пікірін жариялайтын арнайы журналдар шығарудың да маңызын түсінеміз. Бастысы, мемлекеттік тапсырыс аясындағы киноның барлығын мемлекеттік тілде түсіруді заң нормаларымен айқындау аса маңызды.
Қысқасы, ұлттық кино ұлттық идеология өзегі екенін ұмытпайық.
Руслан РҮСТЕМОВ,
Парламент Сенатының депутаты