Ұлттық кино – идеология құралы

Мойындау керек, қазір кі­тапқа, мерзімді баспа­сөз­ге қарағанда әлеуметті қамтуы жағынан киноның әлеуеті басым. Ки­нотуындының адамның сана-сезіміне, мінез-құлқына және ой-өрісіне әсер етуде мән-маңы­зы жоғары. Киноны дұрыс мақ­сатта пайдалана алсақ, ел-жұртты стратегиялық мақсаттарға жұ­мыл­дырып, биік белестерді бағын­дыруға болады. Сондықтан ки­ноны өнер ретінде ғана емес, әлем­ді және өмірді танудың көр­кем тәсілі, ұлттық бет-бейнемізді дә­ріптейтін құрал ретінде баға­лауымыз керек.

Рас, Алаштың біртуар ұлы, көр­некті мемлекет және қоғам қай­раткері, ұлы ағартушы-ғалым Ахмет Байтұрсынұлының күреске толы тағдырының бізге мәлім де беймәлім қырларын паш еткен «Соң­ғы үкім» толықметражды та­рихи драмасы, көрнекті қай­рат­керіміз Міржақып Дулатов тура­лы түсірілген «Міржақып. Оян, Қазақ!» көркем фильмі жас­тардың патриоттық рухын ас­қақ­татты. Академик Қаныш Сәт­баев­тың өмірі туралы түсірілген «Қа­ныш. Қазына» тарихи теле­хи­кая­сы, мемлекет қайраткері Жұ­мабек Тәшенов бейнеленген «Тай­талас» фильмінің тәлім-та­ғылымы ерекше, көрерменнің та­рихты және тұлғаларды тануға де­ген ықыласын арттырды. «Абай жо­лы» романы қалай жазылғаны суреттелетін тарихи телехикая, «Қорқыт» биографиялық теле­хи­каясы өткенімізді білуде маңызды рөл атқарады.

Көңілімізге осындай санаулы кино туындылар жылу береді. Бір­ақ теңізге тамған тамшыдай аз ғана фильмдер тұтас халқы­мыз­дың рухын байытып, отан­шыл­дық қасиетін шыңдауға жетіспей жатыр. Бұл бағыттағы жұмыстарға сергектікпен қарап, стратегиялық мән беру маңызды. Онсыз жаһан­дан­ған әлемде ұлттық кодымыз­дан айырылып қалу әп-сәтте...

Мұны неге айтып отырмын?! Қ­азіргі көптеген отандық кинода ұлтсыздандыру идеясы басым, дақ­пырт пен дарақылықты дәріп­тейтінін көріп жүрміз. Әсіресе, фильмдердің тіліндегі әлеумет­тік-лингвистикалық мәселелер қатты толғандырады. 

Қазақ тіліндегі киноның тілі көр­кем, шұрайлы, ана тіліміздегі сөз саптаудың үлгісіне лайық болуы тиіс. Кеңестік кезеңнің өзінде қазақ фильмдері осы та­лап­қа жауап берген еді. Өкінішке қарай, қазіргі қазақ киносының тілі туралы жағымсыз сыни пікір­лер, қарсылыққа толы ашу-ыза белең алуда.  

Қазіргі қазақ киносында тіл мә­селесі тым өзекті екені жасы­рын емес. Себебі атауы қазақша бол­ғанымен, кейіпкерлері таза қазақ тілінде сөйлемейтін, тілі ала­шұбар, жеңіл әзіл мен арзан күл­кіге құрылған, анайы сөздер мен азғындыққа толы фильмдер кө­бейді. Бұл үдеріс осылай жал­ғаса берген жағдайда таяу уақытта таза қазақ тілінде түсірілген ки­но­ны таппай қалуымыз да мүм­кін... 

Қазіргі қазақ киносының ұлт­тық сипат алуына, ұлттық дү­ние­танымды танытуына және ұлттық мә­дениет пен тілдің кең құлаш жаюы­на тәуелсіз елімізде еш ке­дер­гі жоқ. Солай болса да шет­ел­дің жат ұғымын насихаттайтын, көр­­­­кемдік деңгейі ұлттық таны­мы­­мызбен сәйкес келмейтін «көр­­кем фильмдер» өскелең ұр­пақ­тың рухани талғамына кері әсер етуде. Әсіресе, орынсыз ай­­­­тылған олқы сөздер санаға сіңіп жатқаны жалған емес. Қи­сын­сыз сөз қасиетті тілімізді қор­лап жатқандай көрінеді. Ұлт­тық мәселелерді шешу мақ­са­тын­да мұндай қалыбы қисық әре­кет­тер­ге тыйым салатын мезгіл жет­­кен сияқты. Өркениетті ел­дер­де ұлт мәртебесімен және ха­лық­аралық беделімен үнемі бірге қарастырылатын тіл тазалығы үшін күрес тілдің мәдениеті үшін де күрес екені белгілі. 

Қазіргі қазақ киносындағы қа­зақ және орыс тілдерінің ара­лас қолданылуын, жаргондар мен сленгтердің жиі кездесуін көрер­мен­нің бір тобы реалистік көрініс ре­тінде қабылдаса, енді бір тобы­на осындай көрініс қазақ тілінің та­залығын бұзатындай әсер қал­дырады. Мұндағы соңғы топтың алаң­дауы мен жанайқайы өте орынды. Өйткені көптеген кино жә­не телебағдарламалардағы жар­гон, сленг және аралас тіл қол­данысы қазақ тілінің тазалы­ғын сақтауға зиянын тигізуде. 

Ұлы жазушымыз Ғабит Мү­­сіреповтің «Тіл – са­лақ сөйлегеннен бұзылады» деген та­ғылымы бар. Қалай тауып айт­қан десеңізші! Қазіргі қазақ ки­но­сына қарата осы сөзді айтуға әб­ден болады. 

Әрине, мұның артында ре­жиссерлер мен киносцена­рис­тер­дің киноны көрілімді етіп, қыруар қаржы жинаймыз деген мұ­раты тұрған шығар. Бірақ уа­қыт өте келе, мұндай аралас тіл жас­тардың ана тілі ретінде орны­ға­ды. Салдарынан аралас тіл ұр­пақ­тан ұрпаққа қолданылған сайын ана тілі рөлін атқарып, ті­лі­міздің бастапқы құрылымы өз­геріске ұшырайды. Осылайша, қазақ тілі өзінің ғасырлар бойғы таза нұсқасынан алыстап, күрделі тіл­дік нормаларын әбден жоғал­туы мүмкін. Мұндай жағымсыз жағ­дай қазақ тілін үйренуге та­лап­танған тұлғалардың да тілдік дағ­дыларына теріс ықпал етері анық.

коллаж: Елдар ҚАБА

Тіл – халықтың табиғатымен, бол­мысымен, дүниетанымымен үй­лесіп жатқан, ғасырлар бойы жи­нақталып, құрылымға ие бо­лып қалыптасқан коммуникация құралы. Тілдік нормаларды сақ­тай отырып, кірме сөздерді ұлт­тық ерекшелікке сай айналдыра алса, онда кемелденіп, тірі ағза сын­ды дами береді. Ал тілдерді ара­ластырып сөйлеуді жалғас­ты­ра берсе, жасанды тілге айнала­ты­ны хақ. Әлемде поляк ғалымы, лин­гвист Людвик Заменгоф құрас­тырып шыққан «эсперанто» деп аталатын жасанды тіл бар.  

Ұлы Абай «Тіл өнері дертпен тең» дейді. Қазір ана тіліміздің та­­за­лығын сақтауға мән бер­ме­сек, ғасырлар бойы Ұлы дала елін­­де салтанат құрған баба тілі­нен айырылып қалу қаупі бар.

Мұны айтып отырғаны­мыз­дың себебі, қазіргі қа­зақ киносындағы қалыптасқан ара­лас тіл әлеуметтік лингвистика са­ласында тілдік араласулардың бір түрі ретінде қарастырылады жә­не бұл үдерістер нақты әлеу­мет­тік-мәдени факторлар әсері­нен туындайды. Белгілі бір жағ­даят­пен ғана шектелген ком­му­никативтік қыз­мет атқаратын қосалқы тіл сөйлеушінің ешқайсысына ана ті­лі болып саналмайды. Тарихта оған мысалдар жеткілікті. 

Қазіргі қазақ киносының ті­лін­­дегі әлеуметтік-линг­вис­ти­ка­лық мәселені шешу біздің ал­ды­мызда тұрған ең негізгі міндет са­налады. 

Бұл ретте отандық кино өні­мін идеологиялық тұрғыда ба­қы­лап, кино түсіру саласына мем­ле­кет­тік лицензиялауды енгізу өте маңыз­ды. Сондай-ақ кино мен те­леиндустриядағы тілдік мәде­ниет мәселесін реттеу мақсатында ұлттық кино және сахна тілін қа­да­ғалау функциясын енгізумен бірге, қазақ киносының тілін көр­кем әдеби стильге негіздеп, көркем фильмдерді тек бір тілде, яғни мемлекеттік тілде түсіруді заңнамалық тұрғыда қамтамасыз етуіміз қажет.

Қазақ тілінде кино түсіру­ші­лер­ге арнайы тілдік курстар өт­кізудің де артықшылығы жоқ деп санаймын. Кенжелеп қалған ки­но сыны саласын жетілдіріп, әр жаңа фильмге қатысты кәсіби мамандардың сыни пікірін жа­рия­лайтын арнайы журналдар шы­ғарудың да маңызын түсі­не­міз. Бастысы, мемлекеттік тап­сы­рыс аясындағы киноның барлы­ғын мемлекеттік тілде түсіруді заң нор­маларымен айқындау аса маңыз­ды.

Қысқасы, ұлттық кино ұлттық идеология өзегі екенін ұмыт­пайық.

Руслан РҮСТЕМОВ,

Парламент Сенатының депутаты