Биыл елімізде атаулы әлеуметтік көмекті тағайындаудың жаңа тәсілі енгізіледі.
Әлеуметтік көмектің әлегі
395
оқылды

Біраз өзгеріс өмірге жолдама алғалы тұр. Үкіметке мемлекеттің көмегіне шын мұқтаж отбасыларды анықтап, соларға ғана нысаналы түрде қолдау көрсету міндеті жүктелді. Осы мақсатта халыққа әлеуметтік көмекті ұсынудың тетігі жетілдіріледі. Оны алудан үмітті азаматтардың жиынтық шығыстары мен кірістері қатар тексеріледі. Тағы қандай өзгерістер бар?

Бұрынғы өзгерістер не берді?

«Өзіңе сен, өзіңді алып шығар, Еңбегің мен білімің екі жақтап» деп Абай Һәкім айтқандай, қазақ хал­қы еңбекпен тапқан байлықты бақ-берекеге балаған. Еңбексіз, маң­дай терсіз келген дүние көзді ашып-жұмғанша берекесіз ғайып болуы мүмкін. Еңбек етіп, бейнет­те­ніп, мүлікті тебендеп жиып көр­ме­ген адам дүниенің қадірін де біл­мес. 

Қазақстандықтарды масылдық пси­хологиядан арылту үшін 2002 жыл­дан бері атаулы әлеуметтік кө­мек (АӘК) енгізілді. Оның басты мақ­саты – әлеуметтік осал отба­сы­лар­дың 18-ден асқан, еңбекке жа­рамды мүшелерін жұмыс істеуге ынталандыру. Өйткені аяқ-қолы бал­ғадай, он екі мүшесі сау бола тұ­ра, өзгеге телміріп тіленуді, кісі үсті­нен күн көруді қазақ халқы да, асыл дініміз де жақтырмаған. 

Мұның сыртында «табысы төмен» деп, жаппай мем­ле­кеттік көмек үлестіру кере­ғар­лық-парадокс тудырады. Ешкімге ала­қан жаймай, күндіз-түні, бір­не­ше жұмыста істейтін кісілер әлеу­мет­тік көмек алатындармен дең­гей­лес өмір сүреді. Содан оларға бұл тынымсыз тірлігін тыйып, үйін­де жатып алып мемлекеттің кө­мегіне тіршілік ету тиімді болды. 

Сондықтан ХХІ ғасырдың ба­сын­да енгізілген атаулы әлеуметтік кө­мек аясында тұрмысы төмен от­басыларға ақшалай төлем тө­ленбес бұрын, еңбекке қабілетті мү­шелерінен жұмыс істеуі талап еті­леді. Бас тартса, АӘК төлеу тоқ­татылады. Мысалы, 2024 жылы ең­бекке қабілетті 97,6 мың АӘК алу­шының 59,4 мыңы жұмыс істе­ді. 32,5 мыңы бала күтімімен отыр­ған. 5,7 мың адам жұмыссыз болды.

Мемлекет оларға өз ісін ба­­с­тау­ға да көмектеседі. Жеке кәсіппен ай­налысуға ниетті жандар үшін жеңіл­детілген шағын несиелер, биз­нес ашу үшін қайтарымсыз грант ұсынылады. 

– Еңбекке қабілетті 16 мың адам 2024 жылы жұмыспен қамтуға жәр­демдесудің белсенді шарасына тартылды. Соның 11,2 мыңы, 70%-ы тұрақты жұмыс орындарына ор­на­лас­ты. 3,5 мың адам, 22%-ы уақыт­ша жұмыс тапты. 426 адам (2,5%) кәсіпкерлік бастамасына грант алды. 300 адам (1,9%) біліктілікті арт­тыру, қайта даярлау және қайта оқыту курстарына жіберілді, – деді Еңбек вице-министрі Олжас Ана­фин.

Іске қосылған 23 жыл ішінде АӘК бірнеше лек өзгерісті өткерді. Өйт­кені оның тетіктеріндегі ол­қы­лықтар түрлі қулыққа, адал емес схе­маларға сеп болды. Мысалы, АӘК алу үшін ерлі-зайыптылардың жал­ған ажырасатыны белгілі бол­ды. Сондай-ақ шын табысын жа­сыр­ған, қымбат көлігі бар, кот­тедж­де тұра­тын адамдарға мил­­­лиондаған теңге көмек беріліп келгені әшкереленді. Ресми мәлімет бойынша осы кө­мекті заңсыз алу үшін азаматтар­дың өз табысы мен бизнесін жа­сы­ру фактілері көбейген: 2019 жылы нақ­ты табысын жасырған 73 мың­нан аса отбасыға АӘК-тің заңсыз та­ғайындалғаны анықталды.

Сондықтан 2020 жылы отба­сы­лардың материалдық жағдайына тек­серу жүргізу үшін Отбасының та­бысын анықтау жөніндегі учас­ке­лік комиссиялар құрылды. Олар кө­мекке мұқтаждардың үйлерін ара­лап, дүние-мүлкін суретке тү­сіре бастады.

Көмек алушылар екі есе кеміді

Талаптарды қатаңдату нәтиже әкелді. Еңбек және халықты әлеу­мет­тік қорғау министрлігінің ақпа­ра­тынша, 2020 жылы 184,7 мың от­басындағы 936 мыңнан астам адам АӘК алған екен. Оларға бюд­жет­тен 75,3 миллиард теңге төлен­ді. Оның алдында 2019 жылы 485 мың отбасыдағы 2,5 миллиондай адамға осы көмек тағайындалыпты. 

Комиссиялар құрылып, та­лап күшейгелі АӘК алу­шы­­лар саны 6 еседен астамға ке­мі­ді! 2024 жылғы 1 желтоқсандағы жағ­­дай бойынша былтыр 77,6 мың отбасындағы 411,3 мың адамға АӘК берілді. Оларға 2024 жылы бюд­­жеттен 54,7 миллиард теңге бөлу қарастырылған. Тиісінше, әр­­бір отбасыға бір жыл ішінде орта есеп­пен 704 мың теңгеден келеді.

Мына жайт назар аудартады: Ең­­­бекмині мәліметінше, бүкіл кө­мек­­тің басым бөлігін – 62,2%-ын оң­­түстік өңірлердің тұрғындары ала­­ды. АӘК алушылардың көбі Түр­­кістан облысында – 20,3%, Шым­­кентте – 11,3%, Қызылорда об­­лысында – 8,2%, Алматы облы­сында – 7,9%, Жамбыл облысында – 7,5% және Жетісу облысында – 7%. 

2020 жылғы реформа кезінде АӘК алатын жағдайы төмен отба­сы­ларға қосымша көмек ретінде ба­­лаларына арнап, «Кепіл­ден­ді­ріл­ген әлеуметтік топтама» (КӘТ) ен­гізілді. 2020 жылдың қорытын­ды­­­сында АӘК алушылар қатарын­дағы 1 жастан 6 жасқа дейінгі 218,2 мың бала осы пакетті алды. 

коллаж: Елдар ҚАБА

Алайда артынша әлеуметтік же­лі АӘК алушылардың шағы­мы­на толды. Заң бойынша КӘТ құ­ра­мы­на азық-түлік пен гигиеналық ке­рек-жарақ жиынтықтары кіруге тиіс. Ай сайын берілетін бұл пакет құ­рамы 25 түрлі өнімнен тұрды. Оның ішінде кем дегенде 2 литр сүт, 180 грамнан көп печенье, 320 грам­нан асатын ботқа, 1,2 келіден мол балалар пюресі, ең кемі 800 грамм сұлы ұлпасы (хлопья), 800 грам­нан астам макарон, кем деген­де 0,8 литр сұйық май, гематоген­дер, бірнеше келі әртүрлі жарма, бұр­шақ, тіпті ара балы болған. 

Бұдан бөлек, ай сайынғы па­кет­ке балалар кремдері, шаруа­шы­лық және иіс сабындар, мәуесек пен тіс пастасы, сусабындар, кір­жуу ұнта­ғы және басқалары қосылды. Мем­ле­кеттің тегін бергенін телекамера ал­дында ақтарған кейбір кедей адам: «Маған мынау керек емес!» деп, көктеп кетпеген, қолданыс мер­зімі өтпеген тауарды қоқысқа лақ­тырып, көңілтолмастық білдір­ді. Тағы бір тобы Үкіметке хат жау­ды­рып, «Мынаның орнына мына­дай тауар бер!» деп (бір қап қант, бір қап ұн сұрағандар болды), «нақ­ты тапсырыс-заказ» жасады. 

Мұнда әрбір адамға ұнау, тал­ғам мен таңдауын дөп басу мүмкін емес­тігін, аз қамтылғандар оны қайы­рымдылық емес, мемлекеттің мін­деті деп қабылдайтынын, жақ­сы­лықтың қадіріне жетпейтінін түсін­ген Үкімет 2022 жылы «ке­піл­ден­дірілген әлеуметтік топтама­дан» бас тартты. Сол жылдан бері азық-түлік пен тұрмыстық химия орнына табысы аз отбасылардағы 1-6 жастағы әр балаға 1,5 айлық есеп­тік көрсеткіш (2025 жылы 5 898 теңге) көлемінде қосымша тө­лем енгізілді. 

2024 жылғы 1 желтоқсандағы жағ­дай бойынша былтыр АӘК алу­шы мектеп жасына дейінгі 128,8 мың балаға жалпы сомасы 5 мил­лиард теңге қосымша төлем ау­дарыл­ған екен. 

Тексеру тетігі жетіледі

Мұқтаж отбасылардың мате­риал­дық жағдайына тексеру тетігі биылғы 2025 жылы жетілдіріледі. Еңбекмині «Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрінің кей­бір бұйрықтарына өзгерістер мен толықтыру енгізу туралы» жаңа бұйрық жобасын әзірледі. 

– Еңбек және халықты әлеу­мет­тік қорғау министрінің бұл бұй­рық жобасы 2024 жылғы 7 ақ­пан­да, Үкіметтің кеңейтілген оты­ры­сында берілген Президенттің АӘК алуға үміткерлердің жиынтық та­бысы мен шығыстарын қатар ес­керу тапсырмасын орындау үшін әзір­ленді. Жоба өтініш беруші от­ба­сының материалдық жағдайын фо­тофиксациялайтын мобильді қо­сымшаны енгізу арқылы учас­ке­лік комиссияның әрекетін цифр­ландыруды көздейді, – деді құ­жатқа түсініктемесінде Еңбек жә­не халықты әлеуметтік қорғау ви­це-министрі Олжас Анафин.

Ақпарат құралдарының жа­зуын­ша, бұйрық қабылданған соң, жауапты комиссиялар әрбір елді ме­кенде осы көмекке өтініш біл­дір­ген отбасыларды аралап, аула­сын, баспанасын, үйінің іші-сыр­тын және ондағы дүние-мүлікті фо­тосуретке түсіреді. Соның нәти­же­сінде, мысалы, отбасының мен­шігінде қымбат көлігі болса, кот­тедж­де не салтанатты тұрғын үй ке­шенінде тұрса, комиссия АӘК беру­ден бас тартуы мүмкін.

Еңбек министрлігінің мә­лі­ме­тін­ше, Президенттің аталған тап­сыр­масын орындау мақсатында бі­ріншіден, биыл енгізілетін пи­лот­тық жоба аясында АӘК та­ғайын­дау үшін банктерден аза­мат­тардың кірістері мен шығыстары тура­лы егжей-тегжей мәлімет алы­нады. Алгоритмі келесідей: аза­мат АӘК алу үшін уәкілетті ор­ган­ға пилоттық жобаға қатысу ту­ра­лы өтініш береді. Содан соң оның отбасының кәмелетке толған бар­лық мүшесінің ұялы теле­фо­ны­на 1414 нөмірінен sms-хабарлама жі­беріледі. Оған олар 1 жұмыс күні ішін­де растап, жауап беруге тиіс. 

Келісім алынса ғана ме­мор­ган­дар мен банктердің ақпараттық жүйе­лері арқылы отбасының әрбір мү­шесінің есепшоттары тексері­ле­ді. Егер банктік шоттар бойынша шы­ғыс операцияларының мөлшері ке­дейлік шегінен аспаса, онда АӘК тағайындалады. 

Екіншіден, учаскелік комиссия қыз­меті цифрландырылды. Олар да адам, бармақ басты, көз қысты тір­лікке баруы, қолына әлдене қыс­тырса, АӘК-тен дәмелі отба­сы­ның сөзін сөйлеп, сойылын соғуы мүмкін. 

Министрліктің мәліметін­ше, оны болдырмау мақ­са­тында FSM Social атты арнайы мо­бильді қосымша енгізіліп жа­тыр. Бұдан былай комиссияның бар­­лық әрекеті сол сервисте тір­ке­ле­ді. Үміткердің үй-жайының, дү­­­ние-мүлкінің көрінісі осы қо­сым­ша арқылы тіркеліп, фото­суре­ті жүктеледі. Ведомство соның нә­тижесінде, жемқорлық тәуе­кел­дері азаятынына, өтініш берушінің геолокациясы, нақты геог­ра­фия­лық орны айқында­ла­тынына се­нім­ді. Сондай-ақ бұл тетік АЕК-ке қа­тысты шешімдерді қабылдау мер­­зімін қысқартатыны, қоры­тын­ды шығару рәсімдерін оңай­лай­тыны, тексеру мен шешім қа­был­дау рә­сімдерін атүсті, фор­­мальды жүр­гізу­ді болдырмай­тыны айтылды.

Мемлекеттік қолдауға аса зәру азаматтарды айқын­дау үшін FSM Social қосымшасы ар­қылы өтініш берушінің мате­риал­дық жағдайын фотофик­са­ция­лау жүргізіледі. Соның нәти­же­лері бойынша «Өтініш беру­­­шінің ма­териалдық жағдайы туралы тексеру актісі» жасалады және Мұқтаждық туралы қорытынды дайындалады.

«АӘК тағайындау тетігіндегі ал­дағы өзгерістер шын мәнінде мұқ­таж азаматтарды анықтауға жә­не оларды мемлекеттің ны­са­на­лы қолдауын қамтамасыз етуге мүм­­кіндік береді. Сондай-ақ ұйым­­­дас­тырушылық жұмыстарды сапалы жүр­гізу үшін енді комиссия құра­мын­да төрағаның орынбасары лауа­зымы пайда болады. Бұған қоса, комиссия мүшелерінің саны ке­мінде 7 адамды құрауға тиіс. Бұ­ған дейін комиссия құрамында 5 адам ғана болатын», – деп түсін­дір­ді Еңбекмині. 

Тағы бір өзгеріс сол, бұдан бы­лай D және E санаттарына жат­қы­зыл­ған жергілікті отбасылар санын азайту – әкімдердің рейтингіне ті­келей әсер етеді. Көрсеткіш әкім­­дердің KPI-ына енгізілді. Сөй­тіп, жергілікті биліктің қимылдауына сер­пін берілді. Бүгінде әкімдер мүд­делі мемлекеттік органдармен бір­лесіп отбасыларды дағдарыс жә­не мүшкіл санаттардан неғұр­лым қолайлы санаттарға көшіру ша­раларына кірісті. Соның арқа­сын­да 2024 жылы бұл контингент­тің саны елде 15%-ға азайыпты.

АӘК өмір бойға берілмейді. Бұл тетіктің ендігі миссиясы – адам­­­ның не отбасының өмір тұйы­ғынан, ты­ғырықтан шығуына жәрдемдесу. Мысалы, табысы аз отбасыларға ке­шенді қолдау көрсету шара­ла­ры­ның нәтижесінде 2023 жылы АӘК алушы 54,3 мың адам кедейлік жағ­дайынан шығыпты. 2024 жылы тағы 52,5 мың адам жұмыс тауып, биз­несін бастап кедейлік қамы­ты­нан құтылған көрінеді. Бұл тұрғыда АӘК тетігінің өзін ақтап отырғаны байқалады. Көркемдегенде, оны ке­дейлік құрдымына құлаған қа­зақ­стандықтарды шыңыраудан шы­ғаратын баспалдаққа теңеуге бо­латындай. Мемлекет жоғары кө­терілу үшін саты ұсынды, оны пай­далану-пайдаланбау – әр аза­мат­тың еншісінде.

Елдос СЕНБАЙ