Алайда «тарих» деген де «әттеген-ай» дейтін тұстарымыз аз емес. Әсіресе, бабадан балаға жеткен құнды мұрамызды қастерлеп, танытуда ақсаудамыз. Оған бір ғана дәлел – Қазақ хандығының Туы тігілген Қозыбасы мекені бүгінде елеусіз қалып отыр.
Қазақ хандығының жалауы желбіреген Мойынқұм ауданының біраз жері Шу өзенінің бойында орналасқан. Айдарлыдан Ұланбелге дейінгі ауылдар Шу өзенін бойлай қоныстанған. Кезінде Асан қайғының өзі табиғатына тамсанған Шу бойы бүгінде төрт түлікке пана, жанға сая мекен. Мұнда тарихтың әр кезеңінде ауа көшу, қайта оралу процестері жүріп жатты. Әсіресе, ең маңызды тарихи оқиға – Керей мен Жәнібек сұлтандардың Әбілхайыр Шайбаниден бөлініп, осы Шу бойына қоныстанып, қазақ хандығының ірге тасын қалауы.
Кез келген халықтың жазбаша және ел ішінде ауыздан-ауызға тараған тарихы болады. Біздің де ұрпақтан-ұрпаққа жетіп, ауыздан-ауызға беріліп келген тарихымыз бар. Оны көненің көзі, тарихтың өзі болған қарияларымыз жадында сақтап келеді. Алайда олардың саны бүгінде сиреуде. Көне көздердің айтқандарын қағазға түсіріп, кейінгі ұрпаққа жеткізу парыз. Міне, сондай даналық дәнегін сеуіп жүрген өлкетанушы ақсақалымыздың бірі – Ахметәлі Жанғозиев.
Өлкетанушы жиырмасыншы ғасырдың екінші жартысында өмір сүрген қариялардың айтқан деректерін хатқа түсіріп, сол оқиғалардың тарихи шындыққа жанасатынын дәлелдеп кеткен жан. Ол жазбаларын «Мойынқұм – тарихи өлке» атты кітапқа жинақтап, келер буынға мол мұра қалдырып отыр.
«Мойынқұм ауданындағы Қарабөгет ауылынан арқаға апаратын жолда, Қарабие өзенінің бойында «Қайып» деген жер бар. «Қайыптан» шығысқа қарай 12 шақырымдағы жерді «Қасым басы» деп атайды. Бұл өңір Қасым хан мен Қайып ханның жайлауы болған. Осы тұстан терістікке қарай 40 шақырым жүрсеңіз, «Қилықожаға» барасыз. Ол кісі Ақжол бидің (Дайырқожаның) інісі. Ал «Керегетаста» «Жәнібек қыстауы» дейтін жер бар. Мұнда Арғын-Жалайыр болысына қарасты 16 ауылдың адамдары, атап айтқанда Махамбет, Ыбырайымқұлдың әулеттері 1929 жылға дейін қыстап келді», – дейді тарихи жазбасында автор.
Ахметәлі Жанғозиев айтып отырған тарихи жерлер бүгінгі күнге дейін сақталған. Қасым хан – Жәнібек сұлтанның баласы болса, Қайып хан – Тәуке ханның баласы. Керей мен Жәнібектің Әбілхайырдан бөлініп кетуінің бір себебі – Ақжол биді (Дайырқожаны) қарақыпшақ Қобыланды батырдың өлтіруі. Ақсақал айтып отырған Жәнібектің қыстауы болған «Керегетас» деген жер Сарыөзек ауылының тұсында, солтүстікке қарай шамамен 30 шақырым жерде орналасқан.
Ахметәлі Жанғозиев тағы бір деректі былай баяндайды: «Кіші Қамқалы ауылының шығыс жағындағы Шу өзенінің терістік беткейіндегі жер мыңдаған жылдар бойы «Қаратал» деп аталып келеді. Жері шұрайлы, тірлікке қолайлы өзеннің бұл маңының ені қысқа, яғни ұрымтал тұс. Жәнібек пен Керейдің көші нақ осы жерде мұз үстімен өзеннің теріскей бетіне өткен. Жәнібек хан мен оның баласы Қасым хан қыстаған «Қараталды» ырым қылып, қойтас болысы Мәдібек Кеншімов осы жерден қыстау салған. 1960 жылы Мәдібектің қыстауының орнына «Мойынқұм» кеңшарының бірінші бөлімшесі орнықты», – дейді қария.
Бүгінде жоғарыда айтылған «Керегетастағы» Жәнібек сұлтанның қыстауының орнын ешкім дәл айта алмауда. Ал Қараталдағы Жәнібек сұлтан мен Қасым ханның жұртының орнында Кеңес дәуіріндегі ғимараттардың қаңқасы тұр. Ахметәлі Жанғозиевтің айтуынша, 1983 жылы Сарыөзек ауылында «Кенесарының өткелі» деген жер болыпты. Ол маңда Байтал кеңшарының малшылары жайлауда отырған.
Кенесары өзіне қарасты 20 мың түтінімен орыс әскерінің қысымына шыдамай оңтүстікке ығысып, Шу өзенінен өткені тарихтан белгілі нәрсе. Сол өткел Қараталдың маңында, Шудың ең енсіз жерінде орналасқан. Бұрындары ол жерді «Кенесарының өткелі» деп атаса, қазір халық «Тасөткел» деп атайды. Себебі өткелдің табаны қиын-керіш, тастақтан құралған.
Тағы бір айта кететіндігі Керейді Ақ киізге отырғызып, хан сайлаған жерді 1465 жылдары М.Дулати өзінің «Тарих-и Рашиди» атты еңбегінде «Тұлпарсаз» деп атап өтеді. Бұл жайында кейіннен Жамбыл облысы әкімдігінің Тілдерді дамыту басқармасының қолдауымен жарық көрген «Тарихи зерде – жаңғырған атаулар» атты кітапта айтылады.
«Демек, осынау қасиетті қоныс, хан жайлаған өңір Мойынқұмдағы Қозыбасы тауы Қазақ хандығының алғаш Туы желбіреген жері екені даусыз. Тұлпарсаз – Жамбыл облысының Мойынқұм ауданының орталығы – Мойынқұм ауылынан басталып, Құмөзекке дейінгі Шу өзенінің атырауланып келіп таралатын, шамамен 40-50 шақырым аралығын алып жатқан бөлігі. Бұл жерді тұрғылықты халық ежелден «Тұлпарсаз» деп атаған. Сыр бойынан тышқан жылы қара күзде үдере көшкен Керей мен Жәнібек сұлтандар бастаған көш Мойынқұмда қыстап шығып, келесі жылы көктемде Керейді ақ киізге көтеріп хан сайлаған. Яғни, Тұлпарсаз – қазақ хандығы тарихындағы аты алтын әріппен жазылуға тиіс қасиетті жер», – делінген құнды жазбада.
Байқап тұрсаңыздар, Қазақ хандығының Туы тігілген Шу бойында тарихи орындар өте көп болған. Алайда осы құндылықтарымыз өз деңгейінде ұлықталып жатыр ма?
– 2015 жылы Қазақ хандығының 550 жылдығы аталып өтті. Бұл шара Тараз қаласында ұйымдастырылды. Әрине, Тараз – 2000 жылдық тарихы бар Жібек жолының бойындағы белгілі қала. Алайда мерейтой кезінде Қазақ хандығы құрылған, «қазақ» деген ұлттың тұсауы кесілген қасиетті жер Шу бойы, Тұлпарсаз бен тағы басқа тарихи жерлерді ешкім іздеген жоқ. Былайша айтқанда тасада қалды. Ең болмаса сол іс-шараның аясында ғылыми экспедиция ұйымдастырып, өлкетанушы қарттарымызға жолығып, қосымша деректер жинап, не болмаса тарихи жерлерді анықтап, белгі қойса болатын еді. Уақыт өте келе бұл жерлерді де көрсететін адамдардың қатары сиреп бара жатқаны және бар. Жер бетінде 1,5 млрд мұсылман болса, бәрінің тәу ететін жері – Мекке-Мәдине, яғни Ислам дінінің орнаған жері. Сол сияқты жер бетінде шамамен 20 миллион қазақ болса, қазақ ұлттының атауы дүниеге келген жері, мемлекеттіліктің пайда болған мекені Мойынқұм, төменгі Шу бойына атбасын бұрып, әркім құрмет көрсетуі керек деп ойлаймын.
Осы қасиетті жерлерді іздеп келетін бір қазақ болатын болса, сол тарихи жерлерге ең болмаса стелла қойып, тақтайшаға қысқаша жазып қою сияқты әрекеттер жасау керек.
Қазақ хандығының 550 жылдығына орай кинофильм түсірілгенін бәріңіз білесіздер. Ол тарихи Туынды болғандықтан сол киноның ең болмаса бір сериясын осы Шу бойында түсіріп, жер атауларын халықтың есіне салып, сол жерлерді көрсетіп, ауып келген елге сая, малына пана болған Мойынқұмның табиғатын, һәм тарихын таныстырғанда дұрыс болатын еді.
Кіші Қамқалыда, кезінде Сәкен Сейфуллинді Арқадан Әулиетаға жеткізген Сүйіндіктің ұрпақтары Шу өзенінің бойына, Сәкен өткен өткелге белгі қойды. Ал Қазақ хандығының Туы тігілген Қозыбасыға бір белгі қоя алмай отырғанымыз өте өкінішті. Бұл бабалар рухы мен ұрпақ алдындағы ұят нәрсе, – дейді тарихшы, өлкетанушы Мақсұт Омаров.
Иә, өлкетанушының қынжылысы орынсыз дей алмаспыз. Шынында, бүгінде Қазақ хандығының 550 жылдық мерейтойынан қалған дүние некен-саяқ. Әр облыс салып берген саябақтар қала құрылысының бір бөлігіне айналып кетті. Тек Керей мен Жәнібек ханға қойылған ескерткіш болмаса, елдігімізді көрсетіп тұрған ештеңе жоқ. Ал Қазақ хандығының Туы тігілген Қозыбасы құм үйілген төмпешік қана болып жатыр. Егер «Қазақ хандығы» фильмі желісіне орай Қозыбасыдан шағын қалашық тұрғызып, туындыны осында түсіргенде кейінгі ұрпаққа сол жәдігерлер мол мұра болып қалар еді. Әрі бұл туристерді тартатын бір тетік болары хақ. Алайда мұны ойлаған ешкім болмады.
«Ештен кеш жақсы» дейді қазақ даналығы. Бәлкім қазіргі облыс пен Мойынқұм ауданының әкімдері осы мәселені қолға алып, Қозыбасына бір белгі қойса, жоғалғанымыз табылып, ұмыт болғанымыз қайта жаңғырар ма еді?!
Саян ТІЛЕУЖАН,
Жамбыл облысы