Даңқты суретші Әбілхан Қастеевтің 1930-1940-жылдары салған суреттерінің топтамасы «Ескі және жаңа тұрмыс» деп ­­­ аталыпты.
«Үйрек синдромының» үрейі
376
оқылды

 Сол жылдары елге келген ұлы өзгерістерді бейнелейтін суреттері арасынан «Радио тыңдау», «Колхоз тойы» (1937), «Колхоздың сүт фермасы» (1936), «Сүт машинасы» туындыларын байқасаңыз жаңашылдыққа үрке де таңғала қараған адамдардың келбетін байқар едіңіз. Әлімсақтан күні бүгінге дейін ғылым мен өнердің барлық саласында Көне мен Жаңаның тайталасы тоқтаусыз жалғасып келе жатыр. Біз мұнда ескіні мансұқтап, тек жаңаны жарылқауды тұспалдап отырған жоқпыз. Айтпағымыз басқа...

Белгілі бір қалыпты тіршілікке еті үй­ренген адам сол таптаурын тір­­­лігімен ғұ­мыр кеше беруге бейіл. «Үйрек синдро­мы» деп аталатын психо­ло­гиялық құбылыс осыны растайды. Бұл синдром әйгілі аус­тралиялық зоопси­­­­холог және Нобель сый­лығының лауреаты Конрад Лоренцтің тәжірибесінің арқа­сында дүниеге келді. ХХ ғасырдың ба­сында ол қаз балапан­дарына бірқатар тәжі­рибелер жүргізіп, импринтинг деп аталатын құбы­лысты тап­ты. Лоренц егер балапан туыл­ғаннан кейінгі алғашқы 12-17 сағатта қаз­дың орнына кез келген қозғала­­тын затты көрсе, оны анасы деп қателесетінін бай­қады. Тіпті, балапандар жансыз ро­ботты көрсе де, допты немесе ре­зеңке үйректі де «анам» деп тануы ғажап емес. Ал нағыз үйрек анасы қан­ша шақыр­ғанымен бала­пан жауап бер­мейді, өйт­кені оның миын­­да анасы доп немесе резеңке үйрек. Лоренц экспе­римент­терінде қаздар бол­ғанына қара­мастан, неміс тілінен ағылшын тіліне, содан кейін орыс тіліне ау­дарудағы қателікке байла­нысты «үй­рек син­дромы» деп атал­ды. Басқа ға­лым­дар да ке­йінгі тә­жірибелері импринтинг­тің әсе­рін растады. 

Айтпақ ойымызды көрер­мен­дер мен сыншылар тарапынан жо­ғары бағаға ие болған былтырғы жылдың ең үздік анима­циялық филь­­мі атанған режиссер Крис Сандерстің «Жа­байы робот» туындысы ар­қылы тарқатып көруге тырысалық. Биыл­­ғы Оскар жүлде­сіне басты үміткер бо­­лып отыр­ған бұл мультфильмнің ерек­ше­лігі неде дерсіз?! Алдымен Питер Браун­ның ро­манына негізделген туынды оқи­ғасына зер салсақ, алапат дауыл әсерінен Universal Dainemix компаниясы шығарған Rozzum 7134 атты көмекші гиперинтел­лек­туал робот елсіз аралдағы орманға тап бо­лады. Тек адамдар­дың талап-тілегін орын­дауға бейімделген андроид енді ор­мандағы жануарлардың тапсырмасын орындауға кіріседі. Аң тілін түсінбегендіктен түрлі ке­дергілерге ұшыра­ғанына қара­мас­тан, таң­ғажайып мүмкін­дік­тері бар құлте­мір ақыры жан-жануар­лардың тілін де меңгеріп алады. Орманда түрлі жағ­дайды бастан кешірген робот алып аю­дан қаша­мын деп ағаш ба­сын­дағы қаз ұясын бұзып алып, тек бір жұ­мыртқадан өзгесі қаза табады. Сол жұ­мырт­қаны жарып шыққан қаз балапаны дүние дидарын алғаш көр­ген­дегі бейнесі – робот болған­дықтан, оны анам деп таниды. Қаз бала­паны қаз-қаз ба­сып құлтемірдің арты­нан бір елі қалмайды...

Біздің кезімізде...

Мұның барлығы зоолог Конрад Лоренц ашқан «үйрек синдромымен» байланысты екенін айттық. Яғни, бұл белгілі бір ақпа­ратты есте сақтау, оған тәуелділік, мінез-құлықтағы кейбір үлгілердің бейсаналық көрінісі. Енді бұл синдромның адамдарға қандай қатысы барын түсінуге тырысайық. Біз де балалық шақта, яки ересек кезімізде көзіміз үйренген, өзіміз бейімделген таптау­рын жолды шиырлап жүріп алғымыз келеді. Одан аулаққа барғымыз келмейді. Кейінгі таңсық дүниелердің барлығы ұнамсыз се­кілді көрінеді. Мәселен, үлкен ақсақалдар­дың «Заманның түзу кезінде...» деп сөз бастайтынын естіген боларсыз. Дегенмен ол заманның тарихтан өте қиын да ауыр бол­ғанын оқимыз. «Бұрынғы шалдар айт­қыш еді, батыр еді, ал қазіргі жастар...» деп сөйлейтін үлкендерді де жиі кездестіреміз. Дегенмен өткен заманды аңсап, бүгінге көңіл толмау әр заманда көрініс тапқан. Мәселен, Б.э.д. V ғасырдың өзінде Сократ: «Бү­гінгі жастар молшылыққа үйренген. Олар жаман өнегемен көзге түседі, бедел­ді­лерді жақтырмайды. Балалар ата-аналары­мен дауласады, асты қома­ғайлана жұтады және мұғалімдерді титық­та­тады» деп нали­ды. Ал Еуропалық діни уа­ғызшы Пётр Амьенский: «Дүние ала­са­пы­ран кезеңді бастан кешіруде. Қазір­гі жастар өздерін ғана ойлайды. Жастарда ата-аналарға немесе кәрілікке деген құрмет жоқ. Олар барлығына шыдамсыздық танытады. Олар бәрін білетіндей сөйлейді және даналық – олар үшін ақымақтық» деп күйінеді.  Егер бұл пікірлерді бүгінгі бір ақсақал айтты десе нанасыз. Классик жа­зушы Л.Толстойдың «Жұдырықтай бидай дәнегі» атты шағын әңгімесі есіңізде болар?! «Ертеде бір диқаншы егін егіп жатып, жұдырықтай дән тауып алды. Бұрын-соңды мұндай үлкен дән көрмеген екен. Оны патшаға апарды. Патша да жұдырықтай дәнді көріп, таңғалды. Ненің дәні екенін ешкім білмей дал болды. Патшаның уәзірі: – Осы елде көпті көрген, көп естіген қария бар деп бір ақсақалға келеді. Оны көрген бойда қария: – Еһ, жарықтық, бар екенсің ғой. Мен сені тұ­қымың біржола құрып кетті ме деп едім, – деп дәнді алып жылай берді. Патша мен уәзірі түк түсінбеді. Сәлден соң қария: – Біздің кезімізде бидайдың дәні осындай, жұдырықтай болатын. Құдай біздің пейілі­мізге жердегі жемісті үлкен етіп берді. Ол замандағы адамның да көңілі кең болатын. Ақша, базар, өсімқорлық дегенді білмедік. Жұрт бір-бірін алдамайтын, өтірік айт­пай­тын. Үлкен де, кіші де берген уәдесіне берік болатын. Ел кедей, бай болып бөлінбейтін. Кішіге зәбір көрсету деген атымен жоқ. Жігіттері бірінің атын бірі қамшылап, «мен болмайын, сен бол» дейтін. Қыздары ердің бетіне тура қарай алмайтын, ибалы, инабатты еді. Қарттардың кеудесі толған қазына. Сөзі майдай жағатын, тыңдасаң, мейірің қанатын. Кейін адамдар әдептен, ардан аттаған соң, Құдай пейілдерін алып, олардың несібесін де қысқартты. Мынау – сол заманда жеген бидайдың дәнегі, – деді». Оралхан Бөкей шебер аударып ұсын­ған бұл шығармада да өткен заманның ке­ремет, бүгінгі заманның кері кеткені су­рет­теледі. Ал Ф.Достоевскийдің «Қыл­мыс пен жаза» романындағы кейіпкер Аркадий Свид­ригайловтың: «Халық маскүнемдікке са­лынды, білімді жастар әре­кетсіздігінен орындалмайтын түстер мен қиялдарға берілді, теориялар да ажар­сызданды, қайдан екені белгісіз ақшаны тығатын, ал қалғанын азғындыққа жұмсай­тын жидтер қаптап кетті» деген мына сөзінен Петербургтегі жайсыз ахуал­ды байқауымызға болады. 

Өзі өмір сүрген заманын мақтап, кейінгі заманға кейіп отыра­тын­дар бұрын да бол­ған, әлі де бар. Мәселен, КСРО заманын көр­гендердің әңгімесін тыңдасақ, «біздің кезі­мізде жақсы еді, білімі терең еді, адам­дары ерек еді, зат­тары сапалы, үлкендері баталы еді» дейді. Мәселен, «теңдік болды» дегенге келсек, қарапайым совхоз бастығы, судың бастығы, қырман меңгерушісі, свет бастығы, керек десеңіз жәй ғана мектеп директорының баласы десе жандарын қоярға жер таппай үркуі теңдік пе?! Бұл ескілікті аңсау ма, әлде сол ескі ғұмырдағы жағымды естеліктерге деген сағыныш қана ма? Мысалы, кеңес дәуірін көрген адам­дардың көбі «ең дәмді балмұздақ «ақ пломбир» екеніне сенімді, ал оның алғашқы «Ладасы» — ең жақсы көлік. Бір зерттеуде адамдарға бір картинаны 1905 жылы, екіншісін 2005 жылы салғанын айтып, екеуін бағалауға ұсыныпты. Қатысу­шылардың барлығы дерлік «ең жақсы картина» деп ескі жұмысты таңдаған екен.

«Келіннің бетін кім ашса, сол ыстық»

 «Үйрек синдромы қалай қалыптасады?» деген сұраққа психологтер: «Адам жаңа нәрсені сынап көріп, бұл тәжірибеге риза болса, оның миында жаңа нейрондық байланыстар пайда болады және ләззат гормоны – дофамин түзіледі. Процесс пен адам бастан өткерген жағымды эмоциялар арасындағы берік байланыс орнығады. Сондықтан да алғашқы әсер қашанда жағымды. Енді ол адамға өзге балама ұсын­сақ қабылдамайды. Себебі эмоционалды тепе-теңдікті бұзудан гөрі ештеңе жасамау оңайырақ деген сенім бейсаналы түрде қалыптасады», деп жауап береді. Мамандар «үйрек синдромының» теріс әсер етуі мүмкін екендігі туралы бірнеше мысал келтіреді. Яғни, жаңадан бас тарту. «Әлем бір орында тұрмайды, заманауи қызметтер мен технологиялардан бас тарту айтар­лықтай кері кетеді. Қарым-қатынас мәсе­лесінде де кері әсері бар» дейді мамандар. Мысалы, бір экспериментте адамдар әртүрлі критерийлер бойынша сыртқы тү­рінен мінезіне дейін ата-анасына ұқсайтын жарды таңдауға бейім екені анықталады. Мәселен, көп адамдар өз жартысын табуға қарағанда өмір бойы бақытсыз некеде өмір сүруге бейім. «Кіммен қарайсаң, сонымен ағар» деген принципін ұстанады. Себебі жаңа таныстық – жаңа эмоцияларды, жаңа кедергілерді тудыруы мүмкін. Бұл тек ро­мантикалық қарым-қаты­­­насқа ғана емес, сонымен бірге достарымен, туыстарымен және әріптестерімен қарым-қатынасқа да қатысты. Мамандыққа қатыс­ты тұсын айтар болсақ, адам алғаш қызметін бастаған саласын өзгерткісі келмейді және 22 жа­сында алған мамандығына адал болып келеді. Оны тіпті табыстың төмендігі мен қызметіне қызығушылықтың болмауы да орнынан қозғамауы мүмкін. Г.Андер­сен­ның «Сүйкімсіз үйрек» ертегісінде өзін үйрек санаған аққу балапаны үйректер арасында бақытсыз ғұмыр кешіп, кейіннен өз ортасын тапқанда бақытқа кенелетіні де көп адамды өз ортасын табуға талпынуын меңземей ме?! 

Қазақта «Келіннің бетін кім ашса, сол ыстық» деген сөз бар. Им­прин­тинг деп аталатын бұл әсер­дің айтпағы, мәселен сіз отбасыңызда көріп-өскен дүниелердің барлығы қалыпты құбылыс болып таны­лады. Импринтингтің ең танымал мысалы ретінде мына бір тәмсілді келтіруге болады. Кішкентай қыз анасының кешкі асқа балық дайындап жатқанын бақылап, табаға балықтарды салмас бұрын,  басы мен құйрығын кесіп тастайтынының мәнісін сұрайды. Анасы «Әжең осылай жасайтын» дейді. Қыз әжесіне барып сұрағын қайта­лайды. «Мен жақсы білмеймін, менің анам солай жасайтын» дейді әжесі. Қыздың әжесінің анасы да әлі тірі болатын, оған барғанда жиеншарының бетінен сүйген кейуана: «Менің табам өте кішкентай болатын» деген екен. Яғни, бір нәрсенің ұзақ жылдар бойы солай жасап келген дәстүрі бар болуы оның ең жақсы баламасы дегенді білдір­мейді дегенді тұспалдайды тәмсіл. Иә, бұл біз айтқан синдроммен астасып жатқан бір құбылыс. Демек, бұл синдром­нан ұқпа­ғымыз – ескіні құрметтеу арқылы, жаңадан қорықпау қажет. 

Наурызбек САРША