Тура 5 жыл кешікті. Нарығымызға шетелдік ірі банктер кірсе, ел экономикасына қосымша серпін береді. Бәсекелестік көрігі қызады.Басқа игілігі жетерлік. Дегенмен банкирлер қорқынышын жасырмады: дамыған елдегі бас банкінен өте арзан пайызбен қаржы-капитал алатын филиалымен біздің банктердің терезесі тең бола алмайды екен. Үміт пен үрей жағаласқан жағдай болып тұр.
Қанағаны емес, қолдағаны қажет
Қазақстанда банк секторы шектен тыс «монополияланған». Ұлттық банк дерегінше, 2024 жылғы 1 желтоқсандағы жағдай бойынша отандық банк секторында 21 екінші деңгейдегі банк қана қалды. Оның 9-ы – шетелдік банктердің филиалы. Яғни, 20,2 миллионнан астам халыққа небәрі 21 банк қызмет етеді. Салыстырсақ, Ұлттық банктің мәліметінше, небәрі 7,3 миллион тұрғыны бар Қырғыз Республикасында 21 коммерциялық банк пен 305 филиалы жұмыс істейді.
Қаржыгерлер отандық банктердің «жатыпішерге» айналып бара жатқанын айтып жүр. Былтыр банктер ұсағы, шағыны, ортасы, ірісі бар, барлық бизнес субъектілеріне 12,6 трлн теңге ғана несие берген. Оның өзінде мемлекеттің кәсіпкерлікті қолдау бағдарламалары аясында бөлінетін триллиондаған бюджет қаржысы банктер арқылы таратылады. Демек, оны банктің ақшасы деп санауға келмейді.
Банктер негізінен халықтың ақшасына байып отырғанға ұқсайды. Ұлттық банктің ресми дерегінше, 2024 жылғы 11 айда банктердің халыққа берген кредиттері 20,3 триллион теңгеге жетті. Сөйтіп, қазір бұқараның банктер алдындағы қарызын әрбір Қазақстан азаматына шақсақ, жаңа туған сәбиден еңкейген қарияға дейін банктерге 1 миллион теңге қарыз болып шығады және бұл сан қарқынды өсу үстінде.
Ел басшылығы да, депутаттар да банктердің кепілсіз және пайызы жоғары кредиттерімен ел еңсесін езе беруіне тосқауыл қою жолдарын сарыла іздеп, заң қабылдады. Бірақ банкирлер мұны шыбын шаққан құрлы көрер емес. Ұлттық банк мәліметінше, банктердің халыққа тарататын қарызының басым көпшілігін дәл осы кепілсіз тұтынушылық заем құрайды. 2024 жылы банктердің бөлшек портфелінің құрылымында тұтынушылық қарыздар ауқымы 13,5 триллион теңгеге дейін ұлғайды!
Парламентшілер масқара бір жайтқа назар аудартты: банктердің интернет-телефон алаяқтарына көмектесетіні аңғарылады. «AMANAT» партиясы фракциясының мүшесі, Мәжіліс депутаты Мұрат Әбеновтің айтуынша, халықпен кездескенде ең көп қозғалатын бір мәселе – банктік алаяқтық. Олар шетелде отырып, елді электронды түрде алдайды. Банктер оларға кедергі жасамайды, тіпті көмектеседі ме деген күдік бар.
– Маған Қостанайдан бір азамат келді. Ол азамат ақпан айында өзі банкке жүгінгенде, оған несие бермей қойыпты. Ал үш айдан кейін, бір-ақ күнде алаяқтар оның атынан бірден 4 банктен несие алған! Банктер сонда оның айлығын да тексермеген. Ол ақша бірден басқалардың шотына аударылып, дропперлер арқылы ақшаға айналдырылған. Банктер Парламентке келгенде, бізге әдемі сөздер айтып кетеді, бірақ халықты мазалаған бір мәселе де шешілмейді, – дейді депутат.
Тағы бір дерек: банк секторының жиынтықты активі 2024 жылғы 11 айда 15,1%-ға немесе 7 трлн 767 млрд теңгеге өсіп, жалпы көлемі 59,2 триллион теңгеге жетті. Осы ұшан-теңіз ақша ел экономикасына құйылса, Үкімет шетелден инвестор іздеп сабылмас еді. Қазақстан ірі жобаларға халықаралық қаржы институттарынан несие тартып, борыш батпағына батпас еді. Қаржыгерлердің айтуынша, оның орнына банктер осы мол капиталының бір бөлігіне биржада үнемі қаптатып доллар сатып алып, тоқтаусыз теңгеге қарсы ойнайды, девальвацияға дем береді. Қалған қаржыны банктер мемлекеттік құнды қағаздарға, облигацияларға салып, мемлекетті өзіне қарыздар етіп қойды.
Есін жиғызар ескерту жасалды
Үкіметтің кешегі кеңейтілген отырысындағы сөзінде банк секторына жеке тоқталған Президент Қасым-Жомарт Тоқаев қатты айтты. Мұны Үкімет пен құзырлы органдардың жақын арада назар аударуға тиіс негізгі міндетінің бірі деп айқындады. Мемлекет басшысы маңызды жобаларды қаржы көздерімен қамтуда қиындық барын ашық жеткізді.
Сондықтан отандық банктердің ресурстарын үкіметтік бағдарламаларға, атап айтқанда, ірі инфрақұрылымдық жобалардың құрылысы мен жаңғырту жұмысына тарту керек. Қ.Тоқаев мемлекет бөлетін қаражатты кезең-кезеңімен несие мөлшерлемесін субсидиялауға қарай бағыттауды тапсырды. Бұл, оның байламынша, экономиканы қаржыландыру көлемін бірнеше есе ұлғайтып, банктердің бос жатқан ақшасын экономикалық айналымға қосуға мүмкіндік береді.
– 2017 жылдан 2020 жылға дейін бірқатар ірі банкке мемлекет тарапынан, Ұлттық қор есебінен 15 жыл мерзімге қаржылай қолдау көрсетілді. Бұл көмек банк акционерлері де ортақ жауапкершілікке ие болады деген талаппен берілді. Кейбір банк өз шығындарының орнын әлдеқашан толтырып алды. Бірақ мемлекет қаржысын қайтаруға асықпайды. Тіпті, оны жоғары пайызбен тәуекелі аз мемлекеттік қаржы құралдарына салып, кепілді табыс тауып отыр! Үкімет пен Ұлттық банкке шара қабылдауды тапсырамын, – деді Президент.
Оның пайымдауынша, «әділ серіктестік» жоқ, диалог негізінде соны орнату қажет. Тоқаев мемлекеттің кезінде банкирлерге көмектескенін, өте қомақты қаражат бергенін алға тартып, енді олардың көмектесу кезегі келгенін нықтады.
Қаржы саласының маманы, аналитик Болат Абдрахман шетелдік банктерге нарығымызды кең ашу саладағы қордаланған мәселелерді шешуге ықпал ететініне сенімді.
– Шетелдік ірі банктер келіп жатса, олар қазақстандық қаржы жүйесінің тұрақтылығына өзіндік қосымша кепіл болады әрі олардың келуі шетелдік инвесторларға оң сигнал-белгі болады. Бізде шетелдік дегенде бүгінде негізінен, қытайлық, ресейлік банктер. Бір-бірден америкалық, түрік, чех банкі бар. Шетелдік банктер филиал ашқысы келмейтін елдер артта қалған, дамымаған саналады. Керісінше, барынша көп банк еншілес ұйымын ашса, ол ел тәуекелі аз, қауіпсіз, тартымды әрі сенуге тұрарлық деген сөз, – деді сарапшы.
Оның мәліметінше, ДСҰ Қазақстанға 2015-2020 жылдар аралығында өтпелі кезең ұсынды, дайындалуға, салалық заңнамасын өзгертуге, бәсекелестікке бейімделуге уақыт берді. 2020 жылы Парламент «Валюталық реттеу және валюталық бақылау туралы» заңына түзету енгізіп, шетелдік банктерге филиалын ашуға рұқсат етті. Алайда өктем банк лоббиінің сол кездегі Үкіметке сөзі өтімді болып, шетелдік банктердің алдынан кедергілер қойылды.
Сарапшының түсіндіруінше, еліміздегі «шетелдік» банктер «Қазақстандағы Қытай банкі», «Ситибанк Қазақстан», KZİ Bank, «Шинхан банк» деп «бөтенше» аталғанымен, шынында бәрі де қазақстандық банк институттары саналады және бірі қалмай, бәрі Қазақстанның Депозиттерге міндетті кепілдік беру жүйесіне қатысады.
коллаж: Елдар ҚАБА
Мұның бір кесірі бар: шетелдегі бас банк пен оның қазақстандық еншілес банкі арасындағы қаржы айналымы «бір банк ішіндегі капитал ағыны» емес, «банкаралық операция» деп танылады. Салдарынан, бас банктің еншілес ұйымына қарызы Қазақстанның сыртқы борышына кіреді.
Бір жағынан, Қазақстан билігі осы арқылы елге келетін ақша ағынын бақылау рәсімін елеулі жеңілдетті. Екінші жағынан, отандық банктер үшін қарыз ақшаның құнын қымбаттатты. Мысалы, Америкада бір банк өз бөлімшелеріне орта есеппен 2,8%-бен заем бере береді. Тиісінше, ол банк өзге елде төл филиалын ашса да оған осы пайыздық мөлшерлемемен несие қаражатын ұсына алар еді.
Қазақстан заңнамасы бойынша ұсына алмайды. Өйткені еншілес ұйымы «қазақстандық банк» ретінде тіркелгендіктен, ол шетелдегі бас банктен ақшаны тек «шетелдік қаржы институтының заемы» түрінде ала алады. Бұл жағдайда пайыздық сыйақысы да жоғары. Салдарынан, банктің қазақстандықтарға беретін кредиті де қымбаттайды.
Bloomberg жазуынша, тарихи рекордқа жетті дегеннің өзінде 2024 жылдың соңында, АҚШ-та 30 жылдық ипотекалық несие бойынша ставкалардың орташа көлемі 6%-ды құрады. Одан арзаны табылады. Ал, Қазақстанда 6 пайыздық ипотека – мемлекеттік баспана бағдарламасы аясында тек осал топтарға қолжетімді.
Қандай шетелдік банк келуі мүмкін?
Қаржы нарығын реттеу және дамыту агенттігінің төрайымы Мәдина Әбілқасымованың айтуынша, Парламент құптаған «Кейбір заңнамалық актілерге қаржы нарығын дамыту және қаржылық көрсетілетін қызметтерді тұтынушылардың құқықтарын қорғау мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» заң жобасы енді шетелдік банктер бөлімшелерінің еркін ашылуына мүмкіндік береді. Бұрынғы үкіметтер қойып келген біраз тосқауыл жойылып жатыр.
– Бұл заңнамалық түзетулер Қазақстанда шетелдік банктерді ашу жөніндегі талаптарды ырықтандыруға, сондай-ақ қаржы ұйымдарының басшы қызметкерлері үшін рұқсат беру рәсімдерін жеңілдетуге бағытталған. Мемлекет басшысы 2023 жылғы Жолдауында елімізге кемі 3 сенімді шетелдік банкті тарту және банк секторындағы бәсекелестікті арттыру міндетін қойды. Шетелдік банктер филиалы туралы талаптар Қазақстанның Дүниежүзілік сауда ұйымына кіруі аясында 2020 жылы белгіленді, – деді қаржылық реттеушінің басшысы.
Қазір еншілес ұйымды немесе филиалды ашу үшін рұқсат беру процесі 2 күрделі кезеңнен тұрады. Біріншісі – рұқсат беру, екіншісі – лицензия алу. Шетелдік инвесторларға арналған талаптарды оңайлату мақсатында шетелдік банкті ашуға рұқсат алу құжаттарының тізбесі қысқартылып отыр. Құжаттар саны шетелдік бас компанияның рейтингіне байланысты болады. Жалпы, құжаттар саны 24-тен банк рейтингіне қарай 17 немесе 8 құжатқа дейін кемітіледі.
Сонымен бірге бұл реформа аясында шетелдік инвесторлардың ауқымды санын тарту үшін филиалдар құру кезінде шетелдік банктің активіне қойылатын талаптар 20 миллиардтан 10 миллиард долларға дейін төмендетіледі. Өйткені 20 миллиардтық активке ие алпауыттар Қазақстанға келуге қызықпай тұр. Орташалары келсе де қуаныш.
Бұдан басқа, шетелдік банктердің филиалдары үшін рұқсат етілген қызмет түрлері кеңейтіледі. Оған шетел валютасын айырбастау операциялары, кастодиандық қызмет, трансфер-агент қызметін жүзеге асыру, синдикатталған қаржыландыруға қатысу, төлем карталарын шығару сияқты операциялар қосылды. Екінші кезеңде шетелдік банктің банктік лицензия алуға арналған құжаттар тізбесі де 50 құжаттан 7 құжатқа дейін қысқартылады.
Депутат Үнзила Шапақ 20 миллиард доллар деген шектеуді кезінде Әбілқасымова ханымның өзі ұсынғанын еске түсірді. Сол уақытта агенттік «шетелдік банктердің филиалдарын ашуға қойылатын талаптарды 20 миллиард долларға көтеру шетелден келетін ірі қаржы ұйымдарын көбейтеді» деген уәж айтқан болатын.
Мәдина Әбілқасымова мұны растады. Алайда оның мәліметінше, 2020 жылдан бері бірде-бір шетелдік банк Қазақстан нарығына келмеді. Сондықтан Президенттің тапсырмасымен олар бұл тоспаны төмендетіп отыр. Агенттік төрайымы олардың енді келерінен үмітті.
– Мемлекет басшысының тапсырмасын орындау үшін біз бірқатар шетел банкімен кездесіп, келіссөздер жүргіздік. Нәтижесінде, кейбірі өз филиалын Қазақстанда ашуға қызығушылық танытты. Алдымен олардың активін тексердік. Активтері шамамен 10-20 миллиард доллар аралығында. Сондықтан оларды тарту үшін талаптарды заң жүзінде жеңілдетуге ұсыныс жасадық, – деді агенттік төрайымы.
Сонда қандай елдің банктері бөлімшесін ашуы мүмкін? М.Әбілқасымова бірінші кезекте Қазақстанмен тығыз экономикалық қарым-қатынасы жолға қойылған мемлекеттерден дәмелі. Бұлар Азия елдері, араб мемлекеттері, Түркия, Қытай, Еуразиялық одаққа мүше мемлекеттер.
Қазір 3 халықаралық қаржы тобы Қазақстанда банк ашуға шешім қабылдады. Ішіндегі ірісі – Оңтүстік Кореяның BNK Financial Group тобының активтері шамамен 135 миллиард долларды құрайды. Бұл қаржылық топ елімізде үш жыл бұрын микроқаржы ұйымын (МҚҰ) құрған-тын, енді соны банкке айналдырмақ. Агенттік былтыр рұқсатын берді.
Қатар елі Bereke Bank-ті сатып алды. Ол Qatar Investment Authority деген үлкен холдингі құрамына кірді. Сондай-ақ БАӘ-нің ADCB банкінің Қазақстанда исламдық қаржыландыру операциясын жүргізетін банкі бар. Олар биыл әмбебап операциялар жасайтын банк ашуды жоспарлады.
Қорыта айтқанда, бүгінде Қазақстанның банк секторының бүкіл активі шамамен 113 миллиард долларды құрайды. Дүние-мүлкі 10 миллиард доллардан төмен емес шетелдік банктер нарығымызға келсе, отандық банк секторы күрт іріленіп, жүзіне жаңа қан жүгірері сөзсіз.
Елдос СЕНБАЙ