«Бүгінде әлеуметтік желілердегі әдемі өмір мен «сәтті жетістік» деп аталатын агрессивті жарнама адамдарда бәріне қол жеткізу оңай және қарапайым деген ой тудырады. Кейбір жастар осыған сеніп, қымбат уақыттарын босқа өткізеді. Шыны керек, кез келген жетістіктің артында тынымсыз еңбек жатыр», – деді Қасым-Жомарт Тоқаев ауыл шаруашылығы еңбеккерлерінің бірінші форумында. Сондай-ақ ол еңбекқорлық пен жауапкершілік ұлтымызға тән қасиетке айналуға тиіс екенін атап өтті. «Мен еліміздің әрбір азаматының өмірлік мақсатының адал әрі жауапты еңбек арқылы табысқа жету болғанын қалаймын. «Жауапкершілігі мол азамат – адал еңбек – адал табыс» қағидасының мәні де осында», – деді Президент. Сонымен «әдемі өмір культіне» тоқталайық.
Өткен ғасырдағы Голливуд фильмдерін еске түсіріп көрелікші, ондағы Америка өмірі қалай суреттелуші еді?! Екіқабатты үлкен үйде тұрып жатқан отбасылардың бақытты ғұмыры, есік алдындағы қымбат көлік, тіпті көгалдары тегіс қырқылған алаң, таңертең «ағылшын таңғы асын» ішіп, жұмысына асыққан, шалбарының қыры сынбаған отағасы. Қамсыз өмір. Байқасақ кез келген адамның армандаған тәтті ғұмыры. Осыдан келіп «америкалық арман» (American Dream) деген ұғым пайда болды. Бұл ұғым, тіпті Америка Құрама Штаттарының миллиондаған халқын өркениетті өмірге жетелейтін ұлттық идеяға айналып үлгерді. Яғни, «америкалық арман» – адамды бақытқа жеткізеді деп түсіндіріп, «егер америкалық жүйе америкалық саясаттың қаңқасы болса, онда америкалық арман – оның жаны» деп есептеді. Дегенмен өткен ғасырдың аяғында, 1990-жылдардың басында зерттеушілер «америкалық арман» тұжырымдамасын білдіретін сәттілік идеясының қоғамға кері әсері барын да байқайды. Олар бұл идеямен ауырғандардың тек ақша мен мансапқа ұмтылатындығын түсінеді. 1993 жылы «американдық арманның» теріс әсерін зерттеген ғалымдар үш зерттеуді талдайды. Алғашқы екеуінің нәтижелері сәттілік пен байлыққа деген ұмтылыс студенттердің әл-ауқаты мен психикалық денсаулығына нашар әсер ететіндігін көрсетті. Студенттер өздеріне деген сенімділіктің төмендеуін сезініп, депрессия мен мазасыздыққа ұшыраған. Ал әртүрлі әлеуметтік топтағы жастарды қамтыған үшінші зерттеу «америкалық арманның» зияны туралы тұжырымдарды толығымен растады. Яғни, адамдар өздерінің қаржылық әл-ауқаты мен табысына басымдық берген сайын, олар өздерін өмірге бейімделмеген жан ретінде сезініп, өз болмыстарын қабылдауда қиындықтарға тап болған. Бұл адамдармен қарым-қатынаста көбірек көрініс тапқан. Сонымен қатар адамдарда мінез-құлықтарының өзгеруі жиілеген. Мұның себебі «америкалық арман» екінің бірі қол жеткізетін оңай дүние емес еді. Тіпті, аспандағы Аймен тең деуге болады. Осы ретте бір қызық дерек келтірелік. Investopedia статистикасына назар салсақ 2024 жылы «америкалық арман» орта есеппен 4,4 миллион долларды құраған екен. Онда үй жағдайында өмір сүру бойынша орташа бағам болжаммен есептелінген. Оның ішінде үйлену, екі баланы тәрбиелеу, үй сатып алу, отбасына жаңа көліктер сатып алу, зейнеткерлікке ақша жинау, жыл сайынғы еңбек демалысы және тағы басқа шығындар қарастырылды. Сондай-ақ көпшілік көз тіккен Америкада зейнеткерлікке шығу үлкен дайындықты талап етеді. Ең кем дегенде зейнет жасына жеткенше қорға 1,6 миллион доллар жинақтау керек. Ал үй сатып алу үшін 20% бастапқы жарна мен 30 жылдық ипотеканы ескере отырып, жалпы сомасы 930 мың АҚШ доллары қажет. Одан кейін бір отбасы 17 жасқа дейінгі екі баланы тәрбиелеуге және мемлекеттік колледжде төрт жыл оқуға 832 мың доллар төлеуге дайын болуға тиіс. Ал 29-дан 74 жасқа дейінгі екі жаңа көлікке ие болу үшін 811 мың доллар жұмсалады. Бұл машинаны жөндеу, жүргізу шығыны есепке алынбаған. Дегенмен АҚШ Халық санағы Бюросы Америка қоғамдастығы сауалнамасына сәйкес, АҚШ-тағы орташа бакалавр дәрежесінің иегері мансап жолында шамамен 2,8 миллион доллар табыс табады. Ал әйелдер 2,4 миллион доллар, ал ер адамдар 3,3 миллион доллар жұмсайды. Осы тұста айта кеткен жөн, «4,4 миллион АҚШ доллары – өмір сүру үшін жұмсалынатын жалпы қаражаттың бір бөлігі ғана» дейді зерттеушілер. Демек, «америкалық арманның» ауылы қарапайым тұрмыс кешіп жатқан жандар үшін қашық.
Әлеуметтік желідегі «тіршілік»
Иә, Президент айтқан әлеуметтік желідегі «әдемі өмір» бүгінде көпшілікті әлекке салуда. Өнер жұлдыздары мен табысты кәсіпкерлердің әлеуметтік желідегі ғажайып өмірі кім-кімді болса да қызықтырмай қоймайды. Дегенмен олардың шынайы өмірі де әлеуметтік желідегідей ме?! Әлеуметтануда «Үйрек синдромы» деп аталатын құбылыс бар. Ол адамның әлеуметтік желідегі жазбаларында көрсететін «идеалды түрі» және оның шынайы өмірі арасындағы айырмашылықты түсіндіреді. Яғни, адам өзінің шынайы өмірі мен әлеуметтік медиасы арасында әртүрлі әрекет етеді. Бұл синдром адамның әлеуметтік желіде бөлісетін ақпараты мен суреттері шынайы өмір тәжірибесін көрсетпейтінін білдіреді. Осы ұғымды алғаш рет Стэнфорд университеті ойлап тапқан. Мамандар «үйрек синдромы» терминін студенттердің кез келген күйзелісті, депрессияны, өз-өзіне күмәнданушылықты басу кезінде сырттан сабырлы болып көріну қабілетін түсіндіру үшін қолданды. Неліктен «үйрек» деген сауалға жауап іздесеңіз, су бетінде мінсіз жүзіп бара жатқан үйрекке назар салсаңыз болғаны. Судың үстінен қараған кезде үйректе ешқандай ауыртпашылық жоғын байқайсыз. Ал негізінде нағыз қиындық – судың астында. Үйректің көл астындағы аяқтары бір машина секілді тынымсыз жұмыс істейді. Әлеуметтік желілердегі адам өмірлері де сондай. Себебі әлеуметтік медиа – бұл барлық нәрсеге ешбір күшсіз, күрессіз қол жеткізілетіндей әсер қалдыру үшін қолайлы орта. «Үйрек синдромының» белгісі бар адамға ең көп әсер ететін негізгі деталь – басқа адамдар. Яғни, қазақша нұсқасында «жұрттың балалары». Өзгенің табысты өмірін жиі бақылау – өзіңізге деген сенімділікті төмендетеді. Бұл синдром адамда алаңдаушылық пен депрессияны тудырады. Facebook-тың бұрынғы бас директоры Стивен Хаффман 2016 жылы Facebook пайдаланушының көп уақытын қалай өткізетінін зерттегенде, бұл платформа өз пайдаланушыларының көңіл күйіне әсер етуі мүмкін екенін байқады. Хаффманның айтуынша, әлеуметтік желілерде адамдар өздерінің бейнесін немесе абыройын ұдайы жақсартуға тырысады, бұл өз кезегінде адамдардың реальды өмірде көңілсіз сезінуіне алып, әлеуметтік желіге тәуелділік құбылысын зерттеу үшін бірнеше тәжірибе мен зерттеу жүргізген. Мәселен, Майкл Ричардсон және оның командасы 2015 жылы жүргізген зерттеуінде әлеуметтік желілерге тәуелділіктің жоғары деңгейі депрессия мен күйзеліс деңгейінің артуымен байланысты екенін анықтаса, Солтүстік Каролина университетінің профессоры Шон Паркс 2017 жылы әлеуметтік желілерге тәуелділік мәселесін зерттей отырып, интернет-құмарлықты денсаулыққа әсері туралы тәжірибе жүргізіп, әлеуметтік желілерге тәуелділік адамның шынайы қарым-қатынастарын бұзып, жалғыздық сезімін күшейтеді деп есептеді.
Жоғарыда айтқан «Үйрек синдромы» секілді әлеуметтік желінің өміріміздің ажырамас бір бөлігіне айналуы өзге де әртүрлі синдромның туындауына әкелді. Мысалы, желіде болып жатқан қызықты немесе маңызды нәрсені жіберіп алудан қорықсаңыз, FOMO синдромына шалдыққан болуыңыз әбден мүмкін. Ағылшын тілінен аударылған felling missing out ұғымы интернеттегі жаңалықтарды жіберіп алудан қорқу сезімін сипаттайды. Бұл синдроммен ауыратын адамдар барлық оқиғалардан хабардар болғысы келеді. Өзіне ұнайтын адамдардың өміріндегі оқиғалардан тыс қалмау үшін әлеуметтік желілерді үнемі тексереді. Бұл шектен тыс алаңдаушылыққа, өзін-өзі бағалаудың төмендеуіне және виртуалды әлемде уақытты бос өткізуге ықпал етеді.
FOMO синдромы өзгелердің өміріне қызығушылықтан туындаса, керісінше сіздің жазған суреттеріңіз бен салған суреттеріңізге деген өзгелердің пікірін білуге құштарлық «Селфи» синдромы деп аталады. Әдетте, мұндай адамдар әр суретін өңдеп, оны желіге жүктеген соң аудиториясынан реакция күтеді. Тиісті фидбек ала алмаған жағдайда көңіл-күйі түсіп, психикалық ауруға шалдығуы да ғажап емес.
«Google эффектісі»
Әлем әлеуметтанушылары мен психологтері ақпараттың шектен тыс көп болуы ақпарат вандализмінің пайда болуына себеп болады деп есептейді. Lost Art of Reading деген кітапта автор Девид Улин «Мен үнемі ақпаратқа мас болудан зардап шегемін» деп жазады. Бұл ретте тағы бір синдром – «Ақпаратты шамадан тыс қабылдау» синдромы да бар. Бұл синдром жұмыс пен оқуда зейіннің төмендеуіне, көңіл-күйдің құбылмалы болуына және үнемі ұйқыдан тұрғанда түсініксіз дел-сал күйдің болуына әсер етеді. Сондай-ақ «Ақпараттан шаршау синдромы» деген де бар (Information fatigue syndrome – кейбіреулер ақпараттық шаршау деп аударуы да мүмкін). Бұл – шындықты дұрыс бағалай алмауға, жалған қорытынды мен қате шешімдер шығаруға әкелетін адамның нақты психологиялық жағдайын көрсететін ұғым. Терминді 1996 жылы америкалық нейрофизиолог Дэвид Льюис енгізіпті. Ақпараттан шаршау адамның көңіл-күйінің күрт құбылмалы болуына және негізсіз шешімдер қабылдауына итермелейді. Ақпарат шамадан тыс болғандықтан, ми қобалжу күйге түсіп, мәліметтердің қажетті көлемін адекватты түрде қабылдауға және өңдеуге қабілетсіз болады. Тым көп ақпарат адамды көбінесе аналитикалық ойлау қабілетін сал етіп тастайды. Дэвид Льюис бұл құбылыстың мынадай белгілері бар дейді: 1) жаңа ақпаратқа және оның ықтимал көздеріне үнемі құштарлық; 2) созылмалы ұйқысыздық және жаңа күн үшін тағатсыздану мен алаңдау; 3) шешім қабылдау қабілетінің төмендеуі (алған ақпарат туралы ойлануға уақыт жоқ).
Байқасаңыз, соңғы уақытта адамдардың есте сақтау қабілеті төмендеп бара жатқан сыңайлы. Бұған толассыз ақпараттар ағыны мен әп-сәтте телефоннан қарай салатын ақпараттарды жаттаудың қажеті жоқ деп санайтын шешіміздің де қатысы бар. Яғни, технология ықпалынан есте сақтау жадының төмендеуін «Google эффектісі» деп атайды. Google эффектісіне – ақпаратты есте сақтаудың орнына сұрақтарымызға жауап алу үшін Google сияқты іздеу жүйесіне сүйенетін құбылыс деп анықтама беруге болады. Интернеттен қажетті ақпаратты оңай таба алатынымызды білгенде, біз бұл деректерді жадымызда сақтауға тырыспаймыз.
Наурызбек САРША