Тарих қойнауынан тамыр тартқан Сыр өңірінде тағы бір тосын жаңалық. Құм қойнауына жасырынған көне қалаларға жүргізілген археологиялық қазба жұмыстары нәтижесінде ежелгі Жанкент шаһарынан жауһар жәдігер табылды. Тарихшылар мұны Орта Азия елдерінде сирек кездесетін тышқан аулайтын қақпан екенін мәлімдеп отыр.
Сырдағы сырлы қақпан
392
оқылды

Негізінен, ежелгі Жанкент қа­ла­шығы Қызылорда облысы Қазалы ауда­ны аумағында орналасқан. Нақтысын айтқанда, ауданға қарасты Өркендеу ауылдық округі орталығына таяу маңда топырақ басқан биік төбе бар. Кейіннен археологиялық қазба жұмыстарымен құм қойнауына жасырынған қорғанның Жанкент қаласы екені анықталған. Тарихи деректерге сәйкес, бұл көне Жан­кент шаһарында өз заманында Түр­кі елдеріне ортақ тұлға болған Қорқыт бабамыз бен ғұлама Әбу Насыр әл-Фарабидің тұрмыс кешкені айтылады. 

 Тарихи деректерге сәйкес, бұл ша­һар – орта ғасырларда дәурен құрған ескі қала. Нақты айтқанда, оғыз мем­лекетінің астанасы болған Жанкенттің гүлденуі ІХ ғасырдың екінші жарты­сынан бастау алады. Сол заманда Жент (Арал) теңізі маңынан үлкен тұз кені табылып, шаһардың Қытай, Үндістан, Иран елдерімен сауда-саттық қаты­настары нығая түскен көрінеді. Соның негізінде Қыпшақ тайпалары Қарлаң өткелі арқылы Жанкентке келіп, сауда жасағаны жайында ақпар айтылады. 

Сол заманда қалада құ­мыра жасаушы, ұсақ қол­өнерші, қару-жарақ шыға­рушы зергерлер көп болған деседі. Өз заманында Жан­кенттің сырты үш орам су­ға толтырылған орлар­мен қоршалыпты. Қа­ланың сырттан ке­летін саудагерлермен қарым-қатынас жасай­тын төрт қақпасы болса керек. Түрлі зергерлік қолөнер бұйымдарының ордасы болған екен. Соңғы жылдары көне шаһарға жүргізілген археологиялық қазба жұмыстары нәтижесінде табылған түрлі жәдігерлер осыны айғақтай түскендей. 

 Жалпы, көне Жанкенттен табылған жауһар жәдігерлер Қызылорла облыс­тық тарихи-өлкетану музейіндегі құн­дылығы жоғары экспонаттар қатарына жатқызылып отыр. Олардың қатарында қыш пен асыл тастардан жасалған бұ­йымдармен қатар, Сыр өңіріндегі ал­ғашқы олжа – ежелгі әдіспен жасалған осы «тышқан қақпаны» бар. 

«Бұл жәдігер бұған дейін Қазақстан территориясында Тараз қаласында және Өзбекстан жерінде табылған. Ал бұл жәдігер Сыр өңірінің ежелгі өркениеті үшін өте сирек кез­десетін артефакт қатарына жатқызылып отыр. Тарихи дерекке сүйенсек, бұл жә­дігер байлықтың, дәулеттің көрсет­кіші болып саналады. Олай дейтініміз, қақпан қоймадан табылып отыр. Сәй­кесінше, қоймалар ежелде дәулетті кі­сілердің үйіне тиесілі болған. Пайым­да­уымызша, қоймаға арпа, бидай, дән­ді-дақылдар сақталған болуы мүм­кін. Қақпан соған пайдаланылса керек. Яғни, дәулетті адамдар қыстық азығын ұзақ сақтау үшін осындай қақпанды пайдаланған деген болжам бар», – дейді облыстық тарихи-өлкетану музейінің «Археология және этнография» ғылы­ми-зерттеу бөлімінің меңгерушісі Ай­герім Беккулиева.

Жалпы, құнды жәдігерді табу ба­рысында көне шаһардың Шахристан бөлігінен жиырмаға жуық үйдің орны ашылыпты. Ал қақпан тек бір үйдің ғана қоймасынан табылған. Соған сәй­кес, тұрмыста қолданылған бұл жәдігер Жанкентке өзге аймақтан әкелінген болуы мүмкін деген де жорамалдар ай­тылып жүр. 

Құм қойнауынан табылған ескі қақпанның біздің заманымыздағы қақпанға қарағанда құрылымы өзгеше. Бұл жайында зерттеушілер тарапынан түрлі болжамдар айтылып жүр. 

«Бұл қақпан керамикадан соғылған. Өйткені сол заманда көптеген бұ­йым­дар керамикалық күйдірілген қыштан дайындалатыны археологиялық қазба жұмыстары барысында әлдеқашан дәлелденіп отыр. Бір деректерге сәй­кес, мұндай қақпандар сол кезеңде жерге қойылып қана қоймай, қабыр­ғаға да ілінетіні жөнінде айтылады. Ерек­шелігіне тоқталар болсам, қақ­панның екінші бір үшкір жағынан жіп шы­ғарылады. Сол жіпті тышқан кірген кезде тартып қалу әдісімен ауданады деген деректер айтылады. Сондай-ақ археологтардың кейбір мәлі­ме­тінше, тышқанды аула­ғаннан кейін, ұзақ уақыт суға салып қоятын кө­рінеді. Не­гізінен, тыш­қан ин­фек­циялық ауру та­ра­тушы болғандық­тан, сол заманда оны суда ұзақ ұстап, сол арқылы ауруы су­мен ағып кетеді деген түсінік қалыптасқан екен. Жалпы ме­ханизміне кел­сек, қақпанның құрылымы өте сирек әрі таңсық болып келеді. Пішіні цилиндр тәріздес болып жасалынады. Арнайы дөңге­леніп да­йындалған. Сондықтан да мұны өте сирек кездесетін жәдігер ре­тінде қа­былдап отырмыз. Өйткені жоғарыда айтып өткеніміздей, бұл қақпанды ежелде тек бай-бағландар ғана пайда­ланған деген тұжырымға келіп отырмыз. Осы орайда айта кету керек, сирек кез­десетін жәдігер диір­меннің, дән үккіш­тің, қыш құмы­ралардың жанынан та­былып отыр. Ғалымдар бұл жәдігерді ІХ-Х ғасыр­лармен мерзімделеді деген деректі алға тартады», – деп ойын то­лықтырды му­зейдің бөлім меңгерушісі. 

Оның айтуынша, қалашықта қазба жұмыстары нәтижесінде табылған барлық жәдігерлер музей қорына жинақталуда. Ондай экспонаттардың әрбірі алдымен өңделіп, реставрация жасалып, қажетті мәліметтер жина­қ­талған соң ғана музейге табысталады екен. 

Жалпы, ортағасырлық Жанкент шаһарына археологиялық қазба жұмыс­тарын жүргізу ісі 2005 жылдан бастау алады. Оған еліміздің археологтарымен қоса, Ресей, Германия, Ұлыбритания ғалымдары да өз үлестеріп қосып жүр. Мамандар қазба жұмыстары алдағы уақытта да жалғасын тауып, құм қой­науына жасырынған ежелгі өркениеттің әлі талай құпиясы ашылатынына нық сенім білдіріп отыр. 

Ербақыт ЖАЛҒАСБАЙ,

Қызылорда облысы