Мәжілістің осы сәрсенбі күнгі Жалпы отырысында жүргізушілердің жауапкершілігі туралы проблема көтерілді. «AMANAT» партиясы фракциясының мүшесі Данабек Исабеков жүргізуші куәлігін беру мәселесі туралы Цифрлық даму, инновациялар және аэроғарыш өнеркәсібі министрі Жасұлан Мәдиевке депутаттық сауал жолдады.
«Президент Қасым-Жомарт Тоқаев «Әділетті Қазақстан: заң мен тәртіп, экономикалық өсім, қоғамдық оптимизм» атты Жолдауында жүргізушілерді даярлау деңгейінің де төмендеп кеткенін, соның салдарынан жол апаттары көбейіп кеткенін, бұл мәселе қоғамның зор алаңдаушылығын туғызып отырғанын атап өтті.
Қазір жол апатының өзектілігі артып, жыл сайын дүниежүзінде 1,19 миллион адам жол-көлік оқиғасынан көз жұмады. Қазақстандағы көрсеткіш те жоғары. 2024 жылы 31,5 мың жол-көлік оқиғасы болып, соның салдарынан 2,3 мың адам бақилық болды. Жол апаттары жылдамдықты шамадан тыс арттыру, мас күйінде рөлге отыру және ережені сақтамай көлік жүргізу салдарынан жиі жол апаттары болады. Бұл дегеніміз, көлік жүргізушілер арасында жауапкершілік төмендеп, жолда жүру ережесін сақтамайтындар көп», – делінген депутаттық сауалда.
Осы ретте Ішкі істер министрлігінің деректеріне көз жүгіртсек, былтыр жол апатынан 2 345 адам қаза тауып, 33 мыңнан астам адам жарақат алған. Адам өліміне әкелетін жол-көлік оқиғаларының 50%-ы ауылдық жолдарда болады. Өйткені жолдар тар, көпшілігі ескі стандарттар бойынша екі жолақты және ені 7 метр етіп салынған. Олардың тек 3%-ында ғана 4 және одан да көп жолақ бар екен, бұл дегеніміз – 95 мың шақырымның 3 мың шақырымы ғана. Сондықтан да өңірлердегі елді мекендерде инфрақұрылымды дамыту қажет. Ведомство атап отырған бір жайт: жол-көлік оқиғаларында қаза тапқан әрбір төртінші адам жаяу жүргіншілер екен.
«Еліміздегі жол-көлік оқиғаларының көбеюіне бір себеп – автокөлік паркінің қарқынды өсуі. 5 жыл ішінде ол 3,9 млн-нан 5,2 млн бірлікке дейін 26%-ға өсті. Сондай-ақ жүргізушілердің жауапкершілігінің төмендігі де өз әсерін тигізіп отыр. Өйткені ЖКО-ның 90%-ы жүргізушілердің кінәсінен болады. Министрлік жолдардағы тәртіпті қалпына келтіру бойынша ауқымды жұмыстар атқаруда. Полиция қызметкерлері соңғы 11 ай ішінде шамамен 11,5 миллион жол ережесін бұзу деректерін анықтады. Соның ішінде 2024 жылы еліміздің жолдарында 18 200 мас жүргізуші ұсталып, қайғылы оқиғалар болуына жол берілмеді. Олардың барлығы жүргізуші куәлігінен айырылды. Былтыр сондай-ақ жедел алдын алу шаралары барысында көлікті жүргізуші куәлігінсіз басқарған 5 520 адам анықталып, жауапкершілікке тартылды», – делінген ІІМ баспасөз қызметі таратқан хабарламада.
Осы ретте аманаттық депутат жүргізушілердің жауапкершілігінің төмендігіне әсер ететін фактілер көп екенін айтады. Соның бірі – жүргізуші куәлігін беретін орындардағы сыбайлас жемқорлық.
«Әрине, бақылау жоқ жерде жөнді тәртіп те болмайды. 2009 жылы Ішкі істер министрілігі жүргізушілерді даярлайтын оқу ұйымдарын лицензиялау алынғалы мониторингтік бақылау тоқтады. Қазір автомектептерде оқымай-ақ анықтама алып, Мамандандырылған Халыққа қызмет көрсету орталығында сынақ тапсыра алады. Қазір автомектептер ешқандай жауапкершілік алмайды, куәлік алуға ниеттілерге оқыды деген анықтаманы оңды-солды береді.
Содан кейін мамандандырылған ХҚКО теориялық және практикалық емтиханнан өтудің түрлі әдіс-тәсілін қарастырады. Мәселен, теориялық және практикалық емтихандарды тапсыру процесінде бұзушылықтар бар. Халыққа қызмет көрсету орталықтарында автоматтандырылған жүйемен емтихан тапсыру кезінде манипуляцияны қолданудың 222 фактісі анықталды. Біз Көкшетау қаласында, Өскеменде өсу фактілері анықталып, жауапты мамандар жазаланғанын жақсы білеміз.
Әлем елдерінің тәжірибесіне қарағанда, Аустралия, Жапония, Италия, Финляндия, Швеция және Германияна жүргізуші куәлігін алу өте қиын. Бұл елдердің кез келгенінде автомектептер жүргізушіге жоғары талап қояды. Мәселен, рейтингте бірінші орында тұрған Аустралияда жүргізуші куәлігін алу үшін бірнеше жыл керек. Осы уақыт ішінде жүргізу екі рет теориялық, екі рет практикалық сынақтан өтеді екен. Бізге де әлем елдерінің үздік тәжірибелерін саралап, жүргізуші куәлігін беруді қатаңдататын заң нормаларын қабылдау маңызды», – дейді Мәжіліс депутаты өз депутаттық сауалында.
Депутаттың сөзін осы салаға қатысы бар мамандар да қолдап отыр. Олар кезінде автомектептерде міндетті оқуды қайта жаңғыртқаны дұрыс болды деген пікірде. Естеріңізде болса, 2016 жылы «В» категориясын міндетті оқу қысқартылып, тек «С», «Д» категориялары қалдырылған еді. Оны мамандандырылған мекемелер болмаса, былайғы азаматтар оқымайды. Сол себепті сұраныс аз. Былтырдан бастап бұл олқылықтың орны қайта толды. Автомектептерде оқу «А», «А1», «В», «В1» санаттағы жүргізуші куәлігін алатындар үшін қайтадан міндеттелді.
«Меніңше, уақытында автомектептерді бұл жүйеден алып тастағаны эмоциямен жасалған әрекет сияқты. Жылдан-жылға жолдардағы жағдай ушығып бара жатқан соң оған кінәлі тарап ізделді де, автомектептер құрбандыққа шалынып кетті. Ал шындығында ол кезде біз теориялық оқумен қатар аптасына бір-екі рет көлік айдау практикасын өткіземіз. Бұлар міндетті болғандықтан жаңадан үйреніп жүргендерге көп пайдасы бар. Адамға тәжірибе керек. Қалада, тасжолдарда, күндіз, түнде, түрлі ауа райы жағдайында жүріп үйрену керек. Ол болмаса жүргізушілердің онсыз да төмен мәдениеті мен білігі одан сайын төмендеп кетеді. Кеңес кезінде көлік жүргізуші куәлігін алу үшін екі жыл оқытатын. Кейін ол оңтайландырылып, екі жарым айға дейін қысқарған екен. Осыдан оншақты жыл бұрын оны да алып тастады. Біз оқытатын программа бойынша 228 сағаттың ішінде 16 сағат медициналық дайындығы, 90 сағаты жол ережесі бар, 90 сағат жол қауіпсіздігі, 24 сағаты көлік құрылысы бар», – дейді «Қазақстан Жүргізушілер одағы» ҚБ Қарағанды облыстық филиалының жетекшісі Айман Отарова.
Мамандар депутаттың сынға алып отырған ХҚКО-дағы кемшіліктерге толық келіседі. Біріншіден, «емтихан сұрақтары қолжетімсіз»: теориялық емтиханда тест сұрақтары мен жауаптары сәйкес келе бермейді, ал практикалық емтиханның әділ жүргізілуін қадағалауға алу қажет. Сонымен қатар үміткер емтиханның шешімімен келіспеген жағдайда, аппеляциялық шағым беру немесе өз нұсқасын дәлелдеуіне мүмкіндік беру жолдарын қарастыру керек.
«Сол кездері сөз болған тағы бір мәселе – автодром проблемасы әлі шешімін тапқан жоқ. Қазір ондай кешендер тек әр облыс орталығында орналасқан мамандандырылған ХҚКО-да ғана бар. Мәселен, жүргізуші куәлігін алғысы келетіндер Балқаш, Теміртау, Шахтинск, Абайдан теориялық-практикалық емтихан тапсыру үшін облыс орталығы Қарағандыға келуге мәжбүр. Өзге өңірлерде де солай. Онда да бір барғаннан тест тапсыра алмай, бірнеше рет барып, шығынға батады. Бұл жемқорлық тәуекелі жоғары екендігін білдіреді», – дейді бұрын автомектеп директоры болған Жылқыбай Балтабаев.
Депутаттық сауалда автомектептерді міндеттеумен қатар өзге де проблемалардың кешенді шешімдері ұсынылып отыр. Мәселен, 10-11-сыныптарға жол-қозғалысы ережесін оқыту қажет. Жол жүру мәдениеті мен қауіпсіздік дағдыларын мектеп қабырғасынан қалыптастырылып, жол пайдаланушы құқығын құрметтеуді ерте бастан үйрету керек. Депутат осы сияқты 4 ұсыныс беріп отыр.
«Біріншіден, білім беру жүйесі – мектептерде жолда жүру тәртібі мен көлікті жүргізу негізін үйрететін арнайы факультативті курстар оқыту маңызды деп санаймыз. Біздің буын мектеп оқығанда мұндай игілікті көргенімізді айту керек-ақ. Сондықтан Оқу-ағарту және Ішкі істер министрлігі ортақ оқу бағдарламасын әзірлеуге мән бергені дұрыс.
Екіншіден, теориялық тестілеуді Мемлекеттік қызмет істері агенттігіне беру қажет деп санаймыз.
Үшіншіден, автодромдарды халықаралық стандарттарға сәйкестендіру керек.
Төртіншіден, автомектептерге лицензия беруді қарастырып, олардың жауапкершілігін арттыру керек. Мәселен, жыл көлемінде белгілі бір автомектепті бітірген жүргізушілер көп рет жолда жүру ережесін бұзса, ондай орталықтың лицензиясын кері алу тетігін реттеу керек. Мұндай тәжірибе Еуропа елдерінде сәтті қолданып отырғанын айту маңызды», – делінген депутаттық сауалда.
Данабек Исабековтің пікірінше, Мемлекеттік қызмет істері агенттігінің теориялық тестілеуді өткізуге толық мүмкіндіктері де, тәжірибесі де бар. Ал автодромдарды халықаралық стандарттарға сәйкестендіру жайы туралы айтылып келе жатқанына аз болған жоқ. Одан бөлек, Үкімет әкімдерге бизнеспен әріптесе отырып жаңадан автодромдар салу мәселесін қанша тапсырса да, орындалмай келеді. Ал автомектептерді лицензиялауды қайта енгізіп, мемлекеттік қадағалауды күшейтетін уақыт жетті. Жол қауіпсіздігі – ортақ мәселе. Сол себепті депутат көтеріп отырған проблемалар уақыт күттірмей шешімін табуға тиіс-ақ. Ендеше Цифрлық даму, инновациялар және аэроғарыш өнеркәсібі министрі Жасұлан Мәдиевтен жауап күтеміз.
Нұрлан ОРАЗҒАЛИ