Қазір қоғамда қосылған құн салығының (ҚҚС) мөлшерлемесін 20%-ға дейін көтеру және ҚҚС бойынша тіркеу шегін 15 млн теңгеге дейін төмендету мәселесі талқылануда.
Салық саясатына салғырт қарамайық
коллаж: Әсел БАЛТАҚЫЗЫ
181
оқылды

Бұл бастама жұртшылықты  екіге жарды. Бірі – бұл шағын кәсіпорындардың қызметіне балта шабумен тең десе, екіншісі – арнайы салық режимі ұсынған жеңілдіктерді ірі компаниялар өз пайдасына шешіп отыр, сондықтан бақылауды күшейту қажет дейді. Ал кейбір сарапшылар саны көп, сапасы жоқ мыңдаған кәсіпорын тек статистиканы көтеруге жұмыс істеп тұр деп болжайды. Әлі де қыза түсуі мүмкін салық «саудасының» басты мәселелерін талдап көруді жөн санадық.

Мемлекет қайраткері, ғалым, Жақ­сыбек Құлекеевтің пікірінше, бұл ре­формалар, ең алдымен, отандық нарықта көршілес елдердің тауарлары үстемдік етпеуі үшін қажетті шара болмақ. 

– Мен ҚҚС 20 пайызға көтеру туралы ұсыныстарды қолдаймын. Өйткені Ре­­­сей, Еуропа елдерінде оның шамасы сол 20 пайыздың төңірегінде, ал бізде – 12 пайыз. Кейбір эксперттер ҚҚС жоғарыласа баға өседі деп қауіптеніп отыр. Шындығында, негізгі сауда серік­тесіміз саналатын Ресеймен екі ел ара­сында ҚҚС айырмашылығы үлкен бол­са, бұл олардың экспорттаушыларына айқын артықшылықтар береді. Мысалы, Ресей компаниясы тауарын Қазақстан­ға экспорттағанда, мемлекеттен сол тауар құнының 20 пайызын ҚҚС ретінде қай­тарып алады. Бұл өз кезегінде экс­­порттаушы компания үшін қосымша пайда.  Ал Қазақстанға келген соң, бұл тауарға тағы 12 пайыз ҚҚС қосылады. Бірақ соған қарамастан, Ресейден келген тауар арзан болып қала бермек. Осы­лай­ша, Ресей мен Беларусь сияқты ел­дерден келген арзан тауарлар біздің дүкен сөрелерінде қаптай береді, – дейді Жақсыбек Әбдірахметұлы. Оның ай­туынша, соның салдарынан Қазақ­стандағы отандық өндірушілер шетелдік тауарлармен бәсекелесуде қиындыққа тап болуы мүмкін. Сондықтан еліміздегі ҚҚС мөлшері экономикалық одақтас елдермен бір деңгейде болса, нарықтағы тепе-теңдік сақталып, отандық өнді­рушілер ұтылмайтын еді.«Егер ҚҚС саясаты өзгермесе, шетелдік экспорт­таушылар біздің нарықта үстемдік етіп, отандық бизнес зиян шегуі мүмкін», – дейді сарапшы.

Сонымен қатар Премьер-Министрдің орынбасары – Ұлттық экономика министрі Серік Жұманғарин және Қар­жы министрі Мәди Тәкиев журналис­термен кездесуде кейбір кәсіпорындар үшін ҚҚС бойынша жеңілдіктер қарастырылып жатқанын мәлімдеді. Мысалы, ауыл шаруашылығы саласы үшін ҚҚС мүлдем алынбауы мүмкін. Ал азық-түлік өндірушілер үшін ҚҚС үш нұсқа ұсынылған: қазіргі 12% мөл­шерлемесін сақтау, 5%-ға дейін төмендету немесе ҚҚС-тан толық босату. Фар­мацевтика саласында да ҚҚС-ты 5%-ға дейін төмендету мүмкіндігі қарастырылып жатыр. Тұрғын үй құрылысы саласында ҚҚС-тың орнына инфрақұрылымдық алым енгізу ұсынылуда. Серік Жұман­ғариннің айтуынша, ҚҚС-ты инфра­құ­рылымдық алыммен ауыстыру туралы бастама бизнес өкілдері тарапынан жасалған. ҚҚС бойынша тіркеу шегін төмендету мәселесіне қатысты ведомство басшысы әртүрлі нұсқалар қарастырылып жатқанын, бірақ ең ықтимал нұсқа – 15 млн теңге деңгейі екенін мәлім етті. Қалай болғанда да мемлекет қайраткері ҚҚС-ты көтеру мәселесі сөз болғанда оны экспортшыларға қайтарып беру механизмін де талқылауға мәжбүр екенімізді алға тартып отыр. Өйткені уақытында қайтарылмаған құн салығы «айналым салығына» айналу қаупі бар.

– Өнімдерін эскпортқа шығарушы кәсіпорындар ҚҚС төлемейді. Бірақ ол тауардың құнына кіріктірілгендіктен, мемлекет экспортшыларға ҚҚС қайтарып береді. Мысалы, бәсекелестік күшейіп, шыға­рылып жатқан тауарлардың бағасы нарықта төмендеп кететін болса, өнді­рушілер де экспортқа арзан бағамен өткізуге мәжбүр болады. Өздеріңіз биыл куә болғандай астықтың құны құлдырап кетті. Ауыл шаруашылығымен айналы­сатын азаматтар арзан бағамен де экс­порттуы мүмкін, өйткені олар 12 пайыз­дық ҚҚС-ын мемлекеттен қайтарып алу үшін ғана жұмыс істейді. Енді ол 20 пайызға көтерілсе, кейбір бәсекеге шыдай алмаған кәсіпкерлер өнімін өзіндік құнынан төмен бағаға сатуы мүмкін. Себебі оларға мемлекет бұрын­ғыдан көбірек қаражат қайтарады. ҚҚС қайтарып беру мәселесі де отандық экспортшылардың дүниежүзілік нарық заңдылықтарына төтеп беру үшін жа­салып отырған қадам, – дейді ол.

Дегенмен Жақсыбек мырза соңғы жылдары бюджет тапшылығына бай­ланысты ҚҚС қайтармай немесе оның мерзімі ұзаққа созылған жағдайлар кездескенін жеткізді. 

– Мен осы мәселені көтергім келеді. Егер біз ҚҚС 20 пайызға дейін көтеретін болсақ, онда оны қайтару механизмдерін де қайта қарау қажет. Себебі бұл процесс тағы да ұзап кететін болса, ҚҚС «айналым салығы» ретінде жұмыс істеп кетеді. Әрі экспортқа кеткен тауардың 20 пайызын ұстап қалса, компаниялардың айналымдағы ресурсы азайып кетеді. Ол өз кезегінде өндірістің қысқаруына алып келеді, – дейді Ж.Құлекеев.

«Қазаннан қақпақ кетсе...»

Сонымен қатар ғалым елімізде кей компаниялардың салықтан жалтару мақсатында түрлі айла-амал қолдана­тынын сөз етті. Әсіресе, үлкен компа­ниялар кішігірім кәсіпкерлікке бөліну арқылы арнайы салық режимі ұсынған жеңілдіктерді орынсыз пайдаланып отырғанын қынжыла жеткізді.

– Қазір елімізде көптеген жеке кә­сіпкерден салық жиналмайды. Олар бюджеттің бір тесігі секілді, сол арқылы көптеген қаражат мемлекет қазынасына түспей, жан-жаққа кетіп жатыр. Қазір Қазақстанда 2,4 млн-ға жуық жеке кә­сіпкерлік бар. Соның ішінде 800 мыңдай заңды тұлғалар белсенді қызмет етсе, оның 400 мыңы ғана мемлекетке салық төлейді. Қалғандары бірде есеп өткізіп, бірде өткізбей жұмыс істеп отыр. Осы 800 мың жеке кәсіпкердің өзі қазіргі 3 пайыздық салықтың өзін төлемеуде, – дейді қайраткер. 

Оның пайымдауынша, елімізде қа­лай ЖК саны көбейді, солай бюджетке түсетін салық азайды. Сондықтан осы күйінде қалдыратын болсақ, бюджет тапшылығының себебінен мемлекет өзіне тиесілі қызметті дұрыс атқара алмайды. 

– Біздегідей жеке кәсіпкерлер 3 пайыз ғана салық төлей салсын деген жүйе дүниежүзінде кездеспейді. Еліміздегі жеке кәсіпкерліктің заңды статусы барлық мемлекеттермен бірдей, бірақ салық салу мәселесіне келгенде кемшіліктер көп. Сондықтан бұл салада жаңа бір дүние ойлап табудың қажеті жоқ. Кез келген Еуропа немесе басқа да елдердің пайдалнып отырған жүйесін қолдануымыз қажет, – деді Ж.Құлекеев.

Сондай-ақ ол бір компанияның ай­наласына топтасқан шағын кәсіпорын­дардың салықтық жеңілдіктерді пайда­лану үшін заңды айналып өту мақсатында жасаған «схемалары» туралы да айтып берді. Мемлекет қайраткері бұл еліміздің қазынасын талан-таражға салудың бір көрінісі деген пікірде.

– Егер заңды тұлға өз табысы туралы уақытында есеп бермесе, тиісті мекемелер барып тексеру жүргізуі қажет. Табысы болмаған жағдайда жеке кәсіпкер ретінде жұмысын тоқтатады. Одан да жалданып жұмыс істеп, табыс тауып, мемлекетке салық төлеуі қажет. Ал тіркелмей нәпақа табу мемлекеттің қаражатын ұрлағанмен бірдей. Ал бізде Қазақстанда әлі күнге дейін кейбір әртістердің әр тойға шыққанынан қанша табыс табатынын білеміз, бірақ олар да салықтық міндет­темелерін адал атқармай келеді. Тіпті, есігінен күндіз-түні адам үзілмейтін кей­бір ресторандар жылына 1 млн теңге де салық төлемей жалтаруда. Өйткені олар ғимараттың әр қабатын жеке-жеке кәсіпкерліктерге бөліп тастаған. Бір ресторанның ішінде 20-30 шақты шағын кәсіпорындар бар. Қысқаша айтқанда, салықтан жалтару үшін барлық жағдайды жасап қойған. Үлкен компаниялардың айналасында көптеген жеке кәсіпкер шоғырланып алып, салықтан қашып отыр. Осылайша, мемлекет қаржысы талан-таражға түсуде. Осы мәселелерді реттеу уақыт күттірмейтін дүние деп еспетеймін, – деп түйіндеді сөзін Жақсыбек Әбдірахметұлы.

Тәртіпке бағынбаса «пұл» болмайды

Салықтық әкімшілендіруді күшейту шаралары жөнінде Серік Жұманғарин де сөз еткен болатын. Ведомство басшы­­сы­ның мәлімдеуінше, олардың қа­тарында жеке кәсіпкер (ЖК) және жауапкершілігі шектеулі серіктестік (ЖШС) ашу тәртібін қатаңдату; белсенді емес заңды тұл­ғаларды мәжбүрлі түрде жабу; мо­бильді кедендік топтарды енгізу; белгілі бір бағыттар бойынша банк құпиясын ашу; салық органдарының бақылау функцияларын кеңейту (салықтық тексерулерге прокурорлық бақылауды алып тастау) секілді жайттар қамтылған.

ҚҚС – тауардың ең соңғы құнына қосылатын салық, сондықтан алғашқы кезеңде біршама тауарлардың бағасы өседі. Әрине, ол инфляцияның өсуіне алып келуі мүмкін. Дегенмен Үкімет басқа салықтың ешқайсысын өзгертпей ҚҚС-ын ғана көтеріп, 10 пайыздық әлеу­меттік салықты алып тастауды жос­парлап отыр. Дегенмен Ұлттық эко­номика министрі салық-бюджет реформасынан кейін «гиперинфляцияға ұшырамаймыз» деп есептейді. Оның пайымдауынша, қосымша инфляциялық әсер қысқамерзімді болмақ. Нәтижесінде, реформа арқылы жылына бюджетке қосымша 5-7 трлн теңге түсім түспек.

«Қазір кірісіміз – бар болғаны 15,6 трлн теңге, ал шығын мөлшері – 25,8 трлн теңге. Бұл айырмашылықты қалай жабамыз? Мұны салықтық әкімші­лендірумен немесе басқа шаралармен жабу мүмкін емес. Бұл кірістерді арттыру керек екенін көрсетеді. Біз 5,8 трлн теңгені қарызға алып отырмыз, оның барлығы дерлік Ұлттық қордан алынады. Бұл – алаңдататын жағдай. Егер осылай жалғаса берсе, Ұлттық қордың жағдайы күрт нашарлайды. Бұл қор біз үшін емес, келешек ұрпақ үшін құрылған, «Ұлттық қор – балаларға» бағдарламасы осы мәселеге жауап береді. Тағы 4,1 трлн теңгені Қаржы министрлігі арқылы қаржы институттары сатып алатын мемлекеттік бағалы қағаздар арқылы нарықтан қарызға алып отырмыз», – деді Серік Жұманғарин.

Ол Ұлттық қордан берілетін транс­ферттерді шектейтін қатаң бюджет ере­жесі енгізілетінін еске салды. Бұл 2029 жылға қарай Ұлттық қордың кө­лемін 100 млрд доллар деңгейіне жеткізуге мүмкіндік береді. Сонымен қатар Серік Жұманғарин елде даму бюджетін арттыру қажет екенін атап өтті.

«2025 жылға арналған даму бюджеті жалпы шығыстардың небәрі 8%-ын құрайды. 25,8 трлн теңгенің ішінде даму бюджеті – тек 2 трлн. Келесі жылы бұл көрсеткіш 6%-ға дейін төмендейді, яғни 1 трлн 400 млрд теңге. Ұсынылып отыр­ған реформа даму бюджетін ұлғайтуға да мүмкіндік береді. Даму бюджеті – елдің болашағын анықтайтын фактор, оны 20%-ға дейін жеткізуіміз керек», – деді Премьер-Министрдің орынбасары.

Саны бар, сапасы күмәнді

Соңғы ұсыныстар тікелей шағын бизнеске қатысты болғандықтан, арнайы салық режимінің (АСР) әсеріне байла­нысты Finprom сараптама орталығы талдау жүргізген. Сарапшы мамандар шағын бизнестің 2024 жылды қалай қорытындылағанын саралай келе, жеке кәсіпкерлікке әлі де қолдау қажет және әрі қарай дамуы үшін серпін керек деп пайымдайды. 

Мысалы, биыл жыл басында Қазақ­станда 536,2 мың компания тіркелген, олардың 98,2%-ы (526,8 мың компания) шағын кәсіпорындар. Алайда олардың ішінде тек 426,1 мың компания ғана белсенді жұмыс істеген, оның 416,8 мы­ңы – шағын бизнес. Осылайша, тір­келген шағын компаниялардың бел­сенді жұмыс істейтіндерінің үлесі небәрі 79,1%-ды құрады (өткен жылы бұл көр­сеткіш сәл жоғары – 79,7% болған).

Ал белсенді жұмыс істейтін шағын компаниялардың жалпы санының тек 51,1%-ы ғана, яғни бар болғаны 212,8 мы­ңы шын мәнінде жұмыс істеген. Сон­дай-ақ жаңа ашылса да әлі қызметін бас­тама­ған шағын мекемелер жұмыс іс­тейтін компаниялардың 12 пайызын құрайды. 

Сонымен қатар Finprom сарапшылары 2020 жылдан бері уақытша болса да жұмысын тоқтатқан жеке кәсіп иелерінің саны арта түскенін айтуда. Әсіресе, 2023 жылы ең нашар көрсеткішке, яғни 165,9 мыңға жеткен.

«Салыстырар болсақ, мәселен, ірі компаниялар арасында белсенді кә­сіп­орындардың үлесі жұмыс істеп тұр­ған­дардың 96,8%-ын, ал тіркелгендердің 95,6%-ын құрайды. Бұл тұрақтылықтың көрінісі, бірақ Қазақстандағы шағын бизнес секторы әзірге мұндай көрсет­кіш­термен мақтана алмайды», – дейді мамандар.

Дегенмен ҚҚС мөлшерлемесін көтеру және салықтық жеңілдіктерді шектеу нақты экономикаға шынайы пайда әкеліп отырған кәсіпкерлерді іріктеуге ықпал етуі мүмкін. Мысалы, жоғарыда атап өткеніміздей, салық же­ңілдіктерін тек формальды түрде пай­даланып, экономикалық белсенділігі төмен немесе көлеңкелі қызметпен айналысатын заңды тұлғалар нарықтан ығыстырылуы ғажап емес. Мамандар бұл шынайы өнім өндірушілер мен қызмет көрсетушілердің бәсекеге қабі­леттілігін арттырады деген пікірде. Сонымен қатар нарықта нақты қызмет ететін кәсіпорындар ғана қалса, эко­номика тиімдірек жұмыс істейді. Бұл мемлекеттік ресурстарды дұрыс бөлуге мүмкіндік бермек. Ең бастысы белсенді, тұрақты жұмыс істейтін кәсіпорындардың салық төлеу арқылы бюджетке үлес қосуы экономиканың ұзақмерзімді тұрақтылығын қамтамасыз етеді.

«Көлеңкеге» көшу қаупі басым

Adam Research талдау компаниясының бейресми жұмыспен қамтуға қатысты социологиялық зерттеу нәтижелері Қазақстандағы көлеңкелі кәсіпкерлердің табысы орташа деңгейден жоғары деген қорытынды жасайды. Бұл да қазынаға түсер қыруар қаражаттан қағыл­ға­ны­мыздың көрінісі. Өйткені олар өздерін өзін-өзі жұмыспен қамтығандар қата­рындамыз деп санайды және көбінесе қызмет көрсету саласында жұмыс істейді. Өз кәсібі болғанымен, жүйеден тыс жұмыс істейтін азаматтар батыс пен оңтүстік өңірлерде көбірек кездеседі.

Adam Research мамандарының айтуынша, «Мұндай көлеңкелі кәсіпкер­лер халықтың әл-ауқаты жоғары топ­тарына жатады. Көлеңкелі кәсіпкерлік сұлулық индустриясы, құрылыс, қоғамдық тамақтану, ауыл шаруашылығы, бөлшек сауда, жиһаз және тоқыма өндірісі сияқты салаларда кең таралған».

Мамандардың мәлімдеуінше, кө­леңкелі экономикаға ең көп үлес қосатын сала – бөлшек сауда, оның үлесі 3,5%-ды құрайды. Сондай-ақ әлеуметтік ба­ғыттағы салалар да жоғары көрсеткіш­ке ие: денсаулық сақтау – 2,1%, білім беру – 1,5%. Өңірлер бойынша ең жоғары көрсеткіштер келесі аймақтарда бай­қалады: Алматы – 3,9%, Астана – 2,1%, Оңтүстік өңірлер (Шымкент және об­лыстарды қоса алғанда) – 4,2%. Көлеңкелі экономиканың ЖІӨ-дегі ең төменгі үлесі Абай (0,4%) және Жетісу (0,4%) облыстарында тіркелген.

Қорыта айтқанда, салық реформалары шағын бизнеске қосымша жүктеме салу немесе жеңілдіктерді қысқарту арқылы кәсіпкерлерді нақты экономикаға пайда әкелетін, салық төлеуге дайын кәсіп­орындар құруға бағыттайды. Қосымша салықтық түсімдер тарту және эконо­ми­калық тұрақтылықты қамтамасыз ету үшін енгізілген реформалар ұзақ мер­зімде нарықтық тиімділікті арттыруға және салықтық жүктемені әділ бөлуге мүмкіндік береді деп сенеміз.

Кәмила ДҮЙСЕН