Шара барысында талқылауға қатысушылар – мемлекеттік органдар мен Парламент өкілдері, жетекші талдау орталықтарының басшылары, тәуелсіз сарапшылар мен қоғам қайраткерлері Қазақстанда соңғы үш жылда жүзеге асырылған саяси реформалардың негізгі аспектілерін, олардың мемлекеттік басқаруды, құқықтық жүйені және азаматтық қоғамды дамытуға ықпалын талқылады.
Талқылаудағы алғысөзінде Қазақстан Республикасының Президенті жанындағы ҚСЗИ директоры Еркін Тұқымов Қазақстанда соңғы үш жылда елімізде ғана емес, бүкіл посткеңестік елдерде бұрын-соңды болмаған демократиялық реформалар жүзеге асырылғанын ерекше атап өтті.
«Мемлекет басшысы бірнеше рет атап өткендей, саяси жаңғыртусыз елдің тұрақты ілгерілеуі мүмкін емес. Жаһандық тұрақсыздық жағдайында жан-жақты саяси реформалардың жүзеге асуы – әлемдік қауымдастыққа Қазақстанды аяғына нық тұрған мемлекет және біздің ауызбірлікті біртұтас ұлт екенімізді білдіретін сигнал. Президент Тоқаев Қазақстанның даму, ілгерілеу және реформалар жолын таңдап жатқанын көрсетті. Бұл оның тарихи миссиясы, ел басшысы ретіндегі жауапкершілігі. Реформалардың түпкі мақсаты – әрбір қазақстандықтың әл-ауқатын арттыру, еліміздің егемендігін нығайту, демократиялық институттарды нығайту және жаңа саяси дәстүрлерді қалыптастыру», – деді Е.Тұқымов.
Сараптамалық алаңның отырысына сондай-ақ Қазақстан Республикасы Конституциялық Сотының төрағасы Эльвира Әзімова, Парламент Мәжілісінің депутаттары Айдос Сарым, Ермұрат Бапи және Никита Шаталов, Бала құқықтарын қорғау жөніндегі уәкіл Динара Зәкиева, Қазақстан халқы Ассамблеясы хатшылығы меңгерушісінің орынбасары Анастасия Щегорцова, Қолданбалы этносаяси зерттеулер Талғат Қалиев, Astana Open Dialogue аналитикалық платформасының негізін қалаушылардың бірі, Парламент Мәжілісі жанындағы Қоғамдық палата мүшесі Александр Данилов, саясаттанушы және медиа менеджер Сырым Итқұлов, сондай-ақ саясаттанушы Әділ Сейфуллин де қатысып, пікір білдірді. Талқылау барысында сарапшылар саяси реформалар Қазақстанның тұрақты дамуы мен мемлекеттік басқарудың тиімді жүйесін қалыптастыруға, сондай-ақ қоғамды топтастыруға және азаматтардың елдің саяси өміріне белсенді қатысуына берік негіз қалағанын ерекше атап өтті.
Конституциялық Сот төрағасы Эльвира Әзімова Әділетті Қазақстан тұжырымдамасы аясында заңның үстемдігі мәдениеті жаңартылып, адам құқықтарын қорғау және құқық қорғау институттарын нығайту саласында кешенді шаралар жүзеге асырылып жатқанын – олардың ішінде қалпына келтірілген Конституциялық Сот орталық орын алатынын атап өтті.
«Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты Конституцияның сақталуын қамтамасыз ету бойынша маңызды миссияны жүзеге асырады. Ол азаматтардың конституциялық құқықтары мен бостандықтарын қорғайтын тежеу мен тепе-теңдік жүйесінің негізгі элементіне айналды. Сот заңдар мен нормативтік құқықтық актілердің Конституцияға сәйкестігін тексеріп, конституциялық дауларды шешеді, бұл – мемлекетіміздегі заңдылық пен құқықтық тәртіптің кепілі. Конституциялық Сотты құру оның өз функцияларын тиімді орындауына мүмкіндік беретін тәуелсіздік пен әділдік қағидаттарын сақтай отырып жүзеге асырылады. Конституциялық сот қызмет етуі жылдарында заңның үстемдігін бекітіп, азаматтардың мемлекеттік институттарға сенімін нығайтуға көмектесетін маңызды нәтижелермен көрінді», – деді Эльвира Әзімова.
Мәжіліс депутаты Айдос Сарым Үкімет бірқатар жағдайларға, атап айтқанда Қаңтар оқиғасына байланысты саяси реформалар жүргізуге мәжбүр болды деген аңызды жоққа шығарды.
Қоғамдық-саяси реформалардың қажеттілігі мен сұранысы туралы айта келе, ол 2015-2019 жылдары Қазақстанның экономикалық дамудың шегіне жеткенін атап өтті.
«Ол кезге дейін өсуді қамтамасыз ететін әлеуетіміз болмады. Халық саны 5 миллионға өсті, бірақ бізде осы 5 миллион азаматты бойына сіңіріп, әлеуметтік жеңілдіктер жасай алатын экономика болмады. Қалай болғанда да, біз әлеуметтік-саяси реформаларға келер едік. Сол кездің өзінде-ақ «Халық үніне құлақ асатын мемлекеттің» кейбір институттары іске қосылды, олардың міндеттеріне Үкіметті, оның органдарын болатын өзгерістерге дайындау, түзету кірді», – деді Айдос Сарым.
Бала құқықтары жөніндегі уәкіл Динара Зәкиева өз сөзінде заң үстемдігі қағидатын нығайту және әйелдер мен балаларды заңнамалық қорғау сияқты реформаның маңызды бағытына тоқталса, Мәжіліс депутаты Никита Шаталов Президенттің саяси реформалары ұлттық мәдениет пен ұлттық институттармен байланысты екеніне назар аударды.
«Институт дегеніміз не? Бұл үнемі қайталанатын ережелер мен қағидалар. Президенттің саяси реформаларының басты міндеттерінің бірі – осы ережелер мен қағидаларды біріктіріп, оларды жүйелі ету. Мысалы, егер бұл сайлау болса, олар тұрақты өтіп келеді. Өңірлерге іссапарлар барысында сайланған әкімдерге деген сенімнің артып келе жатқанын өз тәжірибемнен көріп жүрмін. Өйткені халық әкімге сенеді, ал әкім тұрғындар үшін жауапкершілікті өз мойнына алады. Бұл билік пен халық арасындағы байланысты нығайтады. Мұның бәрі жоғары экономикалық өсудің негізгі құралдарының бірі ретінде қоғамға базалық сенімді қалыптастыру үшін қажет. Әртүрлі деңгейде сенім жоғары болған жерде транзакциялық шығындар болмайды, меншік құқығының кепілдігі және құқықтық жүйелердің тұрақтылығы болады. Қазіргі таңда біз соған қарай жылжып келеміз», – деді мәжілісмен.
Қолданбалы этносаяси зерттеулер институтының директоры Талғат Қалиев: «Реформалар қашан да жайлылық аумағынан шығуды білдіреді», – деп мәлімдеді. Сонымен қатар реформа бұл нысанның өзгеруі екенін, ал жаңартылған институттардың мазмұны мен толықтырылуы азаматтық сектор мен мемлекеттік органдардың бірлескен жұмысына байланысты болатынына тоқталды.
«Қазақстан жойқын дауыл жағдайында реформаларды жүзеге асырды: бір жағынан Қаңтар болды, екінші жағынан геосаяси жағдайдың шиеленісуі болды. Мұның бәрі реформаларды тоқтатып, неғұрлым қолайлы саяси және экономикалық сәтті күтуге себеп болуы мүмкін еді. Реформалардың жүзеге асыру перспективаларынан гөрі тәуекелдері көп болды. Оларды осындай жағдайда өткізу батыл шешім болды. Соңғы үш жылда біз бұл реформалардың нәтижелерін, олардың күрделілігі мен ауқымдылығын көрдік. Бұған дейін Ұлттық қоғамдық сенім кеңесінде сарапшылар талқылап, сол кезде іске аспайтындай болып көрінген көптеген бастамалар қазір шындыққа айналды», – деді саясаттанушы.
Сондай-ақ Қазақстан халқы Ассамблеясы хатшылығы меңгерушісінің орынбасары Анастасия Щегорцова өз сөзінде халықтың қолдауы реформалардың табысты болуының маңызды шарты екенін ерекше атап өтсе, Astana Open Dialogue аналитикалық платформасының тең құрылтайшысы, Мәжіліс жанындағы Қоғамдық палатаның мүшесі Александр Данилов Қаңтар оқиғасынан кейін «қысым күшейеді» деп болжаған сарапшылардың болжамы жүзеге аспай қалғанын атап өтті. Ал саясаттанушы, медиа-менеджер Сырым Итқұлов «саяси реформалардың нәтижесінің бірі – ақпараттық мәдениетті арттыру» деген пікірде. Келесі бір спикер Әділ Сейфуллин саяси реформалар жүргізудегі мақсат реформаның өзі емес, оның басты нәтижесі – заң мен тәртіп басты құндылық болатын әділетті мемлекет пен қоғам құру екенін атап өтті.
Расында да, реформалар басталған 3 жылда жан-жақты жұмыстар атқарылып жатқанын көз көріп отыр. Қозғалыстар мен өзгерістер болып жатқаны сөзсіз. Оның алғашқы жемістері де бар. Әлі де болса жеміс берер бастамалар аз емес. Десе де, үлкен ауқымдағы мақсат-міндеттер салған жерден нәтиже береді деп күтуге әсте болмайды. Бұл туралы журналистерге Қазақстан Республикасы Президенті жанындағы ҚСЗИ директорының орынбасары Алуа Жолдыбалина айтып берді.
«Реформалардың жүріп жатқанына 3 жыл болды, дегенмен де ол бірден нәтиже бермейді. Біз мұны дұрыс түсінуіміз керек. Өйткені кез келген реформа үшін бірінші оған заңнамалық негіз салынады. Яки, заң қабыданады, көптеген заңнамалық құжаттарға өзгерістер мен толықтырулар енгізіледі. Одан кейін де оның барысында кемшіліктер болса, оларға түзетулер жасалады. Бір сөзбен айтқанда, реформа дегеніміз – үздіксіз жүріп жататын процесс. Егер халықаралық тәжірибені алып қарайтын болса, реформа жақсы нәтиже беруі үшін кемі 10-15 жылдай уақыт қажет. Осы ретте мен соңғы 3 жылдағы бастаманың бірі – ауыл әкімдерін сайлау процесін айтқым келеді. 2021 жылдан басталған бұл бастама барысында 6 800-ге жуық ауыл әкімі сайланды. Биыл шілде айына дейін барлық ауыл әкімдері жаңармақ. Енді осы реформа барысында оның артықшылықтары мен кемшіліктері сараланатын болады. Сол сияқты аудан әкімдерімен де биыл экспиреманталды түрде басталатын сайлау кезінде де жергілікті өзін өзі басқару мәселесі жетілдірілетін болады. Басқа реформалық бастамаларға да қатысты осыны айтуға болады», – дейді Алуа Жолдыбалина.
Оның айтуынша, Қазақстан саяси зерттеулер институты ел дамуындағы осындай тың идеяларға платформалық алаң болып отыр. Мәселен, бүгінде жүзеге асқалы жатқан «Әкімдер мектебі» бастамасы ҚСЗИ-дың қабырғасында өткен осындай сарапшылар басқосуында көтерілген екен. Онда әкімшілік аумақтың басшылығына келген тұлғалар оқудан өтетін болады. Айталық, бұрын мемлекеттік қызметте істемеген адам лауазымды орынға келген кезде мұндағы жүйені, заңнамалық ерекшеліктерді, мемлекеттік сатып алу ережелерін, бюджетті жоспарлау практикасын білмеуі мүмкін. Сол үшін де олар «Әкімдер мектебінен» өтіп, білім алатын болады.
Нұрлан ОРАЗҒАЛИ