Бәлкім, Уашиңгтондағы оқиғаларға «қазаны бөлектің қайғысы бөлек» деп қарауға болар еді, алайда АҚШ саясатында құбылыстар өзгеге әсер етпей қоймайды. Ал осы жолы АҚШ басшысы атақты USAID агенттігін жабуға бекінді. Түрлі қауесеттер тарап жатыр, құрылым қызметінің тоқтатуын сан-саққа жүгірткендер де, қуанғандар мен алаңдағандар да бар. Қазақстан да бұл дүрмекті айналып өте алмады.
USAID деген не?
Бұл ұйым 1961 жылы АҚШ президенті Джон Кеннедидің шешімімен әлемнің әр аймағында денсаулық сақтау, демократия және азаматтық қоғамды қолдауға бағытталған бағдарламаларды үйлестіру үшін құрылған мекеме еді. Дегенмен өткен ғасырдағы «қырғи қабақ соғыс» кезіндегі идеологиялық текетіресте маңызды рөл атқаратын құрылымдардың бірі болатын. Оны АҚШ Конгресі қаржыландырып келді. АҚШ орталық барлау басқармасымен де тығыз жұмыс істегені айтылады. Түрлі жобаларға қаржы бөлді. Оның ішінде таза ауызсумен қамтамасыз ету, АИТВ/ЖИТС (ВИЧ/СПИД) дертін емдеу, энергия қауіпсіздігі, жемқорлықпен күрес тәрізді салалар бар. Адам құқығының сақталуы, сайлау қатарлы бағыттар да назардан тыс қалған емес. АҚШ өзінің өзге елдерге жасайтын қаржылай қолдауының 60%-ға жуығын USAID арқылы ұйымдастырып келген. Агенттік қарамағында жұмыс істеген 10 мыңнан астам адамның үштен екісі шетелдерде қызмет атқарады. Олардың барлығы АҚШ азаматы емес. Агенттің 130 мемлекетке түрлі қолғабыстар жасады. Соның ішінде Қазақстанда да бірқатар жобаларды жүзеге асырды.
Егер бірқатар деректерді алға тартар болсақ, 2023 жылы АҚШ-тың өзге елдерге жасаған қаржылай көмегі 72 миллиард долларға жеткен. Соның 43,80 миллиарды USAID арқылы берілді. Ал 2024 жылы АҚШ БҰҰ ұйымдастырған барлық гуманитарлық көмектің 42%-ын қаржыландырды. USAID жәрдемінің көп бөлігі Азия, Африка, Еуропа елдеріне бағытталатын. Дегенмен бұл агенттік жұмысының ресми сипаты, ал оның өзге қыры тағы бар сияқты.
Маск не дейді?
АҚШ «жұмсақ күшінің» орталығы саналатын ұйымды жабу жайлы идея авторларының бірі миллиардер Илон Макс еді. Ақ үйдің мемлекеттік басқару тиімділігі департаментінің жетекшісі қызметіне кіріскен соң USAID-ті жабу туралы ұсыныс айтқаны бар. Тіпті, ол агенттікті «қылмыстық ұйым» деп атады. Илон Маск USAID биологиялық қару жасауды қаржыландырғанын да алға тартты. Ол 2020 жылы адамзатты әбігерге салған COVID19 пандемиясын туғызған вирусты биологиялық қару деп санайды. Ал АҚШ Денсаулық сақтау министрі қызметіне ұсынылған кіші Роберт Кеннеди тіпті USAID пен АҚШ Орталық барлау басқармасы тізе қоса жұмыс істейтінін мәлімдеген еді. Ол ОББ 1947-1997 жылдары түрлі елдерде 83 үкіметті ауыстырғанын айтты. Антиваксер ретінде танылған тұлғаның мәлімдемесіне бірден сенуге болмайтын шығар. Бірақ сенбеу үшін де мол дәлел керек. Дегенмен ақүйдегілер агенттік қаржыны оңды-солды шашқанын алға тартып, түрлі дерек келтіріп жатыр. ForeignAssistance.gov сайты 2024 жылы агенттік Африкада, Сахараның оңтүстік жағындағы аймақтар үшін 1,21 млрд, Еуропа мен Еуразияға 7,35 млрд, Таяу Шығыс пен Солтүстік Африкаға 4,51 млрд, Батыс жарты шарға 2,15 млрд, Орталық және Оңтүстік Азияға 1,92 млрд, Шығыс Азия мен Океанияға 1,72 млрд, жалпы орташа алғанда әлем бойынша тұтас 7,84 млрд доллар бөлгенін жазды.
Whitehouse.gov сайты агенттік ақшаны орынсыз шашқаны сонша, былтыр Мысырдағы туризмді дамытуға 6 млн, Вьетнамда электромобиль көлігін дамытуға 2,5 млн, Гватемалада ЛГБТ қауымдастығын дамытуға 2 млн, Сербияда теңдік пен инклюзивтілікті қолдауға 1,5 млн, Ирландияда инклюзия тақырыбындағы мюзикл жасауға 70 мың доллар, Колумбияда трансгендерлік опера қоюға 47 мың доллар бөлгенін жазды. Ал Ақ үй өкілі Каролин Левит агенттік Қазақстанда дезинформациямен күреске 4,5 млн доллар бөлгенін де мәлімдеді.
Агенттік Қазақстанда қандай жұмыс істеді?
Қазір USAID қызметіне қатысты алып-қашпа әңгіме Қазақстанда да өршіп тұр. Ұйым жұмысын біржақты бағалайтын бейнебаянда да тарап үлгерді. Агенттік дәстүрлі емес құндылықтарды насихаттауға үлес қосатыны жайлы көзқарасты жақтаушылар бар. Экономист Рақым Ошақбаев «дезинформациямен күреске бөлінген 4,5 млн долларды қазақстандық БАҚ пен үкіметтік емес ұйымдар америкалық нарративті қолдауға пайдаланған шығар» деген күдігін айтты. Әрі әлеуметтік желіде бұл қаржы үшін белгіленген талаптарды көргісі келетінін жазды. Мәжіліс депутаты Магеррам Магеррамов Үкімет басшысының орынбасары, Ұлттық экономика министрі Серік Жұманғаринге депутаттық сауал жолдап, USAID қызметін тексеру қажет екенін алға тартты. Ол депутаттық сауалында Ақ үй таратқан деректерді алға тартты. Оның өз сөзінде «жыныстық азшылықтық құқын қорғау» ұранын көтеретіндерді, дәстүрлі құндылықтарды мансұқтаушыларды аталған агенттік қолдайтынын тұспалдады. Алайда қоғамда агенттік жұмысының жақсы тұстарын бағалаушылар да бар.
Блогер Әлішер Елікбаев агенттік бөлген қаржыға бірден күмән келтіруге болмайтынын жазды. Өзі де кезінде ұйым қаржысына 24 қысқа фильм түсіргенін жазды. Ал жалпы ұйым жұмысына келсек, агенттік соңғы он жылдың өзінде Қазақстанның мемлекеттік органдарымен біршама тізе қоса жұмыс істеген. 2014 жылы Қазақстан мен Тәжікстанда «Мемлекеттік басқару тиімділігін қолдау бастамасы» дейтін жобаға 6,9 млн доллар бөлді. 2020-2021 жылдары азаматтық қоғам институттары үшін 23 тренерді оқытты. Олар туберкулезбен күреске жұмылуы керек еді. Сөйтіп, олар 500 мыңнан астам адамға туберкулез қаупі туралы ақпарат жеткізген. 2022 жылы USAID пен KAZAKH INVEST инвестициялық заңнаманы жетілдіру жайын талқылады. 2023 жылы Сыртқы істер вице-министрі Роман Василенко USAID өкілдерімен кездесті. Сөйтіп, KazAID пен USAID ынтымақтастығы талқыланғаны бар. 2024 жылдың күзінде агенттік Қазақстан кеденшілеріне жаңа компьютерлік серверлер табыс еткен еді. Бұлардан бөлек жобалары да толып жатыр. Яғни, алыстағы АҚШ-тың мекемесі дегенмен
USAID – біржақты бағалауға келмейтін құрылым. Біздің пайымдауымызша, онымен тізе қоса жұмыс істеген, қызметін бақылай алған елдер ұтпаса, ұтыла қойған жоқ. Сөйте тұра, дәстүрлі құндылықтарға балта шабатын бастамалары да кездесетінін ескеру керек. Бәлкім, агенттік қызметін АҚШ билігінде қандай саяси күш болғанымен, параллель жүргізе отырып қарастыру керек шығар. Өйткені АҚШ демократиялық партиясы өкілдерінің глобалистік ұстанымы, республикашылдарының консерваторлық көзқарасы байқалып қалатыны бар. Демек, ұйым да Ақ үй қожайынының қабағына қарайтыны сөзсіз. Сол себепті агенттік жұмысына біржақты баға беру қиын. Ал USAID қызметін тоқтататыны жайлы ақпараттар әлем жұртының назарын аударып үлгерді.
P.S.
Әлем саясатында ізі бар құрылымның жұмысын талқылаған жақсы, әрине. Сабақ үшін. Бірақ ең абзал жол – елдің сырттағы күштерге кіріптар болмай, өз мәселесін өзі шешіп, өз құндылығын өзі қадірлегені, адам капиталын дамыта түскені болса керек. Мемлекет пен халық күшті болса түрлі халықаралық ұйымдардың ықпалы да аз болар еді.
Амангелді ҚҰРМЕТ
Оқшау ой
Қазыбек МАЙГЕЛДИНОВ,
саясаттанушы:
– АҚШ-тың халықаралық даму агенттігі (USAID) қызметінің тоқтатылуы халықаралық сахнада елеулі өзгерістерге әкелуі мүмкін. Өйткені USAID әлемдік гуманитарлық көмектің 40%-ын қамтамасыз етеді. Одан бөлек, 120 дан астам елде денсаулық сақтау, білім беру, Африкада таза ауызсуға қол жеткізу сияқты түрлі даму жобаларын қаржыландырып келген агенттік. Әрине, осындай қолдаудың тоқтауы көптеген елдерде әлеуметтік-экономикалық қиындықтардың туындауына себеп болуы мүмкін. Екінші жағынан, АҚШ президенті Трамп Make America Great Again деген ұранын жалғастырып жатыр. Бірақ USAID-тың жабылуы АҚШ сыртқы саясатындағы жұмсақ күш құралдарының әлсіреуіне алып келуі ықтимал. Бұл ең алдымен АҚШ-тың өзге елдердегі ықпалының төмендеуіне апарып соқтырады, Қытай сияқты бәсекелестеріне геосаяси артықшылықтар беруі мүмкін. Мысалы, Қытайда USAID сияқты ChinaAID деген Қытай халықаралық даму және ынтымақтастық агенттігі бар. Шетелдерге грандтар, арнайы субсидиялар, пайызы төмен несиелер береді. Бұл ұйым USAID сахнадан кететін болса, босаған орынды толтыруға дайын. Әрі Қытайдың халықаралық беделін арттыруға септігін тигізеді. Сөйтіп, Қытайдың «жұмсақ күш» саясатының басымдығын көрсетуі мүмкін. Одан бөлек, қазір әлемде гибридті соғыс, соның ішінде ақпараттық соғыс жүріп жатыр. Соның ішінде фейк тарату кең тарады. Фактчекке мұқтаждық басым. Айталық, ресейлік медиа біржақты ақпарат таратумен айналысуда. Қазақстан да ресейлік ақпараттық кеңістіктің аясынан шығып кеткен жоқ. Өкінішке қарай, біз жеке ақпараттық кеңістігімізді толық қалыптастыра алмадық. Ал USAID бөлетін қаржы біршама тепе-теңдіктің сақталуына мүмкіндік берді. Объективтілікті сақтауға, пропагандаға төтеп беруге ықпал етті. Бұл үрдіс бізде ғана емес, әлемнің көптеген елдерінде байқалды. Бұл бір ғана мысал. Осы тұрғыдан қарастырсақ, құрылым жұмысының тоқтауы ақпараттық кеңістікте Ресейдің басымдыққа ие болуына жол ашуы ғажап емес.
Рас, USAID – АҚШ-тың өз құрылымы. Оған қатысты қандай шешім қабылдайтынын өздері біреді. Бәлкім, АҚШ-тың бір көксегені бар шығар, бірақ агенттік қызметі тек қаржыландыру емес. Бір жағынан, агенттік демократиялық институттарды дамытуға үлес қосты. Сөйте тұра, түрлі түсті төңкерістерді ұйымдастырды, диверсиялар жасауға қолданылды дейтін де ақпарат тараған. Дегенмен ұйым қызметінің екінші жағы да бар. Қалай айтсақ та, бағдарламаның септігі тиген оң қадамдары болды. Айталық, Қазақстан тұрғысынан қарастырсақ, агенттіктің еліміздегі қызметі бір жағынан энергетика нарығын дамыту, іскерлік ортаны нығайту, кәсіпкерлермен жұмыс істеу, оларды мәселелерді шешуге арналған шешімдер табуға ынталандыру тәрізді бағыттары болды. Құрылымның жабылуы Қазақстандағы осы бастамалардың қысқаруына немесе тоқтауына алып келуі мүмкін. Алайда құрылым жұмысының дәстүрлі қоғамға жат бағыты да болғанын жасырмау керек. Депутаттар да айтты, агенттіктің бізге жат құндылықтарды насихаттау, соның ішінде ЛГБТ-ны қолдау тәріздері әрекеттері болғанын жоққа шығармаймыз. Ал USAID қызметін тоқтатуының Қазақстанға немесе тұтас аймаққа қандай пайдасы, я болмаса зияны тиеді дегенге келсек, менің пайымдауымша, жағымсыз әсер көп болып кетуі мүмкін. АҚШ «жұмсақ күшінен» босаған орынға қытайлық немесе ресейлік баламалар орнығуға ұмтылуы ғажап емес. Өйткені геосаяси текетірестер кезінде ешбір жерде ваккумға жол берілмейді. Біреуі кетсе, екіншісі орнын міндетті түрде басады. USAID кетсе, олардың орнын басқа ірі державалардың жобалары басуы мүмкін. Сондықтан мұндай жағдайда біз өзіміздің үкіметтік емес ұйымдарымызды дамытып, күшейтіп, мемлекет пен қоғам серіктестігін нығайтып, бір сөзбен айтқанда, өзіміздің антивирусымызды қалыптастыруымыз қажет. Өйткені бізде сыртқы күштердің ықпалын төмендететін, фейктерге, жат құндылықтарға тосқауыл қоятын, дұрыс жұмыс істеп тұрған тұрақты механизм жоқ. Сырттан қаржыландыру немесе осындай ұйымдар қызметінің белең алуының себебі де осында. Сондықтан біз ұлттық бірегейлік пен ұлттық идеология мәселесіне де қатты назар аударуымыз керек сияқты.