Ал жергілікті кәсіпкерлікті қолдаудың қуатты құралы импорталмастыру болса керек. Елімізде ол «қазақстандық мазмұн» аталатын тетік арқылы жүзеге асырылады. Оның аясында өнімдердің отандық екенін СТ-КZ және индустриалдық сертификаттар растайды. Енді Үкімет олардан бас тартпақ. Өйткені бұлар алаяқтық мақсатында жиі қолданылады.
Триллиондар таратылып жатыр...
Қаржы вице-министрі Даурен Кеңбейілдің айтуынша, бүгінде мемлекеттік сатып алулардағы қазақстандық мазмұнның еншісі 53-54%-ға жетті. Бұған мемлекет реттейтін барлық тендер – министрліктер мен әкімдіктерден бастап, бүкіл мемлекеттік мекемелердің, сондай-ақ квазимемлекеттік сектордың және «Самұрық-Қазына» тобының сатып алулары жатады. 2024 жылғы қаңтар-қыркүйекте (одан бергі айлардың есебі әзір жарияланған жоқ) мемлекеттік сатып алулардың жалпы көлемі 7,8 триллион теңгеден асқан.
– «Самұрық-Қазына» қорының жұмысын атап өткен жөн: жергілікті үлесті 79%-ға жеткізді. Бірақ проблема бар. Импорттық тауарлар қазақстандық өнім ретінде жеткізіледі. Сондықтан мәселені Үкімет басшысы, Өнеркәсіп, Сауда министрліктері бақылауда ұстап отыр. Біз отандық тауар өндірушілердің реестрін енгізіп жатырмыз. Бұл тізілім СТ-KZ және индустриалдық сертификаттарды ауыстырады, – деді Д.Кеңбейіл.
Қос сертификатты да «Атамекен» ұлттық кәсіпкерлер палатасы береді. Вице-министрдің ақпаратынша, былтырғы жылы республикада шамамен 3 мыңдай СТ-KZ сертификаты мен 900 индустриалдық сертификат берілген. Үкімет бұрын берілген сертификаттарды алда тегіс қайта қарап, іріктеп, сұрыптаудан өткізбек. Соның ішінен «қазақстандық мазмұн» атағына шын лайықтысын, нағыз отандық өнім өндірушіні іріктеп алып, жаңа тізілімге енгізеді. Дәурен Кеңбейілдің тұспалдауынша, СТ-KZ және индустриалдық сертификаттарын жойып, орнын басатын жаңа тізілім 2025 жылдың наурызынан кейін іске қосылады.
Өнеркәсіп және құрылыс министрлігінің дерегінше, жер пайдаланушылардың сатып алуларындағы «қазақстандық мазмұн» 61,4%-ға жетті. Қазақ жерінің қазынасын молынан көсіп-қазып алып жатқан инвесторлардың тауарларды, жұмыстарды және қызметтерді сатып алуының жалпы көлемі 2024 жылғы қаңтар-қыркүйек аралығында 4,3 триллион теңгені құраған. Соның ішінде қазақстандық жеткізушілердің үлесі 2,7 триллион теңге (61,4%).
Былтыр жер қойнауын пайдаланушылар 783,5 миллиард теңгеге тауар сатып алған. Соның 36,5%-ы немесе 285,7 миллиарды отандық компанияларға тиді. Олар былтыр 1,6 триллион теңгеге түрлі жұмысқа тапсырыс берген. Соның 79,6%-ы немесе 1,3 триллион теңгесі жергілікті орындаушылардың қанжығасына байланды. Бұдан бөлек, шетелдік инвесторлар 1,9 триллион теңгенің қызметін тұтынды. Оның 56,3%-ын немесе 1,1 триллион теңгесін қазақстандықтар олжалады.
Өндірушінің шекесі шылқыды ма?
«Самұрық-Қазына» ҰӘҚ» АҚ басқарма төрағасы Нұрлан Жақыповтың дерегінше, еліміздегі ірі жобалар бойынша жергілікті қамтудың болжамды үлесі секторға қарай құбылып тұрады. Мысалы, көлік-логистика секторындағы жобалар бойынша бұл көрсеткіш – 85%-ды, энергетикалық жобаларда – 60%-ды, басқа жобаларда – 80%-ды құрады.
Сондай-ақ 2024 жылы отандық тауар өндірушілерді қолдау бойынша қосымша шаралар қолға алынған. Осының арқасында отандық тауар өндірушілермен 1,1 триллион теңгеге шарттар жасалып, көлемі 2023 жылға қарағанда 76%-ға өсті. 191 миллиард теңгеге офтейк-келісімшарттар бекітілді, бұл 2023 жылдағыдан 10 есеге көп!
Сөйтіп, жоғарыдағы 7,8 триллион теңге мемлекеттік сатып алуды қосқанда, отандық компаниялар көл-көсір қазынаға кенелген көрінеді. Жер қойнауын пайдаланушылар да жергілікті компаниялар арасында 2,7 триллион теңгені бөліске салған. Бір қарағанда, қазақстандық мазмұн қомақты. Бірақ мұнда көзбояушылық басым көрінеді.
Сауда және интеграция министрлігінің Техникалық реттеу және метрология комитеті СТ-KZ нысанындағы тауардың шығу тегі туралы сертификаттарды беруде өңірлік кәсіпкерлік палаталар бұзушылыққа баратынын мәлімдеді. Тиісті деректер комитеттің облыстық кәсіпкерлер палаталарын тексеру барысында әшкереленіпті. Ведомство ондай жағдайда өңірлік кәсіпкерлер палатасы Әкімшілік кодекстің 417-бабы бойынша әкімшілік жазаға тартылатынын, оның берген сертификатының күші жойылатынын түсіндірді.
Тауар туралы деректері бұрмалай отырып, оның шығарылған жері туралы сертификатты беру 30 АЕК (117,9 мың теңге) айыппұлмен жазаланады. Басқа ауыр жаза қарастырылмаған. Демек, егер сертификат беру жемқорлық жолмен жүзеге асырылса, парақор бәрібір ұтады. Осы кезде палатаның үлкен жомарттықпен, шүлен таратқандай сертификаттарды оңды-солды үлестіріп жатқаны байқалады.
– 2019 жылдан бүгінге дейін 51 625-тен астам СТ-KZ сертификаты берілген. Алайда сертификаттар беруге уәкілетті ұйымды тексеру қорытындысында тек 70 сертификат бойынша «Жалған өндіріс» (Лжепроизводство) дерегі ресми анықталды. Соның ішінде 2-еуі – прокурорлық талап бойынша әшкереленді, – деп хабарлады Техникалық реттеу және метрология комитетінің сарапшылары.
Онда сертификаттардың басым бөлігі шын мәнінде отандық өнім шығаратын жергілікті өндірушілерге берілген болды ма? Сарапшылар бұған күмән келтірді. Себебі мемлекеттік сатып алуларға қатысатындар жеткізетін өнімінің «таза қазақстандық» екенін айғақтайтын сертификаттарын қоса ұсынады. Өндіріс орнына барып, қанша және қандай өнім шығаратыны туралы анық-қанығын біліп жүруге уәкілетті органдардың мүмкіндігі жоқ. Мысалы, «Бизнес-аналитик» дерекқор сервисінің мәліметі бойынша Техникалық реттеу және метрология комитетінің штаттық саны 40 адамнан аспайды.
– СТ-KZ сертификаттарының шын-жалғандығын айқындау күрделі. Өйткені уәкілетті органның сертификат иесінде Қазақстан аумағында тауар өндіруге арналған өндірістік объектісі мен жабдығының жоқтығын дәлелдеу мүмкіндігі тым шектеулі. Тіпті, жария болған бұзушылықтар фактілері бойынша мемлекеттік бақылау жүргізу үшін өндірістерге бару мүмкіндігі жоқ. Осыған байланысты бұрын берілген сертификаттардың жалпы санының тек 0,1%-ы жойыл-ды, – деді комитет сарапшылары.
Көзбояушылық кернеп тұр
Бұл жерде қайшылық туындаған. Заң бойынша уәкілетті органда сертификаттар беретін ұлттық кәсіпкерлер палатасын да, сараптама ұйымдарын да тексеруді жүзеге асыру құзыреті бар. Соған қарамастан, дәл қазір оның өндіріс орындарына бару бойынша құзыры жоқ.
коллаж: Елдар ҚАБА
Салдарынан, ресми статистикалық деректерге сәйкес, 2018 жылдан бастап, 2023 жылды қоса алғанға дейінгі 5 жылдық кезеңде өңірлік кәсіпкерлер палаталары мен сараптама ұйымдарына бар-жоғы 42 тексеру жүргізілді. Соның көпшілігінде, 66,7%-ында бұзушылықтар әшкереленген: 42-нің 28-інде теріс жағдайлар анықталды.
Нәтижесінде, Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексінің 417-бабы бойынша барлығы 41 әкімшілік іс қозғалды. Оның ішінде ҰКП-ға қатысты – 8, сараптама ұйымдарына қатысты – 8, тауардың шығу тегі жөніндегі сарапшыларға қатысты – 25 іс ашылған. Оларға айыппұл салынды. Қорытындысында, тауардың шығу тегі туралы 51 сертификат жойылды.
Масқарасы сол, құзырлы органдардың қолдарын мезгілінен кеш сермеуі кесірінен, ескіру мерзімінің өтуіне байланысты «алаяқтыққа» барған 12 субъектіні – 9 өңірлік кәсіпкерлер палатасын, 3 сарапшыны әкімшілік жауапкершілікке тарту мүмкін болмапты.
– Отандық өндіруші аталып, сертификат иеленген кейбір компания шынында бүкіл өнімін шетелден тасиды. Осындай «жалған өндірістің» төбе шашты тік тұрғызатын сорақы фактілерінің бірі – Алматы қаласында «өндірілетін» сүтке СТ-КЗ сертификатын беру болды. Шын мәнінде, ол компанияның елде еш өндірісі болмаған. Бұл компания әлгі сертификат негізінде еліміздің ең ірі мегаполисінің балабақшаларына сүт жеткізуге арналған тендерлерді ұтып алды, – деп хабарлады Техникалық реттеу және метрология комитеті.
Оның дерегінше, сондай-ақ LG теледидарларын, глюкометрлерді, трансформаторларды, аккумуляторларды және басқаларын республикада локализациялау бойынша көзбояушылыққа жол берілген. Олардың бәрі отандық өнім ретінде СТ-KZ сертификаттарына қол жеткізіпті. Шынында Қазақстанда жасалмаған болып шықты.
Бас прокуратураның талабымен сертификаттар беруге негіз болған құжаттар жиынтығына кең ауқымды тексерулер жүргізілді. Өнімнің не қызметтің «Қазақстанда жасалғанын», ал оның иесінің – отандық өндіруші екенін растайтын СТ-KZ сертификаттарын таратудағы масқара тірліктердің, біраз былықтың беті ашылды. Мысалы, сертификаттар тіпті өндіріс орнын және оның конвейерінен шыққан дайын тауарды фотофиксациялаусыз бере салынған. Кей жағдайда деректер фальсификацияланған, «өндірістік объектінің болуын растайтын» қолдан жасалған құжаттар қолданылған. Мұның сыртында, жалған анықтама немесе өндірістің есептік нөмірі берілген.
Дайын тауарлар көлемінің өтініште келтірілген шикізатқа сәйкес келмейтін фактілер белгілі болды. Яғни, сарапшылардың түсіндіруінше, әлдебір фирма қажетті өндірістік желіні, жабдықты сатып алады. Одан тиісті тауарлардың шағын партиясын шығарады. Тиісті сертификатты иеленген соң ол желі қаңтарылып тұрады, әрі қарай тауар толығымен шетелден тасылады. Сондықтан компанияның шығарған өнімі оның соны жасау үшін сатып алған шикізатынан ғаламат есе асып кетеді.
Жаңа миллиардер қай елде туады?
Осы саланы жайлаған көзбояушылықты құп көрмегені болса керек, жуырда «Атамекен» ұлттық кәсіпкерлер палатасының басшысы Райымбек Баталов журналистерге сұхбатында CT-KZ сертификаттары өзектілігін жойғанын жария етті.
– Сертификаттар кәсіпкерлердің ерікті өтініштері негізінде беріледі. Алайда сертификаттардың тізілімдері барлық саладағы отандық өндірушілерді толық қамтуды қамтамасыз етпейді. Сол себепті қазір Үкіметпен бірге Қазақстанда шығарылған тауарлардың жаңа реестрін түзу жұмыстары жүргізіліп жатыр, – деді ҰКП басшысы.
Райымбек Баталов жай алмастыра салумен, процестерді цифрландырумен іс бітпейтініне екпін түсірді. Негізгі міндет – «елішілік құндылық үлесін» (ЕҚҰ, «қазақстандық мазмұнның» қазіргі баламасы) есептеудің әділ әдістемесін енгізу. Кәсіпкерлік қауымдастық оның жобасын Үкіметтің қарауына енгізіпті.
Бұл әдістеменің мақсаты – жалған өндірушілердің, яғни отандық өндіруші терісін жамылып, Ресей, Қытай тауарын импорттаушылардың жаңа реестрге еніп кетуін болдырмау, отандық өндірушілерді басымдықты қолдау, өндірістердің Қазақстанда локализациялану деңгейін арттыру. Ол үшін Р.Баталовтың пікірінше, ЕҚҮ-ні есептеудің тиімділігі мен айқындылығын қамтамасыз ететін 3 міндетті өлшемшарт-критерий қолданылуға тиіс.
Біріншіден, отандық өндірушілердің жаңа тізіліміне кіргісі келетіндерден тауарын өндіру процесінде қазақстандық шикізатты пайдалану талап етілгені жөн. Екіншіден, Қазақстан территориясында технологиялық операцияларды орындайтын өндіріс орны, кәсіпорны болуы қажет. Үшіншіден, жұмысшысы барын (БЖЗҚ-дағы шоттан көшірме арқылы), салықтарды және коммуналдық қызметтерді төлейтінін растауы керек. Мысалы, тек офисі үшін ғана коммуналдық ақы төлесе, онда елімізде ешқандай зауыты, тіпті цехы да жоқ деген сөз. Бірақ мұның бәрі әзірге ұсыныстар ғана. Талқылау жалғасты.
Қалай болғанда, мемлекеттің, ұлттық компаниялардың және жер қойнауын пайдаланушылардың ұшан-теңіз триллиондары таратылатын тендердің қызығы мен игілігін бірінші кезекте отандық өндіруші көргені абзал. Мысалы, Президент басымдық берген, Үкіметтің ерекше бақылауында тұрған алып 44 инвестициялық жоба қолға алынып жатыр.
Мұнай-газ, мұнай химиясы, энергетика, көлік-логистика және тау-кен секторларындағы аталған жобаларға жалпы көлемі 28,8 триллион теңге қаржы шығындалмақ. Оның бәрі шетелге кетпей, елде қалса, ұлттық бизнес ортасынан қаншама жаңа миллиардер шығар еді. Үкімет пен палата елішілік құндылық үлесін ілгерілете алмаса, онда Қазақстанның бюджеті арқасында Қытайда, Ресейде және басқасында жаңа миллиардерлер пайда болады.
Айхан ШӘРІП