Банктер жауапкершіліктен тыс қалмауы керек

Соның ішінде ин­тер­нет алаяқтық 5%-ға, 21 777-ден 22 870-ке дейін артқанын атай кету керек. Бұл мәселе – Мәжіліс депутаттарының да бас­ты назарында. Осы ап­та­да өткен жалпы оты­рыста Мәжіліс депутаты, «AMANAT» партиясы фракциясының мүшесі Ринат Заитов Бас прокурор Берік Асы­ловқа жолдаған сауалында банктерді де жауапкершілікке тартуға шақырды.

«Өзіңіз жақсы білетіндей, адамзат баласы жаһанданып, жаңарған кезеңде тәуелсіздігін енді қолға алып, етек-жеңін жи­най бастаған Қазақстан бұрын естіп, білмеген талай жаңашыл­дыққа тап болды. Тиісті ақпараты мен тәжірибесі жоқ Қазақстан халқына ол жаңашылдықтар көп зиянды зардабын тигізіп жатыр.

Солардың бірі – «онлайн алаяқ­тық». Жаңа кезеңге жылдам бейімделген «жылпос» алаяқтар күн сайын қорғансыз халықтың шотындағы ақшасын ұрлап қана қоймай, мыңдаған адамның аты­на сырттай несие рәсімдеп, онсыз да зорға жүрген халықты зар­латуда. 

Өкінішке қарай, жазықсыз жем болған жандардың жағдайын ұғып жатқан Үкімет те, банктер де көрінбейді. Ал көптеген алаяқтық жасау фактілерінде не банк, не жергілікті орган өкілдерінің қа­тысуымен болғаны дәлелденген. Мысалы, Қарағанды қаласының жұмыспен қамту және әлеуметтік қорғау басқармасының қызмет­кері мүгедектігі бар, зейнеттегі жиыны 90 адамның шотындағы ақшаны жымқырған, Талды­қор­ған, Астана, Алматы қалаларында да банк қызметкерлерінің азамат­тардың жеке мәліметіне қол жеткізуге көмектескені жөнінде фактілер анықталған.

Дәлелмен айтсақ, республика көлемінде биылғы жылдың қаң­тар, ақпан айларының өзінде ғана кибералаяқтықпен банк қызмет­кер­леріне қатысты ҚР Қылмыс­тық кодексiнің 250-бабы (Өкiлеттiк­тердi терiс пайдалану) бойынша – 15 іс, ал ҚР Қылмыс­тық кодексiнің 254-бабы (Мiндет­терiне адал қарамау) бойынша – 17 іс қозғалған», – делінген де­пу­­тат­тық сауалда.

Цифрларға көз жүгіртсек, қазақ­стандықтар былтыр интер­нет алаяқтарға  11,4 млрд теңгесін онлайн аударып жіберген екен. Бұл алдыңғы жылмен салыстыр­ғанда 2,8 есе көп. 2023 жылы бұл сома 4 млрд болған. Finprom.kz сайтының хабарлауынша, был­тырғы соманың түгелге жуығын, яки 11 млрд-ын жеке тұлғалар беріпті, ал қалғанын заңды тұлғалар (385 млн теңге) аударған, тіпті алданғандардың ішінде мемлекеттік мекемелер де бар, олар 8,4 млн теңгесінен айырыл­ған. Енді осы ақшаның тек 36,6%-ын ғана қайтару мүмкін болған да, қалған 7 млрд теңге алаяқтардың қалтасында кеткен.

Ринат Рифқатұлы бұл тұста банктерді де жазасыз қалдыруға болмайтынын айтады. Өйткені мұның бәрі қаржы ұйымдарының қауіпсіздік қызметіндегі олқы­лық­тардан болып отырғанын айқын түсінетін кез келді.

«Бір түсініксізі, бұл кибер­қылмыстан қорғауға, азамат­тардың шоттарының қауіпсіздігін сақтауға міндетті банктерге еш­қандай жауапкершілік жүктел­меген. Осы әділетті ме? Біз олай ойламаймыз.

Аңдап қарасақ, алаяққа жем болып, банкке сақтаған ақшасы­нан айырылып, мойнына жоқ жерден несие жүктелген жандарға жығылған үстіне жұдырық болып банктер де олардың шоттарын бұғаттайды.

Бұл – халыққа жасалған орын­сыз қиянат. Сәл қиналса мемле­кеттен миллиардтап қаржыны қайтарымсыз алатын, ойына кел­ген пайыздың өлшемін тағайын­дап, өз қателіктеріне жауап беру­ден жалтаратын қайырымсыз банктер қашанға дейін тайраң­дамақ? Нақақтан нақақ қарызға батқан халықты қорғайтын уақыт келді ғой. Ата Заңымыз бойынша мемлекеттің басты байлығы банк емес, «Халық» екенін есіңізге салайын», – дейді ашынған де­путат.

Шындығын айтқанда, алаяқ­тар тарапынан келтірілген шығын­­ды өндіріп алу мүмкіндігі өте аз екен. Бас прокуратураға қарасты Құқықтық статистика және арнайы есепке алу коми­тетінің мәліметінше, былтыр 22,9 мың қылмыстық іс тіркелген болса, оның 81,8%-ы кінәлі адам табылмағандықтан, тоқтатылған. Бір өкініштісі, бұл тенденция соңғы бірнеше жыл қатарынан сақталып отыр. 2019 жылдан бері алып қарасақ, ашылмай қалған қылмыстық істер үлесі жыл сайын 71-79%-ды құрайды екен. Құқық­тық статистикалық есептерге сәйкес, интернеттегі алаяқтықтың ең көп таралған түрі, яки 26%-ы – азаматтардың жеке деректеріне рұқсатсыз қол жеткізу. Былтыр тәртіп сақшылары осындай 6,5 мың қылмыстық іс қозғаған. Сол сияқты қызметтерді (5,5 мың) және тауарларды (5,2 мың) онлайн сатып алудағы алаяқтық та кең тараған. Былтыр құқық қорғау органдарына онлайн несие алғысы келіп, алданып қалған қазақстандықтар (3,9 мың) жиі хабарласқан екен. Бұл жерде банктердің де жауапкершілігі бар.

«Жоғарыда айтылғандардың негізінде мыналарды ұсынамыз. Әуелі екінші деңгейлі банктер кибералаяқтардың қылмыстық іс-әрекеттерінен зардап шеккен азаматтардың банктік шоттарын бұғаттан шығаруды және де бұл санаттағы адамдардың шоттарын бұғаттауға тыйым салу шараларын қарастыруды, екіншіден, шот­тарындағы қаржының сақталуына жауапты банктер болғандықтан, кибералаяқтықтан келген зардап пен барлық шығынды банктер өз тарапынан өтеу міндетін жүктеуді ұсынамыз», – деп түйіндеді өз сө­зін «AMANAT» партиясы фрак­циясының мүшесі Ринат Заитов.

Депутаттық сауалды дайын­дауға халықтан көптеп түскен өтініш-шағымдар сеп болған екен. Журналистерге берген сұх­батында ол өңірлердегі алаяқтарға алданып қалған 400-ден астам азаматтан хат алғанын жеткізді. Қоғамдық қабылдауға да осындай шарасыз күйін айтып келетін­дердің қарасы қалың. Мәселен, соның бірінде Аягөз қаласының тұрғыны құжаттарын жоғалтып алып, әлеуметтік желілерге жариялаған, ал оны тауып алған қаскөйлер әлгі кісінің мойынына 5 миллион теңге несие рәсімдеп жіберген. Сонда иесінің өзі жоқ, бөтен біреудің атынан қалайша қаржылық операциялар жаса­лады? Кінәлі тарап жауапкер­шіліктен тыс қалмауға тиіс.

«Маған қойыңды қораға сақта деп беріп қойсаң, оған ақшасын төлеп отырсаң, сосын ол қойды қасқыр жеп кетсе, сен кінәлісің деп мен қайтіп айтам? Сол сияқты ғой! Банкке ақша салып, қосым­шасы арқылы пайдаланып, комиссиясын төлеп отырғанда, ол ақшасын біреу онлайн ұрлап кетсе, оны неге жазықсыз адам­ның мойнына ілу керек? Біреудің кінәсінен болған несиені неге біреу төлеу керек? Банкке неме­неге ақша саламыз онда? Менің пікірімше, мұның барлығы банк­тердің қауіпсіздік қызметтерін нығайтуға ақша жұмсағысы келмегенінен болып отыр. Тағы бір себебі, банктер қызметкерлерін дұрыс тексеріп қадағаламайды. Мәселен, Талдықорғанда 1-2 ай істеген қызметкер мыңдаған ада­мның мәліметтерін ұрлап кеткен. Оны қауіпсіздік қызметі қадаға­ламаған. Мұнда тіпті ұйым­дасқан қылмыс­тық топтың белгісі жатыр. Өйт­кені банкте жауап­кершілік жоқ», – дейді ол.

Алаяқтар рәсімдеген несиелер мен ұрлаған ақшалардың өтеуін банктер мен қаржылық ұйымдар­дың мойнына жүктеу қажет деген бастама бұған дейін де сөз болып жүр. Тіпті, Жоғарғы Сот дең­гейінде талқыланып, тиісті органдарға ұсынымдар берілген болатын. Бірақ әзірге шешімін тауып жатқан ештеңе жоқ. Сон­дықтан да бұл мәселеге депутат­тардың араласқаны құптарлық-ақ. Ендеше ендігі кезек – Бас прокуратурада. Жұмысына сал­ғырт қараған қаржы ұйымдары­ның жауапкершілігін күшейтетін бір пәрмен қадағалаушы органнан болса, ендігі бір пәрмен заң шығарушы орган тарапынан болмақ. Оған Мәжіліс депутат­тары сақадай сай отыр. Тіпті, осындай ұсыныс көтерілген құн­дылықтарды сақтау туралы заң жобасы олардың қарауында жатыр. Сол себеп бұл мәселе созбалаңға салынбай дереу арада шешілуге тиіс. Ал әзірге қолдан келетіні алаяқтардан сақтану ғана. Біз сөз соңында «Сіздің атыңызға бөгде адамдар несие ресімдесе, не істеу керек?» деген шағын кеңес бере кеткенді жөн көрдік.

Ең бірінші кезекте қарыз ресімделген кредит ұйымының атауын біліп алыңыз. Егер бұл ұйым Қаржы нарығын реттеу және дамыту агенттігінің рет­теуіне кіретін болса жақсы. Мұны қаржы реттеушісінің сайтында «Рұқсаттар және хабарламалар тізілімі» бөлімінен тексеруге болады. Екіншіден, құқық қорғау органдарына өтінішпен жүгіну қажет. Қолтаңба сараптамасы тағайындалатын болады, ол қарыз шартындағы алушының қол­таңбасы емесін анықтайды.

Алаяқтар сіздің атыңызға қандай  кредит ұйымынан қарыз алғанын анықтай отырып, сіз осы ұйымға қатысты барлық қолда бар ақпаратты толық көрсете отырып, өтініш жазуыңыз қажет. Төлем картасы немесе жеке басын куә­ландыратын құжат жоғалған жағдайда растайтын анықтаманы қоса беру керек. Міндетті түрде ішкі қызметтік тексеру жүргізуді талап етіңіз. Сіздің өтінішіңізді тіркеуі қажет, өтінішті қабылдау күні жазылған тіркеу нөмірін өзіңізге қалдыратын өтініштің көшірмесіне де қою қажет.

Бұдан басқа кредит ұйымы шарттың, оның қосымшаларының  және жеке басын куәландыратын құжаттардың көшірмелерін, сон­дай-ақ ақша аударылған шоттың деректемелерін ұсынуы тиіс. Сіз кредит берген және шартты ресімдеген қызметкердің дерек­терін нақтылауыңыз қажет.

Кредит ұйымы құжаттарды ұсынудан бас тартқан жағдайда сіз Қаржы нарығын реттеу және дамыту агенттігіне шағымдана аласыз.

Егер кредит кредитоматтарда ресімделген болса, онда оларда бейнекамералар орнатылған, он­дағы жазбалар алушыны иден­тификаттауға көмектесе алады.

Егер бұл онлайн қарыз болса, оны полиция IP арқылы қас­күнем­дерді анықтай алады. Мұн­дай тәсілді бейтаныс адамдар ғана емес, сонымен бірге жақын туыстар, құрбылар, достар, сіз құ­жаттарыңыз бен банктік дерек­теріңізді сенген таныс адамдар да қолдануы мүмкін екенін атап өткеніміз дұрыс.

Егер кредит ұйымы сіздің жеке куәлігіңіз бойынша ақшаны алаяқтардың алғанына дәлелдер таппаса, онда тұрғылықты жеріңіз бойынша мәмілені жарамсыз деп тану туралы сотқа арыз бересіз. Сот сіздің пайдаңызға шешім шығарған жағдайда кредит ұйымы сізден борышты төлеуді талап етуді тоқтатуы, берешекті есептен шығаруы және кредиттік бюроға бөгде адамның қарызы туралы ақпаратты сіздің кредит та­ри­хыңыздан алып тастау туралы хат жіберуге тиіс.

Нұрлан ҚОСАЙ