Қоғам дертіне қарсы күрес – ортақ мүдде

Конституциялық тәртіпті қорғау, сыбайлас жемқорлықпен күрес аясында тиімді, бірыңғай жалпы мемлекеттік сая­сат жүргізу, мемлекет пен азаматтардың өмір сүруінің барлық салаларында сыбайлас жемқорлық пен оның көріністері деңгейін төмендету, қоғамның мемлекетке және оның институттарына сенімін нығайту – бүгінгі күндегі басты мақсат. 

«Жазалау оңай, тәрбиелеу қиын» демекші, Агенттік бас­та­ма­сымен сыбайлас жемқорлыққа қар­сы құндылықтар бала­бақ­ша­дан бастап жоғары оқу орын­да­рына дейін тұлғаның дамуының бар­лық кезеңдерінде жүзеге асы­рылуда. Сыбайлас жемқорлықпен пәрменді күресу үшін халықтың құқықтық сауатсыздығын жоя­тын, түсіндіру жұмыстарының дең­гейі мен сапасын арттырудың маңызы зор. Сондықтан Сы­бай­лас жемқорлыққа қарсы қыз­мет­тің қазіргі таңдағы басты мақса-ты – бұзушылықтардың алдын алу іс-шараларын жүргізу болып табылады. Осыған орай Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл агенттігінің Қостанай облысы бойын­ша департаментімен облыс ау­мағындағы, жастар арасында бұ­зушылықтарға төзімділікті жою мақсатында «Заң мен Тәр­тіп», «Тәртіпті өзіңнен баста!» қа­ғи­даттарын жүзеге асыру жұ­мыстары белсенді түрде жүргі­зілу­де. Себебі адал, шыншыл, бұзу­шылыққа төзімсіз жастарды тәрбиелеу еліміздің болашаққа деген нақты қадам жасауына бірден-бір кепілі.

Сонымен қатар қазір сы­байлас жемқорлық тәуе­келдеріне талдаулар мен мони­то­ринг жүргізудеміз, бұл құрал осы қоғамдық қатердің себептері мен жағдайларын анықтауға мүм­кін­шілік береді. Бүгінде мемлекеттік органдар мен квазимемлекеттік сектор ұйымдары өз қалауымен жыл сайын осындай ішкі талдау­лар жүргізеді. Аталған жұмыс нә­ти­жесінде облыс аумағындағы мем­лекеттік органдармен 2024 жыл­да 654 тәуекел анықтауға мүм­кіншілік берді. Қазір осы тәуе­келдерді жою бойынша ша­ра­лар қабылдануда. 

Дегенмен қоғамда сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл жұ­мысының нәтижесін дем ара­сында бағамдай алмайтынымыз­ды түсіну қажет. Біз 10 жылға жуық уақыт ішінде жемқор­лық­тың алдын алуға бағытталған жұ­мыс­тарды белсенді түрде жүр­гізіп келеміз. Осы мерзім ара­лы­ғында бұл қатер қоғамға кері әсе­рін тигізеді деген көзқарастағы жас­тар қатары көбейуде. Қазіргі қо­ғамда әр азамат өз құқығына қар­сы қандай да бір іс-әрекет жа­салған жағдайда не істеу керек­тігі­нің нақты жолдарын толық білуі қажет. Сол себепті Сыбайлас жем­қорлыққа қарсы іс-қимыл сала­сындағы қоғамдық қатынас­тарды реттеу және Қазақстан Республикасының сыбайлас жем­қорлыққа қарсы саясатын іс­ке асыру мақсатында 2015 жыл­ғы 18 қарашада «Сыбайлас жем­қор­лыққа қарсы іс-қимыл ту­ралы» Қа­зақстан Респуб­­ликасының заңы қабылданған. Заңнамаға сәйкес Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл мақсатына қол жет­кізу бірқатар міндеттерді ше­шу арқылы іске асырылады. Со­ның ішінде азаматтар арасында сыбайлас жемқорлыққа төзбеу­шілік ахуалын қалыптастыру, сы­байлас жемқорлық құқықбұзу­шы­лықтар жасауға ықпал ететін жағдайлар мен себептерді анық­тау және олардың салдарларын жою, сыбайлас жемқорлыққа қар­сы іс-қимыл субъектілерінің өзара іс-қимылын нығайту, сы­бай­лас жемқорлық құқық­бұзу­шы­­лықтарды анықтау, жолын кесу, ашу және тергеп-тексеру міндеттерін шешу арқылы іске асырылады. Сондықтан қазіргі таңдағы сыбайлас жемқорлықпен күресудегі қолданылып жатқан құрал­дар мен механизмдер ке­шені толық жүзеге асырылуда деп айтуға болады. 

Сонымен қатар жемқорлыққа қарсы­ кешенді күресу іс-шара­лары­ның орындалуы тікелей Президентіміздің бақылауында. Ес­теріңізге сала кетсек, 2025 жыл­ғы 3 қаңтарда Президентіміз «Ана тілі» газетіне берген сұхба­тын­да «Заң мен тәртіп» қағида­сын ұстану және қоғам арасында на­си­хаттау қажеттілігін белгіле­ген болатын. 

Осы қағиданың терең ма­ғы­насына жүгінетін бол­сақ, «Заң мен тәртіп» – мем­ле­кеттік құры­лыстың басты қа­ғи­даты. Бұл ретте жазалау шараларын қолдану арқылы қоғамға жаппай бақылау орнату емес, шын мәнінде кемел демократияның тірегі, құқықтық мемлекеттің негізі ретінде тануы­мыз қажет. Яғни, құқық норма­ла­рына құрметпен қарамасақ, тәртіп пен заңға бағынбайтын бол­сақ, келешекте әділетті мем­ле­кет құрып, оны өркен ету қиын­ға со­ғады. 

Ал біздің міндетіміз – бұл қа­ғи­датты еліміздің құндылықтар жүйесіне барынша енгізіп, халық болмысының, қоғам өмірінің ажырамас бөлігіне айналдыру. Әрине, осының бәрін жүзеге асы­ру үшін көп уақыт пен күш-жігер қажет. Себебі әр азамат бұл қағи­датты қатаң ұстануға, оны өмір сал­тына айналдыруға дайын екен­дігіне өз қалауымен келу керек. 

Біз өз тарапымыздан аталған ба­ғыттағы жұмысты жалғас­тыру­да­мыз. Қазір облысымыздың бар­лық аймақтарын қамтумен, со­нымен қатар жастар арасында жо­ғары оқу орындары мен бар­лық бастауыш пен орта білім ор­даларын қамтумен жаппай түсін­діру жұмыстары жүргізілуде. Осылайша, аталған жұмыспен барлық мақсатты топтарды толық қамтуды жоспарлаудамыз. 

Аталған жұмыстың тиім­ді­лігіне халықаралық рейтингтік ұйымдар дәлел. Қазақстан Transparency International жем­қор­лық­ты қабылдау индексіндегі орнын жыл­дан жылға жақсартуда. Мы­сал келтіретін болсақ, Transparency International «Сыбайлас жем­қорлықты қабылдау индексі» халықаралық рейтингінде 2024 жы­лы Қазақстан нәтижелері әл­де­қайда өскен. Еліміз 40 ұпай жи­нап, 180 ел арасында 5-орынға кө­терілді (88-орын). Бұл – сы­бай­­лас жемқорлыққа қарсы ке­шенді шаралардың арқасында қол жеткізілген жаңа тарихи көрсеткіш.

Әлем бойынша орташа балл – 43, ал «Шығыс Еуропа және Ор­та­лық Азия» аймағында (19 ел) 35 болды. Ал баяндамада Қазақстан рейтингі 2016 жылдан бастап 11 балға (29 балдан) айтарлықтай өскені аталған. Орталық Азия өңі­рі бойынша Қазақстан ең жо­ғары орынды иеленіп, рейтингін жақсартқан жалғыз ел болды.

Индексте Қазақстаннан кейін Үн­дістан (38), Индонезия (37), Ар­гентина (37), Сербия (35), Ук­раина (35), Бразилия (34), Тай­ланд (34), Түркия (34), Беларусь (33), Ресей (22) және т.б. елдер орна­ласқан.

Жемқорлықты қабылдау ин­де­ксі – Қазақстанның рейтингін шы­ғару үшін 9 түрлі ұйымның де­ректері пайдаланылған ком­по­зиттік индекс болып табылады. Рейтинг мемлекеттік сектордағы сы­байлас жемқорлықты қабыл­даудың сараптамалық және биз­нес-бағалауларына негізделген. Сон­дықтан біз жоғарыда айты­лып кеткен барлық бағыттар бойын­ша жұмысты одан әрі жан­дандырамыз.

Естеріңізде болса, 2022 жыл­да Мемлекет басшы­сы­ның Жарлығымен жаңа бес­жылдыққа бағытталған сы­бай­лас жемқорлыққа қарсы саясаттың Тұ­жырымдамасы бекітілген бо­латын. Келесі жылы бұл Тұ­жы­ры­м­­дама нәтижелері баян­а­дал­мақ. Бе­кітілген Тұжырымдама – бұдан бұрын 2015-2025 жылдарға бағыт­талған Сыбайлас жемқорлыққа қарсы стартегияның жалғасы ре­тінде бекітілген құжат. Себебі Ст­ратегияда бекітілген барлық бағыттар толық жүзеге асырылды. Қазір жаңа Тұжырымдамада бел­гіленген талаптар мен міндеттерді са­палы әрі тиімді орындау – бар­шамызға басты міндет. Құжатта Қа­зақстан сыбайлас жемқор­лық­қа қарсы тұрудан қоғамдық са­наны түбегейлі өзгертуге, ха­лық­тың сыбайлас жемқорлық пен непотизмнің кез келген ны­сан­дарын қабылдамауына, алдын алу шараларының басымдығына көшуге бағытталғаны айтылған.

Сыбайлас жемқорлыққа қар­сы шараларды бірінші кезекте тұрмыстық сыбайлас жем­қорлықты жоюға бағыттадық, со­ған сәйкес мемлекеттік орган­дардың транспаренттілік және сыбайлас жемқорлық көрініс­те­рінің алдын алу қағидаты бойын­ша халықпен өзара іс-қи­мыл фор­матына көшуі жалғасуда. Со­нымен қатар Сыбайлас жем­қор­лыққа қарсы комплаенс қыз­метінің жұмысын жандандырдық. Тек біздің облысы бойынша 280 ква­зимемлекеттік сектор ұйым­дарында комплаенс қызметі жұмыс істеуде. Негізгі мақсат – қоғам мен оның қызметкерлерінің заңнаманы сақтауды қамтамасыз ету, сыбайлас жемқорлыққа қар­сы стандарттарды енгізу, сондай-ақ сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-шаралардың іске асырылуына мониторинг жүргізу мен сы­бай­лас жемқорлық көріністерге жол бермеу болып табылады.

Сондықтан Тұжырымдамада бел­гіленген талаптар мен мін­дет­терге толық қол жеткізудеміз. Ал­да­ғы уақытта бұл бағыттағы жұ­мыс бұдан әрі күшейтіледі.

Менің ойымша, сыбайлас жем­­қорлықпен пәрменді күресу үшін халықтың құқықтық сауат­сыздығын жоятын, құқықты тү­сін­діру жұмысының деңгейі мен сапасын арттырудың маңызы зор. Мемлекет басшысы бұған дейін сыбайлас жемқорлыққа қар­­сы күрес мемлекетіміздің стра­­тегиялық дамуының негізгі басымдықтарының бірі екенін айт­қан болатын. Яғни, сыбайлас жем­қорлық тек құқықбұзушылық емес, бұл мемлекеттің тиімділігіне де­ген сенімді төмендетеді және ұлт­тық қауіпсіздікке тікелей қа­тер төндіреді деген сөз. Сондық­тан мемлекет пен қоғам сыбайлас жемқорлыққа қарсы бірігіп, әре­кет етуі керек. Адалдық, заң­ды­лық пен прагматизм әркімнің іш­кі құндылық нанымына айна­луға тиіс.

Қоғам сыбайлас жем­қор­лық­ты проблемаларды оңай ше­шудің ке­пілі ретінде қабыл­дамауға, дос­тық қарым-қатынас пен протек­ционизмді жұмыспен ұштастыр­мауға, ал жемқорлар қоғамдық айыптауға ұшырауға тиіс.

Оның үстіне, түрлі нысаналы топ­­­тар деңгейінде деко­м­по­зи­ция­ланған коммуникациялық шаралар кешенін қабылдау қо­ғам­дық сананың сыбайлас жем­қорлыққа қарсы эволюциясында негізгі рөл атқарады. Құқықтық актілерді түсінікті тілде, қысқаша түрде түсіндіре отырып, сондай-ақ цифрлық шешімдерді, оның ішінде белгілі бір өмірлік жағ­дай­лар мен заңдық фактілер бойын­ша автоматтандырылған хабар­лар­ды қолдана отырып, аза­мат­тарға олардың құқықтары туралы нақты хабарлауды дамыту қажет.

Ауқымды түсіндіру жұмысы аза­­маттардың мәселелерді ше­шу­дің заңсыз тәсілдерін іздеу қа­жет­тілігінен қорғауға мүмкіндік бе­ре­ді. Парасаттылық жүйесін қа­­­­лып­тастыру кезінде сыбайлас жем­­қорлық көріністеріне жол бер­мейтін жаңа көзқарастары мен өмірлік қағидаттары бар жас ұрпақты тәрбиелеу аса маңызды рөл атқарады. Себебі тұлғаның қа­­­­лыптасуының барлық кезеңін­де сыбайлас жемқорлыққа қарсы құндылықтарды дарыту – мақ­сат­қа қол жеткізудегі іргелі фак­тор.

Мемлекеттік қызметшілерді сы­­байлас жемқорлыққа қарсы мін­­детті оқытуды оның үздік­сіз­дігін, дәйектілігі мен өзектілігін қам­­тамасыз ете отырып, дамыту қа­­жет. Алайда мемлекеттік ап­па­рат­тың «тазалығын» қамтамасыз ету үшін лауазымдық міндеттері сыбайлас жемқорлықтың жоғары тәуекелдерімен ұштасатын қыз­метшілермен жұмыс жөніндегі шараларды қажет етеді.

Бизнестің парасаттылығына жәр­демдесу бағытында белсенді жұ­мыс атқару қажет. Кәсіпкерлік са­ласында сыбайлас жем­қор­лық­қа қарсы іс-қимыл бойынша шаралар қабылдау аясында адал бизнесті ынталандыру да өзекті. Осы бағыттағы пәрменді шара сыбайлас жемқорлыққа қарсы стан­дартты ерікті түрде имп­ле­менттеу болып табылады.

Яғни, қорытындылай келе, қо­ғамымыздың барлық мақсатты топтар арасында сыбайлас жем­қо­рлыққа қарсы іс-қимыл бағы­тын­дағы жұмыспен қамтылу қа­жет. Құқықтық тәрбие сапасы, ұлт­тық сауаттылық, ар намыс, па­расаттылық қағидаттарын да­мыту нәтижесінде ғана біз деген мақ­саттарымызға қол жеткізе аламыз. «Жұмылып көтерген жүк жеңіл» демекші, болашақта ал­дымызға қойған мақсаттардың са­палы әрі тиімді орындалуына нық сенімдіміз.

Бауыржан ҰЗЫНЖАС, 

Қазақстан Республикасы 

Сыбайлас жемқорлыққа қарсы

іс-қимыл агенттігінің Қостанай облысы 

бойынша департаментінің басшысы