Қанаттылардың «ханы» деп дәріптелген қыранды қазақ қай кезде де құрметтеген. Бүгін де бұл асыл өнеріміз айрықша насихатталып, ерекше екпінмен дамуда. Бір жылдары тіпті «Құсбегілер мектептерін» Жамбыл облысынан құру туралы бастама көтерілген болатын. Алайда басы тәп-тәуір басталған тірліктің соңы сылдыр суға айналып кеткендей. Осы орайда қазақы қаймағы бұзылмаған Жамбыл өңірінде құсбегілік мектептерін ашуға не кедергі болып жатқанын білмек мақсатта мәселеге майшам салып үңіліп көрген едік.
«Құсбегі және тазы иттер» федерациясы өңірлік филиалының төрағасы Дулат Маратұлының айтуынша, Жамбыл облысы құсбегілер мектептерін ашуға таптырмас мекен екен. Алайда бүгін қолдау болмай тұр.
– Қазір федерация жұмысынан бөлек, Меркі ауданындағы №22 балалар және жасөспірімдер спорт мектебінің директорымын. Осы мектептен құсбегілік өнеріне баптайтын бір штат ашқанмын. Онда 12 бала жаттығуда. Шәкірттеріміздің алды – әлем мен Азия чемпиондары. Сондай-ақ ел біріншіліктерінің 5 дүркін чемпиондары бар. Алайда талантты жас құсбегілеріміз болғанымен, қолдау болмай тұр. Олай дейтінім, қолда бар 4 бүркіт, 3 қаршыға және 2 ителгінің барлығы – жаттықтырушымның жекеменшігіндегі құстар. Ал спорт мектебіне қыран құс алайын десек, бүркіттің бағасы 5000 АҚШ доллары тұрады. Ителгі тіпті 10-15 мың АҚШ долларына бағалануда. Еліміз бойынша тек Алматы облысында «Сұңқар» атты тәлімбақ құрылған. Жалғыз тәлімбақ болғаннан кейін онда таңдау бола бермейді. Жамбыл облысынан тәлімбақ ашайын десең, ол да үлкен қаржыны қажет етеді. Содан қолда барды ұқсатып, әйтеуір жұмыс істеп жүрміз, – дейді Дулат Маратұлы.
Өңірлік филиал төрағасының сөзіне сүйенсек, негізі бұрын Жамбыл облысындағы спорт мектептерінде ресми тіркелген 3 бүркітші болған екен. Қазір соның біреуі ғана қалған. Қалған бүркітшілер спорт мектептерінде жалақы аз болғаннан кейін жұмысқа кіргісі келмейді. Ал Алматы облысындағы бір ғана Нұра ауылында 40 бүркітші бар. Сондай-ақ Ақмола облысында құсбегілік өнеріне деген жанашырлық басым. Мәселен, олар 2 жыл қатарынан «Бүркітшілер фестиваліне» қазынадан қаржы қарап, жүлдеге «Нива» автокөлігін тікті. Дәл сондай Шығыс Қазақстан облысының билік өкілдері бюджеттен 40 миллион теңге бөліп, Өскеменде ат шаптырып, киіз үйлер тігіп, жылда дүркіретіп бүркітшілер жарысын өткізеді. Ал Жамбыл облысында сондай қолдаудың ұшқыны да жоқ. Соған қарамастан жас бүркітшілеріміз дүбірлі додаларда дара шауып, бүгінде республика көлемінде көш бастап тұр. Бір сөзбен айтқанда, талантты жастарымыз аз емес, алайда оларға жағдай жасалмауда.
– Алдыңғы жылы Павлодар мен Петропавл аймақтарынан құс ұстайтын азаматтар шығып, Әулиеата жеріне қоныс аударуға ниет білдірген. Алайда олар баспана сынды тұрмыстық қажеттілікпен жергілікті билік өкілдері қамтыса деген өтініштерін білдірді. Алайда біз ондай мүмкіндік жасап бере алмадық. Содан олар да келмей қойды. Қасиетті Әулиеата өңірі – «Құсбегілер мектебін» ашуға лайықты бірде-бір мекен. Себебі бегзат өнер біздің жастарымыздың қанында тұр. Енді тек билік тарапынан демеу болса, бүркітшілікті біз жаңа белеске шығарар едік, – дейді Дулат Маратұлы.
Ұлттық өнердің жанашыры «Құсбегі және тазы иттер» федерациясының да жұмысы кенжелеп тұрғанын айтады. Оның сөзінше, федерация құрылғанымен, өңірлік филиалдарға қаржы қаралмай ұмыт қалған. Осылайша, кеше ашылған федерация бүгін жабылу алдында тұр.
– Негізі, бізде бір нәрсені бастау бар да, аяғына дейін жеткізу жоқ. «Құсбегі және тазы иттер» федерациясын құрдық та, алайда оның жұмысын жүргізуді кейінге ысырып қойдық. Қазір қолымызда федерацияның мөрінен басқа ештеңе жоқ. Бірер жыл бұрын қырғыздар көкпар ойынына көз салып, өздерінің ұлттық өнері ретінде дәріптей бастағанда, енді тазы итімізден айырылып қалмайық деп оларды арнайы тіркеуден өткізуді қолға алғанмын. Сол кезде Жамбыл облысы бойынша 697 тазының басы құралды. Енді соны патенттеп алайын десек, министрлік иттердің саны 1000 бастан аспайтын болса патент берілмейтінін айтып, ниетімізді су сепкендей басты. Кейін тазы иттердің тағы санағын жүргізіп, үй-үйді аралап, әлеуметтік желілерден арнайы топтар құрып, басын 1000-ға жеткізуді ойлап едік, басында тіркелген иттердің иелерінің өзі «патент алсаң, салық төлейді екенсің» деп бас тартып кетті. Осылайша, бұл ісімізде аяқсыз қалып отыр, – дейді Дулат Маратұлы іш қынжылысын білдіріп.
Осы орайда құсбегілерге неге қолдау көрсетілмей жатқанын білмек мақсатта «Әулиеата» ұлттық спорт клубының директоры Нұрдаулет Момыновқа хабарластық.
– Қазір құсбегілерге қолдан келгенше қолдау көрсетіп жатырмыз. Жарысқа барамын десе, жолы бар, құстарының жемі бар, бәрімен қамтамасыз етеміз. Рас, бұрындары Жамбыл жерінде бүркітшілер жарысы жиі ұйымдастырылатын. Алайда бұл үрдіс кейінгі жылдары үзілді. Бұл іспен «Құсбегі және тазы иттер» федерациясының өңірлік филиалы айналысуы керек деп ойлаймын. Егер олар бастама көтерсе, біздің тараптан қажетті қолдау болады. Спорт мектептеріндегі құсбегілер үйірмелеріне келер болсақ, Жамбыл ауданындағы бүркітші Бауыржан Ешметов қызметтен өз еркімен кетті. Денсаулығы мен жеке мәселелеріне байланысты осындай шешім қабылдады. Одан кейін спорт мектебі ол штатты жауып тастады. Шындығын айтқанда, қазір біз құсбегілік өнерін үйрететін адам таппай отырмыз. «Бүркіттің бабын білсем» дейтін жастар көп. Алайда білікті маман болмай тұр. Жаттықтырушылардың жалақылары да аз емес. Спорттық дәрежелеріне қарай алады. Мәселен, бүркітшілер жарысында әлем чемпионы болып келген Бабажан Бағдәулет 500 мың теңге үстінде жалақы алады. Бір сөзбен айтқанда, құсбегілік өнерді жан-тәніңмен сүйіп, аянбай тер төксең лайықты жемісін де көресің, – дейді Нұрдаулет Момынов.
Өңірдегі ұлттық спортқа жауапты маманнан осындай жауап естігеннен кейін «өз еркімен қызметтен кетті» деген бүркітші Бауыржан Ешметовтің есігін қақтық. Алайда құсбегі жұмыс берсе, қазір кірісуге дайын екенін айтып, аң-таң қалдырды.
– Жамбыл ауданындағы спорт мектептегі штатым қысқарып кетті. Содан жұмыссыз қалдық. Әйтпесе, жұмыс берсе, қазір істеуге дайынмын. Қолымда 2 бүркіт, 2 қаршығам бар. Осы таңға дейін 16-17 жас құсбегіні тәрбиелеп шығардым. Қолымнан түлеп ұшқан бір шәкіртім күні кеше Көкшетау жерінде өткен жарыста жүлделі 2-ші орынды иеленіп келді. Дәл сондай бүркіт баптауға ниетті талантты жастар көп. Алайда оларды баптау үшін жаттықтырушыларға да жағдай жасау керек. 140 мың теңге жалақыға құстарға жем аласың ба, әлде бала-шағаңды асырайсың ба, жетпейді. Содан бүркітшілердің дені спорт мектептеріне жұмысқа келгісі келмейді. Егер біздің еңбегіміздің лайықты бағасын беретін болса, Жамбыл өңірін жас құсбегілердің орталығына айналдыруға болады, – дейді құсбегі.
Иә, осылайша тараптардың сөздері қиыспай, санамызды сан-саққа жүгіртті. Бірі «бүркітшілердің өздері жұмыстан қашып отыр» десе, енді бірі «қызмет бермейді» деп шырыл қағуда. Кімнің ақ, ал кімнің жала сөйлеп отырғаны белгісіз. Бұл түйткілдің түйінін жоғарғы билік өкілдерінің араласуымен ғана тарқатуға болатын секілді. Осы орайда өңірдегі құсбегілік өнері мен бүркітшілер мектебін ашуға қатысты АҚШ-тың Луизиана штатындағы Hawking құсбегілер клубының мүшесі, этнограф, зерттеуші-натуралист, Кеңес Одағы тұсында Жамбыл жерінен алғаш болып құсбегілер үйірмесін ашқан Жапар Тілеужанұлының пікірін білген едік.
– Кеңестік кезеңде құсбегілердің алғашқы жолы Шу ауданы Новотроицк (қазіргі Төле би ауылы) семхозында салынған болатын. Сол тұста өзім бас болып «Қауырсын» құсбегілер клубын құрғанмын. Жас өрендерді ата-бабадан келе жатқан бекзат өнерге баулып, талай шәкірт тәрбиеледім. Осынау бастамамыз одаққа тарап, АҚШ, Болгария, Венгрия сынды мемлекеттерден туристер мен саятшылар лек-легімен ағылды. Және шетелдіктер «Тас-түлек» фильмін түсіріп, ұлттық өнеріміз барынша дәріптелді. Кейіннен «Қауырсын» атты кітап та жарық көрді. Сол жылдары америкалықтар мені Hawking бүркітшілер клубына да мүшелікке алды. Қазір өзі қыран ұшырып, оған аң алдырып, ешкімді таңғалдыра алмайсыз. Өйткені құсбегілік өнер әлемдік аренада қатты насихатталуда. Елдің бәрі әлеуметтік желілер арқылы небір қызықты көріп отыр. Сондықтан біз төл өнерімізді басқа қырынан көрсете білуіміз қажет.
Бүгінде құсбегіліктің көрермені аз. Сондықтан болар, тірі аңды қолдан жіберіп «шоу» жасап жүрміз. Бұл әрекетімізді халықаралық ұйымдар қолдамайды. Сол себепті басқа шара ойлануымыз қажет. Қазір өткізіліп жүрген құсбегілік сайыстарында құсты қоянға салу етек алған. Бұл дұрыс емес. Бұрынғы қазақ зеңбірекпен торғай атқандай қылып қыранды қоянға салмаған. – дейді Жапар Тілеужанұлы.
Оның пікірінше, құсбегілік өнерді жеке бөлмей, кешенді түрде сал-серілік институты ретінде дамытып, оған тазы мен жылқыны, тағы басқа халықтарды қызықтыратын салт-дәстүрлерімізді қосып, ұлттық өнердің жиынтық бейнесін жасаған дұрыс. Бұлай болғанда өңірлерде туризмді дамытуға және байырғы мұрамызды ғылыми тұрғыдан жетілдіріп, халықаралық деңгейде насихаттауға болады.
– Қалай айтсақ та, құсбегіліктің отаны – қазақ даласы. Сондықтан біз басқаларға жол көрсетіп, үйретіп отыруға тиіспіз. Ол үшін үлкен қалаларда құсбегілікті дамытуға арналған шатырлы, қозғалмалы стадион салатын кез жетті. Одан кейін тағы бір есте болатын дүние – Алматы қаласында орналасқан Қазақ спорт және турзим академиясы негізінде қызықтаушы студент, жастарға құсбегілікті үйрететін факультативті курс немесе сабақтар ұйымдастырылса, нұр үстіне нұр болады. Бұған барып білгенімді үйретуге өз басым дайынмын. Екіншіден, елімізде әлемдік құсбегілер орталығын ашуға мүмкіндік бар. Егер бұл шаруа қолдау тапқан жағдайда орталықты Жамбыл немесе Маңғыстау өлкесінен ашқан дұрыс. Өйткені бұл жерлер саят құстарының өмір сүру дәлізі саналады. Сонда ғана біз өзімізді құсбегіліктің «иесіміз» деп айта аламыз. Ал бүркітшілер мектебіне келер болсақ, оны ашпас бұрын, ең алдымен қыран құстарын өсіретін тәлімбақтарды көптеп құру қажет. Және саятшылық өнеріне жеке бір құрылымдық статус берген жөн. Сонда құстардың азығы, бүркітшілердің жалақысы, материалдық-техникалық базасы сынды мәселелер өздігінен шешімін табады, – дейді Жапар Тілеужанұлы.
Иә, табиғат жанашыры, өмір жолын құсбегілікке арнаған қарияның ұсыныстары орынсыз дей алмассың. Шынында, құсбегілер мектептерін ашу үшін оған ең алдымен қам жасаған жөн. Арнайы тәлімбақтар ашып, материалдық базамызды нығайтып алғанымыз абзал. Сонда ғана көздеген мақсатымызға жете аламыз. Ал біздегі спорт саласына жауапты мамандар мен бүркітшілер әлі күнге бір-бірімен тайталасып, текетіресіп жүр. Сондай-ақ бүркітшілерге мәртебе беруді де мықтап қолға алған дұрыс секілді. Сол кезде құсбегілерге деген құрмет те артады, бұл бағытқа қаржы бағыттауға да мүмкіндіктер ашылады.
Саятхан САТЫЛҒАН,
Жамбыл облысы