– Анау бір-екі кітапта айтылатын Мәденов кім? Сен бе, басқа ма?
– Мен едім.
– Анық па?
– Анық.
– Осы күнге дейін ол жайыңды неге айтпай жүрсің?
– «Мен пәлен еттім, түген еттім» деп несіне мақтанайын. Сырты жұпыны болса да, ішкі қасиеті мол Тайсойғанның топырағынан жаралыппыз ғой. Тайсойғанды «Қақпақты көл» демейтін бе еді, қақпағымды ашқан адам асылымды көрмей ме? Жазушы болсаң, қақпағымды көтере білмессің бе, жиен аға? – деп тынды Кенжебай...
Белгілі жазушы Ғабдол Слановтың 1981 жылы «Жазушы» баспасынан жарық көрген алты томдық шығармалар жинағының 6-томындағы «Тайсойған түлектері» атты очеркінде осындай диалог келтірілген. Оқи отырып ұққанымыз, жазушы бұл туындысын 1965 жылы жазған болуы керек. «Қақпақты көл», «Айдаһар ордасы» және «Берекелі ұялар» атты бөлімдерден тұратын он тоғыз беттік очерк Берлин Ратушасына Жеңіс туын тіккен хас батыр Кенжебай Мәденовке арналыпты. Бұл – 1948 жылы Мәскеудің «Воениздат» баспасынан шыққан «Берлинге шабуыл» және немістің Клаус Похе, Ганс Олива ныспылы қос жазушысының «Түн көрпесі түрілгенде» атты кітаптарын оқығаннан кейін батырдың өзімен Гурьев қаласында кездесіп, 60-жылдардың орта тұсында жазылған очерк.
Тарихқа үңілсек, тек Қазақстанның өзінен 1 миллион 800 мыңдай адам қатысып, 20 дивизия жасақталған Екінші дүниежүзілік соғыстан солардың тең жартысы қайта оралған жоқ. Жорық жолында ерлік көрсетті, қаза тапты, аман қалғаны жеңіспен елге оралды. Сол кезде ерекше ерлігімен көрініп, Берлин қаласындағы басты ғимарат – Рейхстагқа ту тіккен де қазақтың батыр ұлы Рақымжан Қошқарбаев еді. Оның ерлігін көрнекті мемлекет және қоғам қайраткері, ғалым Мұхтар Құл-Мұхаммед abai.kz ақпараттық порталына 2021 жылдың 4 мамырында «Саяси портрет» айдарымен жарияланған «Жаужүрек. Рейхстагқа ту тіккен кім?» атты мақаласында бүге-шігесіне дейін жазды.
Британия премьер-министрі У.Черчилльдің жеделхатына АҚШ-тың 32-ші президенті Ф.Рузвельттің жауабы жетіп үлгергенше, 1944 жылғы қарашада алғашқы нұсқасы жасалған «Берлин операциясы» жоспары егжей-тегжейлі көрсетілген арнайы Директиваға Жоғарғы Бас қолбасшы И.Сталин 1945 жылғы 3 сәуір күні қол қояды. Тарихи мәліметтер бойынша, дәл осы құжаттың негізінде 16 сәуірде бұл соғыстың ең соңғы шабуылы басталған. Небәрі 23 күнге созылған осы операцияда Қызыл Армияның шығыны шейіт болғандар мен жаралыларды қоса алғанда 361 367 адам болыпты. Әсіресе, солардың ішінде Берлиндегі қарғыс атқан қанды ұя – Рейхстаг пен айдаһардың ордасы іспетті қала комендатурасының ғимараты – Ратушаға жеңіс туын тігуге таласқандар көп еді. Рейхстагтан 360 метр жердегі фашизмнің бас штабы – «Гиммлер үйі», яғни ішкі істер министрлігінің ғимаратын алу да көзделгенімен, негізгі күш алдыңғы екеуіне салынды.
Даңқы жер жарған маршалдар Г.Жуков пен И.Конев өз абыройларын бірінші кезекке қойып, Берлинге басып кіру үшін орасан зор шығынға барғаны да рас. Оған негіз болған Жоғарғы Бас қолбасшы Сталиннің: «Фашист айуандарды өз апанында жаныштап, Берлин үстіне Жеңіс туын желбірету керек», – деген сөзі болатын. 1944 жылдың 6 қазанында айтылған осы сөзден кейін Жеңіс туын тігу аты жер жарған қолбасшылардың да ең үлкен арманына айналады. Әйтсе де, онсыз да жанталасып жатқан Гитлер командованиесі өліспей беріспеуге бейіл болды.
3-екпінді армияның құрамындағы 150-атқыштар дивизиясына қарасты 674-полктің командирі, подполковник А.Плеходановтың бұйрығымен 1-батальонның барлау взводының командирі, лейтенант Рақымжан Қошқарбаев пен қатардағы жауынгер Григорий Булатов 1945 жылдың 30 сәуірі күнгі арпалыс сәтінде Рейхстагтың кіреберіс есігінің оң жақ колоннасына 14 сағат 25 минутта алқызыл туды қадағанын дивизия командирі, генерал В.Шатилов, Кеңес Одағының маршалы Г.Жуков, тіпті «Рейхстагқа ту қадаған тұңғыштар» деп дәріптелген сержант Михаил Егоров пен кіші сержант Мелитон Кантария да өз естеліктерінде жазған.
Ал Берлин комендатурасы орналасқан Ратушаға Жеңіс туы 1945 жылдың 29 сәуірінде ілінген еді. Ол ерлікті жасаған – 266-атқыштар дивизиясының құрамындағы 1008-полкіндегі 2-батальонның 5-ротасы атқыштар взводының командирі, лейтенант Кенжебай Мәденов пен оның орынбасары, кіші лейтенант Константин Громов. 28 сәуір күні 2-батальонға берілген бұйрыққа сәйкес қала Ратушасына шабуылдау әрекеті жедел әрі мұқият жасалды. Өйткені немістер де ғимарат ішіне мықтап бекініп алып, әр терезеден ажал оғын сеуіп жатыр еді. Сол себепті батальонды екіге бөлген командир, капитан Н.Бобылев біреуін өзі, екіншісінің басшылығын партиялық ұйымдастырушы, аға лейтенант Рахметолла Қарамановқа тапсырып, Ратушаға екі жағынан мысықтабандап жылжи берді. Вильгельмштрассе жағынан келген Қараманов тобының құрамында Мәденовтің взводы бар болатын. Жаңбырша жауған жау пулеметінің оғы кідірткен жауынгерлер енді қайтерін білмей аңтарылып қалғанда анадайдан кеңестік танктер де көрінді. Соны ес тұтып, ілгері басқан қызыл әскерлерден Ратушаның ішіне бірінші болып кірген жиырма жастағы Кенжебай еді. Кіруін кіргенмен, фашистердің жандәрмен қарсылығына тап болды. Ғимараттың әр бұрышы, тіпті әр қадамы үшін кескілескен ұрыс жүріп жатты. Бір тәуірі, бұлардың оқшантайында немістің фаустпатроны көп болатын, оның ерекшелігі – қалың қабырғаларды да тесіп өтетін қуатты қару.
Осылайша, үш сағат бойы тайталасқан батальон Ратушаның ішін жаудан тазартты. Екі жақтан да адам шығыны аз емес. Кенжебай үшінші қабатқа шыға бергенде жуан бағананың тасасынан тап берген еңгезердей немістің қолындағы пышақтан шалт қимылдап жалт берді де, өз пышағын өзіне сұғып үлгерді. Дереу шатырға жүгірген Кенжебай Мәденов гимнастеркасының ішінен орап алған Қызыл туды өз орынбасары Константин Громовтың көмегімен Берлин Ратушасының төбесіне қадап үлгерді. Бірақ бұл кезде екеуі де жаралы болатын. Жан алысып, жан беріскен ұрыста жарақатына да мән бермеген екеудің бар мақсаты Жеңіс туын қадау, сөйтіп қанқұйлы фашистердің жігерін құм ету еді. Ақыры, әбден қалжырап, өздері жараланса да бұйрық орындалды, Ту ілінді.
Жан-жақтан «уралаған» дауыстар Ратуша алаңын жаңғырықтырып жіберді. Себебі бұл Берлин қабырғасына, оның үстіне қала басшылығының ғимаратына тігілген тұңғыш алқызыл Кеңес туы болатын. Әйтсе де, Рейхстагтан да бұрын, Ратушаға Жеңіс туын қадаған лейтенант Кенжебай Мәденов жер-жаһанды таңғалдырған қаһармандығы туралы өмір бойы ешкімге мақтаныш етпей, міндетсінбей өтті. Өйткені қазақы тектілік оның қарапайым қалпын бұзбай, үнемі ұстамдылығын сақтай білді. Айдаһардың ордасы үшін болған арпалыс жөнінде қаншама мақалалар мен очерктер жазылып жатса да, өзінің ерлігін бұлдамаған подполковник К.Мәденов 1974 жылдың 26 желтоқсанында Гурьев қаласында соғыс салған жарақаттың салдарынан елуге қараған шағында дүние салды.
Содан бері арада 80 жыл өтсе де, бұл ерліктің лайықты бағасы берілмей келеді. Әу баста Ратуша төбесінде Жеңіс туын тұңғыш желбіреткен Кенжебай Мәденовтің даңқты ерлігі «Қызыл жұлдыз» орденімен бағаланып, қасындағы Константин Громовқа «Кеңес Одағының Батыры» атағы берілсе, әлі күнге дейін «Халық қаһарманы» атағын биылғы 19 ақпанда туғанына 100 жыл толатын нағыз қайсар офицер Кенжебай Мәденовтің ала алмауы тарихи әділеттілікке көлеңке түсіргенмен тең. Ал оны түзеу бүгінде тәуелсіз мемлекеттің өзінің ырқында емес пе?!
Назарбек ҚОСШИЕВ,
жазушы-публицист.
Атырау қаласы