«Мен сіздерді сағынам...»

(Медеу Сәрсекеұлына)

Ол – негізгі мамандығы тау-кен инженері, мойындалуы мен мойындатуы бойынша жазушы, «Жетінші толқын» романы арқылы қазақ әдебиетіндегі фантастикалық жанрдың негізін қалаған, қалған қаламгерлік ғұмырын бүтіндей Қаныш Сәтбаевтың ғылыми өмірін әлем оқырманына танытуға арнаған Медеу Сәрсеке.

Дүниежүзілік беделі бар «Тамаша адамдар өмірі» атты сериямен кітап шығуға тиісті ұлылардың қатарына аты ілінген алғашқы қазақ азаматы – «Қаныш Имантайұлы Сәтбаев», авторы – Медеу Сәрсеке. «Көмбе», «Жарылыс» романдарын жаза жүріп, қашан тоқсан­ыншы жылдары «Қуғындалған Сәтбаев» кітабы шыққанша Медеу Сәрсеке алған бетінен қайтпай, сондай табандылықпен Қаныш Сәтбаевтың тағдыры үшін күресті. Менің білгенімде, ол кітап кемінде бес рет баспаханадан қайтарылып алынып, қудалауға түсті. В.Владимиров сияқты идеологияның жандайшап атжалманы Қ.Сәтбаевтың атына қатысты барлық мәселені тікелей қадағалаумен айналысты. Баспасөз де, оның ішінде менің өзім де, тікелей нұсқаулар алдық. Медеу ағамыз сонда да мойымады. Табанды түрде мақ­сатына жетті. Қаныштың атын енді ешкім де өшіре алмайды. Ғаламшардың бір планетасына аты берілді. Демек, Медеу Сәрсекенің де аты өшпейді. 

Жазушы ағамыз 40 жыл бойы Жазу­шылар одағының Семей бөлімшесін басқарды. Сол бөлімшенің құрылғанына алпыс жыл толу салтанатына қатысып, басқосудан кейін «шығармашылық-жазушылық» тұрғыдан өзімсіп жазған, бірақ жолданбай қалған, еш жерде жарияланбаған  хатымды, осы күндері қайтқанына жыл толып отырған Медеу ағаны еске алу күніне орай өзіме сыралғы «Айқын» газетіне ұсынып отырмын.

***

Өмірдің өтіп бара жатқанын, не өтіп кеткенін, әлде өтпегенін, бір сәтте, қас-қағымда аңғаратын кездер болады. Мен соны қасиетті шаңырақта, жазушылардың бас қосқан бір жиынында қатты сезіндім. Медеу аға, сол үшін рахмет! Ағайынды адамдар басын қосып, сәлемге жарамай, не уақыты болмай жүргенде, сіздің Семейдің кие қонған жігіттерінің басын қосқаныңыз, жеке шы­ғар­машылығыңыздан басқа, өз өміріңіздегі ең үлкен азаматтығыңыздың бірі шығар деп ойлаймын. Егерде бұған Семейдің әкімшілігінің бір лебі тисе, онда, ол жігіттің де ақыннның баласы болғандығынан шығар. Әрқайсымыздың тұқым-тұяғымыз сөзге өстіп жаны аши берсе, онда өмір сүрдім деп те айтуға болатын шығар, Медеу аға! Мұны өзіңіздің суық ақылыңызбен, инженерлік есебің­ізбен, жазушылық жүрегіңізбен жеткізе жатарсыз. Қожанасыр айтпақшы, «ойда жүрген іс еді, бұл да бітті».

Семейдің Жазушылар одағының құрыл­ғанына алпыс жыл болыпты. Сіз Ілиястай дүлділден бастап бәрін атадыңыз! Бірі қалған жоқ. Тек Мұхтар Әуезовпен және Семейден шыққан, бірақ сіздің есебіңізде тұрмаған барлық ұландар ұмытылып кетті. Біз сыртқа шыққан ысырынды ма едік? Әлде сіңбеміз бе? Сіңбе болсақ та, Семейдің сіңбесі едік қой! Әкеміз, әкеміздің әкесі, оның әкелері, қазақша айтқанда, жеті атамыз осы Семейдің топырағына құнар беріп жатыр еді. Алматыға барсаң, «семейліксің» деп серпеді, Семейге келсең, «алматылық» деп аластатады. Сонда біз баратын тұрақ, сенетін ел қайда? Әлде үнсіз жер аударыл­ғандардың біріміз бе? 

Үкімін айтшы, жан аға! 

Басқаларға қарасаң, бауырындағыны тартып ап, бауыр қып жатады. Бізге қарасақ, бауырымыздан теуіп жатады. Сонда біздің сиятын жеріміз қайсы? Бізді бауырға тартатын біреу, бір ел табылар ма екен? Әй, табылуын табылады-ау, бір­ақ оларға сыймаймыз ғой. Біз жетім тоқтымыз. Түңілеміз. Бірақ сіздерді сүйіп тұрып «оттаймыз». 

Медеу аға! 

Менің қиялымда Пайғамбар тұтып жүр­ген жазушы деген адамды алдыма әкелген үшінші адам сіз едіңіз. Тағдыр маңдайыма жазып, мектептің бесінші баспалдағында біздің үйді Төлеужан Ысмайыловпен қабырғалас көрші етті! Жалындап, жалындап, жабырқап жүрген кезі еді. Мен сол кісінің шеше алмаған еті­гін шешіп, қатты ұйқыға кеткен кез­де, ұрланып барып етігін тазалап қоюшы едім. «Қазақстан» деген он бес үй ғана мекен еткен ауыл еді. Менің сөзге үйір болуыма сол ауыл әсер етті. Екінші көр­­генім, «Қызылтуда» Әбіш деген қасиетті ақсақал болды. Тоқтамыс ба­тыр­дың туы сол үйде еді. Маған соны Дәрібай деген қара шешен әкеміз көр­сетті. Нұрмахан ақсақал жылап тұрып тапсырып, бір уәде айтып еді. Қайта айналып келгенше көз жұмып кетті. Баласы Несіпбайда бар шығар. Қалғаны – соған аманат. Тура сол үйде мен ақ дам­бал­мен, ақ көйлекпен жү­гіріп жүрген Шәкір Әбеновті көрдім. Ұрланып, «Тоқтамыс батыр» қиссасын жазып жа­тыр екен. Ол күндіз жазады. Түнде сынып жетекшіміз Исабек Шың­ғысбаев бізге оқып беретін. Өлмейтіндей көрінген Шәкір де өтті дүниеден! Енді тіріле қой­мас. Бірақ өлеңі тірі! Ол – өл­мейтін адамның бірі! 

Одан кейінгі көрген жазушым сіз едіңіз. Есіңізде ме, «Қазақстанға» кеп, Ғафиза мұғалімнің үйінде жазда жат­қаны­ңыз. Сонда мен алтыншы сыныпта оқушы едім. «Жазушы! Медеу Сәрсекеев келді», – дегенді естіп, жайлаудан шай­танарбамен (вело­сипедпен) үйге келдім. Тура Ғафиз ағаның үйінің қарсысындағы үй – біздің үй еді. Терезеден көз алмай қарап тұратын­мын. Сіз далаға шыққанда, мен де үйден шығатынмын. Сіз тауға шықсаңыз, мен де қарсы беттегі төбеге шығып, шып-шы­ғасын шығармай қарап тұратынмын. Сізге қымыз құйған кесені, Ғафиздің ұлы «шің­кілдектен» сұратып ап, су ішкенім бар еді. Ұмытпасам, сол жолы «Шыңғыс хикаясы» мен «Айшықты мезетті» жазып қайттыңыз. Бұдан әрі не дейін? Сөйткен Тұрсын, сіздің мүшел тойыңызда Жазушылар одағының атынан шапан жабар деп кім ойлаған! Ол жолы айта алмадым. Енді айтпасам, кешігіп қалам ба деп қорқамын! Мен көргендегі ең тәртіпті, нағыз жазушы сіз сияқты көр­ін­діңіз. Әлі де сол ойдан қайта қойған жоқпын. Оны несіне сабақтайын. Маған солардың жаны қонып, әдебі жүрегімде ғана қалыпты. 

Дүниеде қазақта жөн білетін бір жігіт болса, ол – Қалдарбек Най­ман­баев. Менің барлық кітабым сол кісі баспада жүргенде шықты. Қарыздармын. Ал мына Семей жұртын елеп, ескеріп кел­гендігі – сол сұңғылалығы. Сізбен біздің неміз кетеді? Елдің абыройы өседі. Ол – абырой, біле білсек, өзінікі! Біле білсек – елдікі. Сіз – коммутаторсыз. Ком­мутатор – жазушысы бұл заманның. Бірді бірге жалғап, айтқанын жеткізіп, айтарын айтқызсақ – жазушы үшін одан асқан бақ бар ма? Әй, жоқ-ау! 

Осы тойды ұйымдастырып, үлкен іс істедіңіз. Көргенді елдің жазушысы екен­дігіңізді бір таныттыңыз. Мұндай іс қол­ы­нан келген де бар, келмеген де бар. Сіздің қолыңыздан келді. 

Қисыны түсіп, қатысып қалғаныма бақыттымын! Өйткені мен осында – Кәмен Оразалин сияқты әкемді көрдім! Мұғалім Кәмкеңді емес, жазушы Кәмкеңді көрдім. Басымды идім. Әлі де ие түсуге уақыт тар болды. Мен сол салтанатта, қолыма алғаш қалам ұстатып, «Тұрсынтай! Таза бол!» – деген ұстазым Мерғалиды көрдім. Мерғалидың әр тал шашы – ақын. Әр тал шашы жасаған жасымен ағарған жоқ, оймен ағарды. Сол шаштың бір талын ағартқан мен болуым керек. Мер, аға! Ол шашты қарайта алмаймын. Бірақ барын тарап берейін! Бірақ сол тарақты, жанымның тарағын Ақылбек ағаға ұсына алмай қалдым. Мер-аға! Үндемей іс біті­ре­тін, сізге де қалам ұстатқан Ғазиз аға қандай адам десеңші?! Жүрегімен сүйіп, жүрегімен сөйлеп, жүрегімен тыңдайды. Тура осы нәрсе – тікелей шәкірті сізге, сіздің шәкіртіңіз маған қонбады-ау! 

Дүниеде өзіңді бала болып сезінгеннен артық бақыт және азап бар ма екен? Мен Таупық ағаның шығармасын оқығанда, тура сондай күй кешемін. Ана Евгений Титаев деген қу бар ғой, соның да жаны таза! Ертегі жазу үшін бала болып ойлау керек. Ал мына дүниенің аласапыранына араласқан өзімді сондай таза сезінбеймін. Олардың қаламы нәзік жаратылған. Әлде іші момын, сырты жуас, жаны асау ма? 

Медеу аға! 

Осы қалжыңдайтын адам таба ал­май, Ғабеңнен кейін – Ғабит Мүсіреповтен кейін сөзіңіздің құшырын қандыра тыңдайтын адам таба алмай жүр едіңіз. Құдай айдап бір «наушник» кеп қапты. Ғинаяттай ақылдының аузына іліккен, Соян, кешіріңіз, Ғаке, сізше, Саян, ортамызға келіп қалыпты. Көші байсалды болсын! Өзім сүйген ақынның бірі Имашхан аға бір бүйірде қарауыл қарап жатыр дейді. Пах, шіркін, сол кісінің бір күндік жасағы болып көрер ме еді? Бас асауын мен білуші едім. Кәкей айтып еді. Осы мәжілісте атыңызды естіп, сізді де ойладым. Кәкейге күрсіндім. Ая­ғындағы шәркейін дұрыс киюге ақылы жетпейтін Тойлыбайды да сағындым. 

Осы кеште отырып, мен бір адамға таңғалдым. Ол – Уәлихан. Тағдырдың добы боп жүргенде «Башкөлде» мен де оқып ем, сонда бір ауыз орысша білмейсің деп тамам «тақуалар» тас атқанда, білгенімді айтпай, тісімді тісіме басып едім. Мен емес, менің әкем «жау» болды. Қарағайды есіме алсам, әлі де төбе шашым тік тұрады. Қарағайды кескенді, оның астына ыңырсып жатқан адамды, бейіті қарағай болып қалған адамды мен жасымда көріп, енді осы өңірге келмеспін деп кетіп ем! Сол қарағайдың ішінен де мейірім сағызы өсіп шығады екен-ау!

«Күлгенді күле жеткізген», «сүйгенді сыртқа тепкен, дауылсыз, жауынсыз бор­ансыз, найзағайсыз ашық күнді бұрқылдатып жүрген бір адам бар! Мен ескерткіш қояр едім! Егер әжімін түгендеп алсам! Түбінде бір белгі қалады ғой. Соның басында көзінен шын жас тамшыл­ап тұрса, ол – менімін. Ыбырайдың шы­рақ­шысы, Ыбырайдың баласы. Жалғансыз. Сөзден іске көшсе, ауыз сөй­лемейді. Қағаз сөйлейді. 

«Моншасын сатып күн көрген, ондай қуды кім көрген? Медеу аға, бұл сіздің сүйікті «слугаңыз» – Алексеев! Ағайынды алыстан іздемеңіз. Мен білгенде, жаны ашық, жайдары, шын ақын Алексеев арғын! Әйтпесе, ақындық қайдан келді? Әзіл сөзді түсінетін болған соң, әдейі «бұрыш қостым». 

Шіркін-ай, киесінен айналған Мәшһүр атамыздың әрі аңқау, әрі адал, әрі ғалым, бірақ кейде «білмей қалатын» ақылды ұрпағына өкпе жүрмейді ғой. Осы өмірдегі майысқақ Қаратайдың, азулы Байдалының, Жорға Жұмабайдың, көсем Көбейдің, Араб бидің бойын берген, көрген адам сүйсінген Еспенбеттің Арабы да азамат қой. Қазақтың қабырғасы қайысқан тұсқа тіреу қойсаң,  қабағын шытпай көтереді. Осы күнгі көрген, жаныма жақын Төлегенді, Жұмабекті, Тыныштықбекті, Келденбайды, Науатты, әнші балам Клараны айтып қайтейін! Бәріңізді сағындым! Сағынып келдім! Сағынып кетем! 

Медеу аға! 

Осындай күнді, осындай күйді бастан кешіруге мұрсат берген сізден айналайын. Алтынның үстінде отырған алтын құрдасты таптым. Ол да олжа! Назым мынау: Төл­еубек Жақыбайұлы кімнен кем жазушы еді? Семейдің түлегі емес пе? Тұрдыбек Алшынбайұлы қай азаматтан кейін қалғандай? Ғалым Оралбайұлы да Шұбар­таудың қойшысы еді ғой. Дәулет те қа­лам­гер. Талғат Қабдештен бата алды. Мұхтар Мағауин, Рымғали Нұрғали, Қажытай Ілияс, Сейіт Қасқабас, Әзілхан Нұршайық, марқұм Әди Шәріп, Есенгелді Жақып осы Семей үшін күйіп-жанған жандар еді. Төлегеннің есіне осыны сала жүр­сеңіз артығы болмас. 

Семейде туып, Семейде өсіп, Семейде тұрған адамды жазушымын деген сөзбен таңдандыра алмайсың. Өзіңіз айтқандай, Ертістің арғы жағынан аса алмай жүрмейік. Толқын екі жағаға бірдей. 

Бұл сөзімді оқырман түсінер. Семей жазу­шыларының тойы өтіп жатыр. Жазу­шының тойы – елдің тойы. Той құтты бол­сын! Сол той иелерінің бетін қайтармаң­ыздар. 

Естегіні айтып, еске алсын деген бір ауыз сөзім үшін айыпқа бұйырмассыздар. Мен сіздерді сағынам! Бәріңізді сағынамын! 

Құшақтасып, қауышуға күн жазсын! 

Тұрсын ЖҰРТБАЙ, 

жазушы