Ол уақытта әскери қалашықтардың нақты қандай тапсырмамен айналысқаны жұртшылыққа беймәлім болды. Өйткені құпия нысандардың сырты темір қоршаумен қоршалып, ұдайы күзетпен бақылауға алынды. Бөгде адамға кіруге қатаң тыйым салынды.
Бір ғана Арал аумағында бірнеше әскери базалар көпке беймәлім тапсырмаларды жүзеге асыруда белсенді жұмыс істеді. Соның салдарынан, теңізді аймақтың мамыражай табиғатын ластады. Экологиялық зардабын арттырды.
Сол уақытта теңізі арнасынан асып, шалқыған бұл аймақта 1 100-дің үстінде аралдар тобы орналасыпты. Соның ішінде теңіз айналасының өзінде 300-ден аса аралдар болған екен. Мұның арасында Көкарал, Возрождение, Барсакелмес сынды орындар ең ірі аралдар тобына жатқызылған. Міне, сол уақытта бұл жерлер әскери қалашықтарды орналастырып, аса құпия тапсырмаларды орындауға таптырмас орын болып саналған. Тіпті, күні кешеге дейін бұл аралдар картаға да түсірілмей, сырт көзден құпия сақталып келді.
Бертін келе, тұрғылықты халыққа алдымен теңіз ортасында орналасқан «Возрождение» әскери базасының ақиқаты ақтарылды. Бұл жасырын мекенде 1980 жылдардың соңына дейін бірнеше құпия кодты атаумен биологиялық қарудың жасырын сынағы жүргізілген екен. Оны «Арал-7», «Бархан» және «Пниль-52» әскери нысандары жүзеге асырғаны жайында қауесет желдей есті.
Негізі, Арал аумағындағы бұл әскери нысанның қуатты полигонға айналуы 1936 жылдан бастау алады. Нақтысы, сол жылы Арал өңірі Сталиннің бұйрығымен Қызыл Армияның ғылыми-медициналық институтына пайдалануға беріледі. Сол кезден бастап профессор Иван Великанов бастаған ғылыми құрам Аралға келіп, құпия әскери қалашықтар бой түзеді. Теңіз айналасы арнайы кемелермен, ұшақтармен қамтамасыз етілді. Ғылыми топ алдымен микроорганизмдердің таралуын бақылайтын тәжірибелер жүргізеді. Кейіннен 1952 жылдан бастап бұл орын «Арал-7» атауымен бактериологиялық қару сынайтын полигон ретінде қайта қүрылады. Осы кезден бастап, қазақ даласы, Сыр аспаны сынақ алаңына айналып шыға келді. Алайда бұл полигонның адам ағзасына, қоршаған ортаға қауіпті екені көпшілікке жария болмады.
Дерекке сәйкес, сол жылдары Арал аумағында 4 жабық әскери қалашық белсенді жұмыс жүргізген. Атап айтқанда, Аралдың оңтүстігінде «Бархан» биохимиялық полигонымен байланысты «Арал-5», солтүстік-батысында зымыран әскерімен қамтылған «Арал-6» (Чайка), сондай-ақ Возрождение аралындағы «Қантүбек» деп аталатын «Арал-7» және авиациялық эскадрильямен жұмыс жасаған «Арал-8» (Березка) әскери қалашықтары құпия тапсырмаларды орындаумен айналысқан. Сол кезеңде Арал өңірінің әскери қалашыққа айналуымен жергілікті жұртшылық тылсым құбылыстарға жиі куә бола бастайды. Тіпті, өз жерінде емін-еркін жүру қиындап, әскерилердің қысымына ұшырады.
«Сол кезеңдегі көріністің бәрі бүгінде аңыз-әпсана болып көрінеді. Арал өңіріндегі Сексеуіл кентінде тұрған жездемнің осындай құпия нысандарға қатысты бір оқиғасын құлағым шалғаны бар. Ол уақытта теңіз ұлтанынан ауыл халқы мал азығы және отындық мақсатында шөп шауып тұрады. Бірде жездем бірнеше ауылдасымен бірге мотоциклімен тау қолтығына, яғни бөгде адамға кіруге тыйым салынған аумаққа өтіп кетіпті. Сол мезетте іздерінен арнайы көлікпен әскери қызметкерлер келіп, көздерін байлап, беймәлім орынға алып кетеді. Сол жерде бұларды ұзақ тергеп, осы жердің тұрғылықты халқы екенін анықтағаннан кейін ауылдарына әкеліпті тастаған екен. Ел ішінде осы секілді көптеген таңсық жәйттердің куәсі болған жандар аз емес. Алайда өңірде 40 жылдан астам жасырын жұмыс жүргізген әскери қалашықтардың бізге беймәлім құпиялары әлі күнге дейін ақтарылмай келеді», – дейді өңір тұрғыны Айжарық Ерәлиев.
Жалпы, өңірдегі елді мекендер халқы сол кезеңде осы сияқты оқиғаларға жиі ұшырасып отырған. Сол кездері әскерилермен бетпе-бет ұшырасып, ұзақ уақыт тергеуге алынғанын айтып жүрген жандардың қарасы қалың. Әсіресе, белгісіз бағыттан ұшып келетін ұшақтардың сол маңдағы таудың арасына кіріп, көзден ғайып болатыны жайында жиі айтылады.
«Ол уақытта біздің ел жақта «Мергенсай» деп аталатын ауыл болатын. Сол маңды әскерилер меншіктегеннен кейін халықты жаппай «Жалаңаш» дейтін ауылға көшірді. Мергенсайға жабық әскери қалашық тұрғызылды. Сол қалашықтың арнайы тыйым салынған аумағына өтіп кеткендерді қамап тастайтын еді. Бала кезімізде талай мәрте ұшақтар ұшып келіп, сол маңдағы таудың арасына сіңіп, жоғалып кететініне куә болдық. Нақты айтқанда, шыңның астына кіріп кетеді. Бірақ оның сыры бізге сол күйі беймәлім болып қалды», – дейді өңірдің тағы бір тумасы Аязби Умаров.
Ел ішінде «Көктау» деп аталған бұл таудың құпиясын анық білетін тұрғындар болмаса да, түрлі жорамалдар айтылып жүрді. Бірі тау етегінде құпия нысан орналасқанын тілге тиек етсе, екіншісі тау ішінен ангар салынған болуы мүмкін деп топшылайды. Бір белгілісі, сол аймақта жоғарыда айтып өткеніміздей, авиациялық эскадрильямен байланысты «Арал-8», яғни «Березка» әскери қалашығы болғаны дәлелденіп отыр.
Осы мақаланы дайындау барысында сол уақытта аталмыш Мергенсай маңындағы әскери базада азаматтық борышын өтеп, талай құпияның сырына қанық болған өңірдің байырғы тұрғыны, бүгінде Ақтөбе облысында тұратын Болатбек есімді азаматты тауып, тілдесудің сәті түсті. Оның айтуынша, әскери қызметте жүрген кезінде Капустин яр полигонынан ұшырылған баллистикалық зымырандардың талай мәрте атып түсірілгенін көзбен көрген екен. Сол сияқты түрлі құпия тапсырмалардың орындалу сәтінің куәсі болыпты.
«Арал өңірінің тумасымын. Сол заманда өңірдегі «Березка» аталатын нысанда әскери міндетімді өтедім. Сол арада ғарыш саласы бойынша техник болып, азаматтық борышымды атқардым. Бала кезімізден ұшақтардың тау ішіне кіріп кететіні жайында алып-қашпа әңгіме жиі айтылып жүрді. Бірақ бұл шындыққа жанаспайды. Алайда Астрахань облысындағы Капустин яр полигонынан ұшып шыққан баллистикалық зымырандарды Арал теңізі үстінен атып түсірген сәттеріне талай куә болдық. Өзіміз сол уақытта пилотсыз ұшақтарды ұшырып тұрдық. Сол маңда бір кездері ангар болғаны рас. Бірақ «тау ашылып, жабыдады, ішінде ангар бар» деген сөздер – бос дақпырт. Өзімнің көзбен көрген ақиқатым – осы», – деп түсіндірді Болатбек Көзібаев.
Жалпы қолда бар дерекке сәйкес, сол кезеңде Арал маңында белсенді жұмыс жүргізген «Чайка» әскери қалашығы стратегиялық зымыран күштеріне тиесілі болды. Негізгі әскери міндеттер осы Чайка әскери нысанында атқарылған екен. Ал аэродром қызметкерлері, әскерилер «Арал-8», яғни «Березка» әскери қалашығында қоныстаныпты. Біз тілге тиек етіп отырған Мергенсай елді мекені аумағында орналасқан бұл әскери қалашықтың адам денсаулығы мен қоршаған ортаға зардабы орасан болған. Қүпия нысан 40 жылдай жасырын түрде жұмыс жүргізіпті. Полигонда ең алғашқы жарылыс 1956 жылы тіркелген екен. Содан бермен өңірде ұзын саны 8 жарылыс орын алғаны туралы ақпарат айтылады. Бұл бізге белгілі болғаны ғана. Ал әлі күнге дейін сыры ашылмай, құпия құжаттарда қатталып жатқан деректер қаншама?!
Жергілікті жұртшылық адамзат тағдырына аса қауіпті «Возрождение» аралымен қоса, бір кездері Еділ бойындағы Капустин ярдан ұшып жеткен баллистикалық зымырандардын жарылысынан туындаған зардапты әлі де сезінетінін айтады. Тұмса табиғаты мен теңізінен айырылған Арал өңірі халқы түрлі індеттердің асқынуы сол кездері жүргізілген жасырын сынақтардың әсерінен деп түсінеді.
Жалпы, Кеңес заманында теңіз маңын мекендеген әскери қалашықтардың бізге беймәлім талай құпиясы әлі де ақтарыла жатар. Бірақ жергілікті жұртшылық жасырын сынақтардың зардабын қай кезге дейін тартатыны бір Аллаға ғана аян.
Ербақыт ЖАЛҒАСБАЙ,
Қызылорда облысы