Күрделі мәселені ашық сынап-мінейтін, өткір көрсететін қазақ сатирасының бүгінгі ахуалы бұрынғыдан өзгерек екені туралы айтылып жүр.
Үміт Зұлхарова, сатирик: Сатирамен жазылған сын ескерілмейді
660
оқылды

Бұл жанр бұрын қоғам өмірінің қалтарыс-бұлтарысын сынауға, мінездегі кемшілікті айқын көрсетуге қауқарлы еді. Ал бүгін ше? Қоғамдағы көз шала бермейтін кей ойыс бетін жазатын сатириктердің жаңа буыны қалыптасты ма? Осындай сауалдарымызға сатирик Үміт Зұлхарова сұхбат барысында жауап берді.

Күлкідегі көшіміз түзелсе...

– Қазір сатира сөзінің қуаты кемігені туралы біршама айтыл­ды, әлі де айтылып жүр. Бұл қан­­шалықты рас? Бұрын сати­ра­­ның салмағы ауыр еді, бүгін ше? 

– Сатираның қуаты кемі­гені рас. Сынды шыбын шақ­қан құрлы көрмейтін қоғамда өмір сүріп жатырмыз. Сати­раның қоғамдағы көзге шық­қан сүйел­дей кемшіліктермен күресуде ат­қаратын рөлі зор. Бұрын сати­раның сынынан нәтиже шыға­тын. Сатираның сын садағына іліккен қандай да бір мекемеге немесе адамға белгілі бір ұйым тарапынан шара қолданылатын. «Сынға ілікпейік, іліксек құри­мыз» деп қорқатын. Қазір сон­дай «жаза­лаушы» ұйым жоқ. Мысалы, бір мекеменің заңсыз­дығын, бір жемқордың мил­лион­даған қаржыны жымқыр­ғанын жаз­дық делік. Сатира өз жұмысын атқарды: әшкереледі, сынады. Қалың елге жария етті. Енді оны тексеріп, шындығында солай ма, егер рас болса, істеген ісі үшін жазасын алуы керек емес пе? Бұрын солай еді. Са­тира – жемқорлықпен, заңсыз­дықпен күресетін қару болатын. Сыналған нысанға шара қол­данылатын. Қазір ол жүйе жоқ. Сатира тілінде жа­зыл­ған сынды зерттеп, анық­тап, ешқандай орган шара қол­данбайды.  

– «Сатираның басқа жанр­лар­дан айырмашылығы – оның күлкілі болуында» дегенге келі­се­­сіз бе? Біз білмейтін тағы қан­дай ерекшеліктері бар? Сатира қай кезде керек? 

– Сатира тек  күлдіретін жанр емес, ол негізінен қоғам­дағы әділетсіздікті, заңсыз­дық­ты сынайды. Күлкінің аста­рын­да сын жатады. Қай жағ­дайда адам риясыз күледі? Әзіл болса да астарынан шын­дық бар еке­нін түсінгенде. Өті­рік әзілге ешкім күлмейді. Сатира мына кезде керек, мына кезде керек емес деген әң­гіме жоқ. Сатира қа­шанда керек. Қоғамдағы ке­лең­­сіздіктер сыналуы, кем­ші­лік­тер айтылуы тиіс. Ол үшін са­тираның өлмеуі өте маңызды. Сондықтан бұл жанр­дың өл­меуіне жағдай жа­салса деймін.

– Сатирамен әзіл-сықақ театр­­лары, комедия жанрындағы түрлі туынды, тіпті жастардың қазіргі жаңа жобалары қатар айтылады. Сіздіңше мұның бәрі сатира ма?

– Қазіргі әзіл-оспақ театр­лары­ның көбі жеңіл әзілге құрылған. Астарлы, уытты сынға бармайды. Кино саласында да сондай. Еркектер әйел боп киініп, бар даусымен қышқыра айғайлап жұртты күлдіре сал­ғысы келеді. Халық ондай арзан күлкіден шаршаған. Сонда да демалып, күліп қайтқысы кел­генде енді қызық болатын шығар деген үмітпен, сол бұ­рынғы әзілдерінің өңін айнал­дырып қайталай беретін әзіл-оспақ театр­ларына бара береді. Деген­мен «талғамға талас жоқ», бәлкім өз пікірімді көпшілікке тық­паламауым керек шығар. Оны енді тап басып айта ал­маймын. 

Нағыз комедия жұқалап күл­діре отырып, сынай да білуі керек.  Бұрынғы комедиялардың күлкі­сінің өзінде астар болушы еді. Ішек-сілең қатып көретін кино­лардың астарындағы сын­ның салмағын айтсаңшы! Жал­пы, коме­дияның негізгі мақсаты тек  жыртыңдатып күлдіру емес. Күл­діре отырып, адамдарға ой салу, тәрбиелеу. 

Ал біздің комедияларды сына­майын десең де айтуға тура келе­тін жайт көп. Неге біздің кино­ларда, әзіл-оспақ театр­ларында отырып қалған қыздар мен жігіттерді біртүрлі етіп көрсеткісі келеді, соны түсіне алмай-ақ қойдым. Ақылды ете отырып та кейбір әпенді қылық­тарымен күлдіруге болады. Соған бас қа­тыр­ғысы келмей ме, әлде терең­де­гісі келмей ме? Сон­дықтан коме­диялық фильм­дерімізге де, әзіл-сықақ театр­ларымызға да көңілім толады деп айта алмай­мын. «Көш жүре тү­зеледі» дейтін­біз бұрын, бірақ қан­ша жыл өтсе де комедия жанрындағы көшіміз әлі тү­зелмей келеді.

Сатирамыз барлық тақырыпқа зәру

– Сатираның өзі қоғамның шындығын астарлап жеткізетін өнер ғой. Демек, әр кезеңнің проб­лемасы да өзгеріп отырады. Сіз­дің­ше, заманауи сатира қандай тақы­рыптарға зәру? Сатирик қалай жазуы керек?

– Біздің сатира – барлық та­қырыпқа зәру. Бұрынғы заман­ның тоғышарлары мен пайда­күнемдері әлі де жоғалып кеткен жоқ. Заман өзгергенімен, адам өзгерген жоқ. Тек жазу формасын қазіргі заманға сай өзгерту керек шығар. Былайша сол тақырып, сол сын бұрын қалай керек бол­са, қазір де тура солай, ауадай қа­жет. Мысалы, бұрынғыдай шым­шыма, бірқақ­пайлармен қазір де сынап, әзіл жазшы, оқырман сүйсіне оқиды. Мұнда тек фактіге құрылатын болған­дықтан, фельетон жанры өтпей қалды. Өйткені факті жария етіл­ген соң ол тексерілуі, жауапты ұйым тарапынан шара қолда­нылуы керек. Шара қолданыл­маса фельетонды бұрқыратып жаза бергеннен не пайда? Қазір, әсі­ресе, саяси сатира үлкен сұра­нысқа ие. Өйткені қоғамда сая­сат бірінші орынға шықты. Бұрын отбасы, ошақ қасындағы кішігірім мәселелер жиі сыналса, қазір сын обьектісінің ауқымы кеңейді. Саясат дерлік бәрін қызық­тыратын болды. Тіпті, балаға шейін саясаттан әңгіме соғып отырады. Ендеше саясат­тың олқы­лықтарын сынға ала­тын сати­ра да бізге ауадай қажет. 

– Бұрын  сықақ қана емес, оған туыстас фельетон, памфлет секілді өткір жанрлар да жиі жа­зылатын. Бүгінде бұл жанрлардың шамасы  қандай?

– Бұл сұрақтың жауабына жо­­ғарыда жауап бердім ғой дей­мін. Фельетон – нақты фактіге құры­лып жазылатын сықақ әңгіме. Жемқорлық, заңсыздық жайын­дағы факті қазір де көп. Заңсыз­дықтар туралы журна­листер, блогерлер, қарапайым адамдар да жарыса жазып, YouTube каналдар жарыса ақпарат таратып жатыр. Содан нәтиже шығып жатыр ма? Меніңше, жоқ. Айтылған сөз айтылған жерде қалады. Тек резо­нанс ту­дырған оқиғалар ғана оң нәти­жесін беріп, халықтың қол­дауымен қандай да бір нәтижеге жетіп жатыр деуге болады. Оның өзінде бәрі емес. 

Ал памфлет негізінен сая­сатты, саяси жүйені сынайтын салмағы ауыр жанр. Бүгінде саясатқа ешкімнің тісі батып жаза бермейді. Жасыратын несі бар, бізде цензура басым. Сая­сатқа қызықпайтын адам кемде-кем. Бұл ретте фельетонға қара­ғанда YouTube канал­дары­ның саяси-сараптамалық, ақпа­рат­тық хабар­ларының салмағы ба­сым болып тұр. Әрине, саяси сати­раның оқырманы қашанда табылар еді, тек соны батылы барып жазатын адам жоқтың қасы. 

Бұрын, 2000 жылдардың ба­сында «Ара» журналында фелье­тонды көптеп жаздық. Бәрі демей­мін, бірақ арасында кейбір фельетондарымыз Үкімет тара­пы­­нан қолдауға ие болып, ми­нистр­ліктерден, жауапты орын­­­­дардан «жазған фе­лье­тон­дарыңызға орай шара қол­дана­мыз» деген хаттар келіп жататын. Ал қазір жазған фельетоныңа ешқандай ұйым, органдардан мардымды жауап ала ал­майсың. Сондықтан бұл жанр­­ды келмеске кеткен, өткен ғасырдың жанры десек болатын шығар. 

Сатириктер азайып бара жатыр

– Әр әзілдің астарында шын­дық болатыны – сатира талабы ғой. Осындай әділетсіздікке соққы болатын бір сатираңызды оқып беріңізші.

– Бұрынырақ жазылса да тақырыбы әлі актуалды сатира­ларым бар. Соның бірін айтып берейін. «Үкіметке арналған жұл­дыз жорамалдан» үзінді:

Қаржы полициясы үшін бұл жылы аса қиын шаруа байқал­майды. Жыл өзіңіз ойлап, алдын ала жоспарлағандай өтеді. Жем­қор­ларды топ-тобымен ұста­ғаны­­ңызбен, бәрін бірдей жауап­қа тарта алмайсыз. Ірі ше­неу­­­ніктер қандай да бір пара алғаны үшін қолға түсер болса, оның ісін дә­лелдеу аса қиынға түспек. Өйткені істің аяғы әдеттегідей сиырқұйым­шақ­та­нып, соңында сіз қолға түсірген дөкей «судан таза, сүттен ақ», ешқандай пара алмаған болып шыға келуі мүмкін. Сон­дықтан басты қатырмау үшін ірі шенеу­ніктерден гөрі долларлап емес, теңгелеп қана пара алатын ұсақ шенеуніктерді көбірек қармаққа іліктіргеніңіз жөн. 

Ал егер аса шыншылдыққа салынбай, ара-арасында өзіңіз де алдыңызға келіп тұрған «олжа­дан» там-тұмдап пайда көретін болсаңыз, айыңыз оңынан туып, келесі жылға дейін өз орныңызда сенімді түрде отыратыныңызға бәс тігеміз.  

Мінамдай мінсіз министр­лерді сиыр жылында үлкен өзгерістер күтіп тұр. Жыл басы ауыс-түйіс­пен басталып, бір орнында ұзақ отыра алмайтын министрлер үшін «қызмет ауыс­тыру» шеруі бастал­мақ. Әйткен­мен, аса уайымға салынудың қажеті жоқ. Ел ішінде сіздер жай­лы небір өсек-аяң өріп жүр­генімен, сол баяғы сірескен қалыптарыңызда биліктің бір бұрышын ұстап тұра беретін­деріңізге аспандағы сіздерді қолдап жымыңдаған сан мың жұлдыздар кепілдік береді. Тіпті, ойда-жоқта қолыңыздан кел­мейтін бір салаға топ етіп бастық болып кеткеннің өзінде, алда-жалда қолыңыздан ештеңе кел­месе, сол баяғы өзіңіз әбден үй­ренген, отыра-отыра жиренген орныңызға қайта баруыңыз бек мүмкін.

Ал егер «қасықтап жиған абы­ройымнан бір-ақ күнде айы­рылып қалмаймын ба?» деген күдік-күмәніңіз болса, өз салаңызға бұрын-соңды адам ойына келмеген жаңаша бір реформаны тезірек енгізіп жібе­ріп, әжептәуір бедел жинап алуыңызға әбден болады. Бас­тысы, сіз ойлап тапқан реформа өзіңізден басқа ешкімнің көке­йіне қонбайтындай шым-шыты­рық болсын.     

Ал халыққа айтарымыз: биыл да әлдебір буалдыр сағымның жетегіне еріп, қапыда алданып қалуыңыз мүмкін. Дегенмен сіздерге қатты жаны ашитын ғаламшарлар алдағы күндерге үмітпен қарауларыңызды, қандай жағдайда да құдайдан үміттеріңізді үзбеулеріңізді қатты өтінеді. Өйткені өмір сүру былайынша қиын сияқты көрін­генімен, шындығында сіздер ойлағаннан әлдеқайда қиын­ырақ. Биылғы жылы құрылыс компаниялары­нан, банк­терден көп алданған­дықтан, келесі жылы кез келген істі бас­тамас бұрын жеті рет өлшеп, бір рет кескендеріңіз жөн. 

Ең бастысы, саясат қуып сандалмай, тыныш жүріңіз­дер!        

– Иә, керемет екен. Ал қазір осылай өндіріп жазып жүрген сатириктер кімдер? Қалжың­ның дәмін келістіретін жаңа буын қалыптасты ма? 

– Ермахан Шайхы, Толымбек Әлімбек, Мұхтар Шерім, Аймұханбет Бейсем­бек, Берік Садыр, Еркін Жап­пас ағалар, Қанағат Әбілқайыр замандасым – қолынан қаламы түспей келе жатқан санаулы сатириктер осылар. Былтыр ғой деймін, «Қазақ әдебиеті» газетінің бас редакторы болып Дәурен Қуат ағам отырған кезде бірде маған хабарласып, «Үміт, газеттің соңғы сатира бетін жақсылап шығаруға атсалысшы. Сатира жазып жүрген жаңа авторлар бар ма, болса әзілдерін жинақтап, келістіріп берсең» деді. Мен ол газетте жұмыс істемеймін. Сонда да өзім сүйетін жанрым туралы әңгіме болған соң қарап отыра алмай бұрынғы өзім білетін ав­тор­ларды іздестіре бастадым. «Ара» журна­лында істеп жүр­генде автор­ларымыз жетерлік еді. Қазақ­станның әр түкпірінен, облыс, аудандарынан, ауылдары­нан небір әзіл-сықақ ағылып жататын. Солардың қатары анағұрлым азайыпты. Жазуға да стимул керек қой. Сол сияқты са­ти­ра жанрында жазатын қа­лам­герлерді де ынта­лан­дыру ке­рек. Оларға қаламақы беріп, анда-санда бәйге ұйымдас­тырып жіберіп, сый-сыяпат беріліп тұрса, қалам тербейтіндер қатары көбейер еді деп ойлаймын. «Ел іші – өнер кеніші» деп халқымыз бекер айтпаған. Халық арасында танылмаған талант көп. Тек оларды шығару керек. Газетке авторлар іздеп отырып бұрын өзім аралас-құралас болған бір-екі жас авторға (қазір жас деп отырған сол жігіттердің өзі 40-45-тің айна­ласын­да) хабарласып, «Не жазып жүрсіңдер? Газетке сатира­ларыңды беріңдерші» деп едім, «Ой, апай, газеттің тиын-тебені не болады, біз қазір мына «Жай­дарман», КТК дегендерге жазып жүрміз. Әзілдерімізге жап-жақсы қаламақы береді» деді. Қысқасы, сатира жазып, көзге түсіп жүрген жасты байқа­мадым. Сатириктер қатары жыл­дан-жылға азайып барады.  

Жаңа буын сатира мектебінен өтуі керек

– Сіз үшін сатира күштілер қаруы ма?  Сын-сықақ арқылы қоғамды өзгерту мүмкін бе?

– Орнымен күлдіріп, орны­мен сынай білсең, күлкі – күшті қару. Адамдар күлкі болудан қатты қорқады. Өйткені түсінген адамға, күлкі болу – қорлық. Сатирик-жазушы Сейіт Кенже­ахметов ағамыздың осы орайда айтқан әдемі нақыл сөзі бар: «Күлдіре білу – өнер, күле білу – өмір, күлкі болу – өлім» дейді. Керемет тауып айтылған сөз.

Сын-сықақ арқылы қоғам өзгеріп кетеді дегенге сену қиын. Қоғам жоғарыдан бастап заң мен тәртіпке бағынғанда, жүйелі түрде тәртіп орнағанда өзгереді. Ал сын-сықақ қоғамның, адам­ның теріс қылықтарын әшкере­леп, ұятын ояту арқылы ой салуға ғана қауқарлы. 

– Сатирик боламын деген жас­қа қандай бағыт-бағдар бере­сіз? Кімнің шығармашылы­ғын оқу керек?

– Сатирада «олай жазба, былай жаз» деген қағида жоқ. Күлдіріп отырып шындықты жет­кізе білсең, астарлап сынай біл­сең, ол сының халықтың ойынан шығып, қоғамның қышыған жеріне дөп тисе – бас­тысы осы. Мен де басында өзім­нен бұрынғы буынның шығар­ма­ларын оқы­дым, сатирик аға­лары­ма елік­те­дім. Сосын бір­тіндеп өзімнің қолтаңбам қа­лып­таса бастады. Көпен Әмір­бек ағамның көп ақыл-кеңесін «қа­ғып алуға» тырысатын­мын. Ол кісі «Үміт, фор­ма­ға салып жаз. Сонда жаз­ғаның теп-тегіс, жұ­мыр бо­лады» дей­тін. «Ешқашан шұбалаңқы, ұзақ етіп жазуға тырыс­па, жазға­ның қысқа-нұқса болсын» деуші еді. Қолына тым ұзақ сықақ әңгіме, өлең түсе қалса сы­зып-сызып тас­тай­­тын да, ең маңызды де­ген жерін қалдырып, «міне, ай­тайын дегені осы ғой, неғы­ламыз қалған сылдыр сөзді» дейтін. Редакция­лауды, әзіл-сықақ әңгімелерді орыс тілінен өз тілі­мізге жатық түр­де аударуды сол кісіден үйрен­дім. Басында сатираларым мен аударма­ларым­ды мұғалімнің дәптер тексергеніндей қып-қызыл етіп шимайлап түзетіп беретін. Көпен ағаның редак­ция­лауы­нан кейін кез келген солғын әзілің ойнап, езуіңе күлкі үйіріп шыға келетін. 

Осылайша, ұстазымыздан біраз нәрсе үйреніп, қолға түскен кез келген сын-сықақ мақаланы, фельетонды, әзіл өлеңді өңін айналдырып, жайнатып жіберетін болдық қой. Сатирик боламын деген жас осындай мектептен өткені дұрыс. Қашалмай, шыңдалмай белгілі бір дәрежеге оп-оңай жетем деу бекершілік. Арнайы мына кітапты немесе мына кісінің шығармасын оқысын деген де қағида жоқ. Бәрін оқысын, салыстырсын, ізден­сін. Сонда ғана қолтаңбасы ай­қындалған қаламгер, сати­рик қалыптасады.

– Алда қандай шығарма­шылық жоспарларыңыз бар?  

– Қазір өз шығарма­шылы­ғым­­мен, редакторлықпен айна­лыса­мын. Құдай қаласа, сатираларым­ның қатары то­лықса, тағы бір кітабымды жа­рыққа шығарсам деген жос­парым бар. 

– Әңгімеңізге рақмет. Шығар­машылық табыс тілейміз!

Сұхбаттасқан

Сымбат БАУЫРЖАНҚЫЗЫ