Дулат Исабеков – Екінші дүниежүзілік соғыстың нағыз қызып жатқан кезінде дүниеге келген ұрпақ өкілі. Әкесі соғысқа аттанғанда болашақ жазушы жөргектегі бала болыпты. Осылайша, тумай жатып тағдырдың тәлейін тартып, кесапат кезеңнің кермегін татқан ол тіпті кесел тиіп, бір ажалдан аман қалады. «Кішкентай кезімде өліп қалып, дәлізге шығарып тастап, таңертең жерлейміз деп жатқанда бір кемпір келіп бетімді ашып қараса, өлудің орнына ыржиып жатыр екенмін. Сол кезде кемпір «Күміскүл-ау, мына балаң тірі ғой» деген. Олар мені адам болмайды деп өлімге мойынсұнған ғой. Тірі екенімді білген соң шешем шын жылапты. Ал арғы жақта менің көрімді қазып, баланы әкелсін деп адам жіберген», – деген еді жазушы сәби күндегі оқиға туралы.
Өмірдің күнгейінен көлеңкесін көбірек көріп өсіп, тірісінде қабірі қазылған сәбидің маңдайына жазушылық жазылғанын жас бала ерте түйсінеді. Жазуға деген ынтасы мектеп қабырғасында басталып, 5-6-сыныптарда «Қазақстан пионері» газетін оқып жүргенінде ондағы өлеңдерді оқып, «менде осындай бір өлең жазсам екен» деп ойын қағазға түсіріп, «Лениншіл жас», «Қазақстан пионері» газеттеріне суреттемелер, өлеңдер жібере бастайды. Бірақ редакциядағылар оған «жазғандарыңыз бізге әлі жарамайды, алайда ізденіп, талпына беріңіз» деп хат жібереді. Мектеп бітіргеннен кейін ол Ташкенттегі институтқа оқуға тапсырады. Бірақ екі ретте де түсе алмай, ақыры әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дың филология факультетіне оқуға түсіп, оны 1966 жылы бітіреді. Шығармашылық жолындағы алғашқы әңгімесі 1963 жылы «Жолда», «Замандастар» атты жинақта жарияланды. 1966-1975 жылдар аралығында «Бекет», «Ащы бал», «Мазасыз күндер», «Қара шаңырақ», «Тіршілік» атты повестер мен әңгімелер жинақтары, «Қарғын» романы жарық көрді. Жазушы Әбдіжәміл Нұрпейісов Дулат Исабеков туралы «Дулат – қаламгер. Дулат – жазушы. Тәңірі сыйлаған таланттың тірлікте не істеу керек екенін «жазушы» деген жалғыз ауыз сөз өзінен-өзі паш етіп тұр. Ендеше өзін күллі жұрттан, семьядан бөліп тастап, есікті тарс жауып, өз кабинетінде өзін қамаған осы бір тым-тырыс, жым-жырт сәтте өз ойы, өз сезімімен арпалысып отырып, ол енді тап бір тәңірінің өзімен тайталасқандай, кешегі Зейнолла Қабдолов айтатындай, өмірден өнер жасайды. Өзі жасаған өнердің құдіретімен дүниеде тірлік кешіп жатқан адамдардай кәдімгідей адамдар туғызады. Олардың да кәдімгі адамдардай әрқайсысының өзіне бұйырмас таланты, тағдыры болады», – дейді. Өмірден – өнер жасаған қаламгер қаламынан көркем образдар, сұлу суреттер туды. «Маған ең қиыны – шығарманы бастайтын бірінші сөйлем. «Дермене» деген шығарманың бірінші сөйлемін жаза алмай 1 аптаға жуық уақыт қиналғанмын. Шығармадағы Арыстың ең ыстық кезін суреттейін сөйлем керек болды. Содан ауылға бардым. Түсте қарғалар жан сақтау үшін күннің ыстығынан талдың басына барып қонақтап отыр екен. Содан «Қара қарғаның миы қайнайтын шаңқай түс» деп жазып ем, шығарма ары қарай жүріп кетті», – дейді өз естелігінде ол. Жазушының осы бір сөзі кейіннен көп жазушының аптап ыстықты бейнелеуде айтылар теңеуіне айналды. Әр шығармаға ынта-шынтасымен берілетін жанкештілігі оны драматургияға да қалам сілтетті. Қазақ сахнасы тарихында өзіндік орны бар 30-ға жуық пьесаны дүниеге әкелген қаламгер қаламынан туған «Әпке», «Ертеңдi күту», «Мұрагерлер», «Кiшкентай ауыл», «Ескi үйдегi екi кездесу», «Тор», «Актриса», «Аққу-Жiбек», «Әншi құстар фестивалi», «Мұңлық-Зарлық» атты пьесалары республика сахналарынан әлі күнге түспей келе жатыр. Санкт-Петербург, Омск, Лондон қалалары мен Болгария, Тәжікстан, Түркия, Өзбекстан, Башқұртстан сияқты алыс-жақын мемлекеттердің сахналарында жиі қойылып жүр. 2012 жылы жазушының 70 жасқа толған мерейтойына орай өткен «Исабеков әлемі» атты халықаралық театр фестиваліне алты отандық, алты шетел театрлары қатысты. Жазушының шығармалары бойынша «Гауһар тас» , «Дермене» , «Тауқымет» («Тiршiлiк» повесi бойынша), «Лоторея» («Ержеткенше» повесі бойынша), «Балуан Шолақ» («Жаужүрек» пьесасы бойынша) атты көркем фильмдер мен «Әпке» атты пьесасының негізінде телесериал түсірілді.
2018 жылы «Қарғын» романы француз тіліне, «Ержеткенше» повесі БҰҰ-ның 6 тіліне аударылып, «Ұлттық аударма бюросы» қоғамдық қорының қолдауымен жарық көрді.
Міне, енді Қазақстанның Еңбек ері, ҚР Мемлекеттік сыйлығының және Тәуелсіз Қазақ ПЕН-клубы мен платиналы «Тарлан» сыйлықтарының, «Достық», «Құрмет» орденiнің иегері, Қазақстанның Құрметті жазушысы Дулат Исабеков осындай мол мұра мен қазынаны халқына сыйлап 83 жасқа қараған шағында Жаратқанға қайтты. Қалың қазақтың қабырғасы қайысып, ел руханиятының алтын төрі босағандай күй кешті. Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев жазушының дүниеден өтуіне байланысты оның отбасы мен жақын туыстарының қайғысына ортақтасып, көңіл айтты. «Дулат Исабекұлы ұлағатты ғұмырын ұлт әдебиетіне арнаған, тағылымды туындыларымен оқырман санасына шамшырақ бола білген нағыз дегдар тұлға еді. Халқымыздың рухани әлемін байытуда, ұлттық прозамыздың көкжиегін кеңейтуде аянбай тер төгіп, өнегелі өмір сүрді. Қуатты қаламынан туған сүбелі шығармалары, драмалық еңбектері әлем сахналарын бағындырып, дүниежүзіне киелі сөз өнерімізді дәріптеді. Соңына әдеби мол мұра қалдырған Дулат Исабекұлының жарқын бейнесі мен ардақты есімі халқымыздың жүрегінде мәңгі сақталады. Марқұмның иманы саламат, жаны жәннатта болсын, – делінді жеделхатта.
Ұлттық әдебиетіміздің айбары болған, қайраткерлердің қаймағы болған, қазақ прозасы мен драматургиясының көкжиегін кеңейткен Дулат Исабековтің өлмес туындылары уақытпен бірге жасап, жарқын бейнесі мен мол мұрасы ұрпақ жадында мәңгі сақталары сөзсіз.
Сағынышыма айналдыңыз, жан көке!..
Өзіңізді мынау пәтуәсіз, тым-тым сұрқия, әсіре опасыз әрі сатқын жалғаннан дәл осылай лып етіп өте шығар деп әсте де ойлаған жоқ едім, Дулат көке!!! Анада (кеше ғана деп айтайыншы) Одақтың 90 жылдығында кездестіріп, амандық-саулық сұрастық.
– Міне, бауырым, екеуіміздің де статусымыз теңесті: мен де кемпірінен айырылған жетім шал атандым. Айналайын, келіннің алдынан жарылқасын! Қолынан дәм татып едім, сондай бір жайдары да кеңпейіл адам еді. Амал қанша! Сағынып жүрген шығарсың. Мені де сағыныш атты зәнталақ әмір-әмір буындырып қояды. Шыдап жүрмін. Мықты болайық! – деп арқамнан қағып, суланған көз жиегін сүртіп тұрған еді.
Жадымда сол сурет қалыпты: таяққа сүйенген, көзі суланған, еңкіш тартқан, жанары сөніңкі, алайда төңірегіне мейіріммен қарайтын Дулат көкем…
… 1994 жыл. Төр Алтай. Қазақтың менмін деген ылғи бір апайтөс, аймүйіз жазушылары Қатонқарағайға – Оралхан Бөкейдің жылдық асына жиналған. Олардың ас та төк көз жастары онсыз да асып-тасып жатқан Бұқтырмаға қосылып, жер мен көктің арасы алатопан шуға айналған. Өксіп тұрып, көз жасыңызға булығып тұрып Оралхан досыңыздың аруағын жоқтап баяндама жасағансыз. Оралханның жалаңаяғының ізі қалған Шыңғыстайдың иығындағы Көктеректің шалғынына аунап мауқыңызды бастыңыз. Бір әредікте:
–Дулат көке, сіз енді прозаны қоятын шығарсыз, – деп қалайын тілім қышып. Орныңыздан атып тұрып (шынтақтап жатқансыз) жұлып алғандай:
– Неге? – дегенсіз.
– Шығармашылықта, мына бес күндік ғұмырда бәсеке деген қыр соңыңнан қалмайтын ашкөз пәлекет болады. Ал Сіз ең тәуір бәсекелесіңізден айырылып қалдыңыз ғой, – деп пәлсапа соғайын.
Жым-жырттық басқан төңірегімізді. Сіз сартқа соққандай мәңгіріп ұзақ отырдыңыз. Алайда жауап болмады.
Алла аузыма салған болар, іле-шала Сіз драматургия жайлауына алты қанат ақордаңызды тігіп, шалжиып жатып алмадыңыз ба?!
Жалған дүние… Қазақтың қайтсем зияткерлігін байытам, қайтсем қазақтың сана-болмысын әлемді ауыздарына қаратқан елдердің деңгейіне көтеремін деп күніңізді түнге, түніңізді күнге айналдырдыңыз. Қазақтың тұңғыш интеллектуалды романы «Қарғынды» біреуіміз түсінсек, жүзіміз түсіне алмадық.
… «Гауһартас…» Мәңгілік сағыныш, мәңгілік аңсау, мәңгілік махаббат, мәңгілік өксік пен өкініш повесі еді ғой. Оны парақтаған жандар шынында да бақытты едік. Әлі күнгі. Әлі күнгі ол повесть кемпір мен шалдардың жастығының астында, трәктіршінің май-май кабинасында, қойшының етігінің қонышында ақжемі шығып жүргенін білемін. Әрине, орта буын өкілдерінің. Әскерде жүріп жазыпсыз, әрине, туған жерге, сондағы әнеу бір тұлымы желп-желп еткен бойжеткенге деген сағынышыңыздың сықпа сарқындысы шығар…
…Жадыңыз темірдей болатын. Былтыр Алматыда тұратын жалғыз ұлым Дулат (есімін сіздің құрметіңізге атап едім, Белқарағайдағы біздің дастарқан басында Сізге үшкіртіп алғам) айтады:
– Әнеу жылы Әуезов театрында Дулат ағаны көріп, арнай сәлем бердім. Ол кісі қолымды жібермей біраз ұстап-ұстап отырды да:
– Әй, осы сен сонау Алтайдағы Қаңтарбаевтың ұлы, менің аттасым емеспісің? – дегені ғой. Мені жалқы рет қана, 12 жасымда көрген. Одан бері 30 жыл өтіпті. Мен мүлдем өзгеріп кеттім ғой. Адам баласында осындай да өрескел мықты жады болады екен-ау! – деп айран-асыр әңгіме айтқан….
Ғажап адам едіңіз! Ғажап қаламгер едіңіз! «Мен кемеңгермін, мен гениймін!» деп ешкімге төс керіп, көкірегіңізді соққылаған жоқсыз. Сіздің артыңызда Исабековті, жалпы қазақ әдебиетін біраз ғасырларға ентіктірмей, шалдықтырмай жеткізетін шығармаларыңыз қалды. Бүгінгі күні Жұмақтың төрінде өзіңізді сүйген, өзіңіз сүйген бір топ қаламгер аға-бауыр-достарыңыздың, ең бастысы сүйікті жеңешемнің қасына барып, мына жалғанның күлкітоқ әңгімесін айтып , айран-асыр боп жатқан шығарсыз. Сіз- бақыттысыз! Мынау ілік пен шатыс, әуре-сарсаңы мол, өсек-аяң мен іштарлықтан құрылған Өмір деген драматрагедияның соңғы нүктесін қойдыңыз. Сіз – Мәңгіліксіз!
…Әсілі, осы Сіз құсалықтан-ақ кетіп қалған шығарсыз?!
Әлібек ҚАҢТАРБАЕВ,
жазушы, Халықаралық «Алаш» әдеби сыйлығының лауреаты,
Шығыс Қазақстан облысының құрметті азаматы
Қазақтың мақтанышына айналған тұлға
Қазақ оқырманының бірнеше буыны жазушы-драматург Дулат Исабековтің кітаптары арқылы тәрбиеленді. Оның шығармалары өмірдің өзінен сол күйі алына салғандай шынайылығымен, кейіпкерлерінің қарапайымдығымен, тазалығымен, оқырманды селт еткізбей қоймайтын әсерлілігімен ерекшеленеді. Мәселен, «Қарғын» романы жарық көргелі қырық жылдан асып кетті, одан бері бірнеше ұрпақ ауысты, сонда да қолдан-қолға өтіп, үзбей оқылып келеді. Көркемдік шеберліктің құдіреті деп осыны айтатын шығар.
Кеңес дәуірінде өмір сүріп, сол уақытта жазғанымен, туындыларынан ешқандай «кеңестік леп» сезілмейтін қаламгердің бірі Дулат Исабеков еді. Ол кісінің «Социализм зәулімі» атты әңгімесі тіпті кеңес өкіметі құламай жатып, оның «жаназасын шығарып» тастағандай-тын. «Ертегі елінде» хикаятында да «қиялға берілген» боп отырып кеңес қоғамын «сабап» алатын тұстар аз емес.
Оқырман жүрегіне жол тапқан жазушы оны тек күлдіріп қана қойған жоқ, жылатты да. «Сүйекші», «Тіршілік», «Біз соғысты көрген жоқпыз», «Тыныштық күзетшісі» хикаяттарындағы тағдырлар көзіңе жас алдырмай қоймайды. Әлі күнге өзекті...
Өткен көктемде Түркістанға жол түсіп, Д.Исабековтің «Бөрте» спектаклін тамашалаудың орайы келе қалды. Керемет әсер алдым. Көзқарастар қайшылығы, пікірлер таласы, ой таласы – сұмдық! Автордың тарихтан елдің көпшілігіне белгілі сюжеттер легінен әсерлі драма тудыра алғаны, кейіпкерлерді шебер сомдауы, осыдан пәленбай ғасыр бұрынғы оқиғалар астарынан бүгінгі күнде де өзекті болып тұрған нәр мен мән тауып, билік-қоғам-адам қарым-қатынасындағы шиеленістерді басты назарға алып шығуы – зор олжа екеніне көзім жетті. 28 пьеса жазған Дүкеңнің сол барлық пьесасының сахналануы да – ғажап табыс!
Дулат Исабеков – көзі тірісінде-ақ қазақтың мақтанышына айналған тұлға. Ол әрдайым өз ойын ашық айтудан, қандай мәселеге байланысты болсын пікір білдіруден қашпайтын. Бұл – оның ақиқатқа ғана сүйенетін шыншыл болмысынан, қиянатты, әділетсіздікті біле тұрып, қарап отыра алмайтын азаматтық ұстанымынан, қарапайым халықты, мемлекетті, ұлтты, тілді, қоғамды кері тартар кедергілерді көре тұрып, үнсіз қала алмайтын әділетсүйгіш қайраткерлік қасиетінен еді...
Кітап оқитын, театрға баратын қазақ барда Д.Исабековтің есімі ел есінен кетпейді, қайта зорая түседі. Оның шығармалары – мәңгілік.
Сәкен СЫБАНБАЙ,
жазушы, журналист
Рухани ұстаз, дос-аға болды...
Дулат Исабековтің суреткерлік әлемі туралы көп сұхбат беріп, көрермен алдында жиі сөйлейтінмін. Әсіресе, «Гауһартас» қойылымы шыққалы бері... Бірақ осы шақта... Енді... Дулат аға хақында өткен шақта сөйлеймін деп кім ойлаған?! Қазақ прозасы мен драматургиясының ХХ ғасырдағы классикалық үлгісін жасаған Дулат Исабеков ағамыз да бақилық сапарға аттанды. Әдебиет пен өнер хақында жиі сырласып, ой бөлісуші едік. Рухани ұстаз, дос-аға болды. «Гауһартас» қойылымын бізбен бірге сан мәрте тамашалап, театрымыздың әртістеріне, жас буынға әрдайым өзінің руханият туралы ақыл-кеңестерін айтып, ақ батасын арнап, біздің ұжымға қолдауын аямайтын.
2023 жылы «UMAI-2023» ұлттық сыйлығының жеңімпаздары қатарынан табылып, «Үздік музыкалық драмалық спектаклі» атанған, 2024 жылы да «Тикетон» сыйлығына ие болып «Жылдың үздік қойылымы» атанған. Музыкалық жас көрермен театрының «шығармашылық төлқұжатына» айналған «Гауһартас» музыкалық драмасының авторы Дулат Исабеков ағамыздың біздің ұжым үшін де орны ерекше, тұлғасы биік еді...
«Гауһартас» қойылымын бізбен бірге бес мәрте тамашалап, театрымыздың әртістеріне әрдайым өзінің өнер хақындағы ақыл-кеңесін айтып, ақ батасын арнап, біздің ұжымға қолдауын аямайтын. «Гауһартаста» ұлттық мінездердің бояуының қанықтығы көрермен мен театртанушыларды тәнті етті. Қазақ әдебиеті мен мәдениеті өзіндік өрнек салған қаламгердің көптеген кітабы жарық көрді. Қазақ сахнасы тарихында өзіндік орны бар 30-ға жуық пьесаның авторы. Жекелеген повестері мен әңгімелері шет тілдеріне аударылды. Жазушының «Гауһартас», «Дермене», «Тауқымет», «Тіршілік» повесі, «Ержеткенше» повесі, «Балуан Шолақ» атты көркем фильмдер мен «Әпке» атты пьесасының негізінде телесериал түсірілді. Дулат ағамыздың жарқын бейнесі, ұлтының болмыс-бітімін арқау еткен өміршең туындылары халқымыздың санасы мен жүрегінде әрқашан сақталады.
Дулат ағаның мерейін өсірген, театрымыздың репертуарындағы «Гауһартас» қойылымының ғұмыры ұзақ болатынына да сенеміз.
Асхат МАЕМИРОВ,
театр режиссері, Қазақстанның
еңбек сіңірген қайраткері
Әлі мың-миллиондаған жүрекке жылу сыйлап жүре бермек!
Студент күнімде Дулат Исабеков, Қадыр Мырза-Әлі, Темірхан Медетбек ағалармен бір аптаға жуық сапарлас болдым. Бастаушы – Қасымхан Бегманов ағамыз. Шымкент, Түркістанда болдық. Дастарқанға бас келген сайын Қадыр аға мен Дулат аға кезек-кезек маған құлақ береді, сол сапарда айтулы ақын мен әйгілі жазушының қолынан үш-төрт құлақ жедім.
Бір дастарқанға бөдененің сорпасы келді. Сол кезде Дулат аға: «Осы бөдене байқұстың еті бір жапырақ, сорпасы бір-ақ кесе, соған бола осыны атып, өмірін қиып жіберу обал ғой» деді. Дәл сөзбе-сөз есімде қалды. Кейін «Ахмет. Ұлт ұстазы» сериалының сценарийін жазғанда сол сөзді Ахаңның аузына салдым. Кең, гумани жүректің сөзі ғой. Ахаңның аяулы болмысын ашуға аз да болса септігін тигізді ғой деп ойлаймын. Былтыр әйгілі «Біз соғысты көрген жоқпыз» шығармасы бойынша сценарий жаздым. Шығарманың лүпілдеп соғып тұрған жүрегінің үнін, жылуын тұла бойыммен сезіндім. Не қылған нәзік суреткер!
Осылайша, дүрбелең дүние, тынымсыз, талас-тартысты, суық-сүрең тіршіліктің көрінер-көрінбес қалтарыстарында жататын адам жанының нәзік сезімін, махаббат, сағынышын алпыс екі тамыры иіп отырып қағаз бетіне қапысыз түсірген жып-жылы жүрек суыды. Дулат Исабеков дүние салды. Бірақ ақ қағазға сіңдірген жүрек жылуы мәңгі суымай, әлі мың-миллиондаған жүректерге жылу сыйлап жүре бермек! Сіздің жүрек жылуыңыз өшпек емес, сұңғыла суреткер! Бақұл болыңыз. Жайыңыз жәннат болғай! Сол сапардан келіп, Алматы вокзалынан түсіп жатқанда айтқан Қадыр ағаның бір сөзі әлі құлағымда. «Осынша күн бос өтті, сендерге болар, бізге болмайды, біздің уақытымыз өте аз ғой» деді. Бұл «сендер уақыттың қадірін білмейсіңдер» дегені ме, әлде «біз қартайдық…» дегені ме, екеуін де меңзегені ме? Мең-зең боп тұрып қалғаным есімде. Уақыт!!!
Ұларбек НҰРҒАЛЫМ,
ақын, жазушы