Ғарыш неге қазаққа алыс болып барады?

Ту биіктен у төгетін «протондарды» «Байқоңырдан» ұшыруды тоқтатуды талап еткен белсенділердің көктен іздегені жерден табылды. Ол ол ма, ресейлік сарапшылар егер РФ пен АҚШ жақындасса, Америка билігінің бейресми бишігін ұстаған Илон Маск өзіне бәсеке «Байқоңырды» жауып тастауға табандайды деп болжады.

«Протон» тарих қойнауына  аттана ма?

Мәскеу «Байқоңыр» ғарыш айлағын Байқоңыр қаласымен, ір­гесіндегі аумақтарымен, сондай-ақ зымыран-тасығыштардың (ЗТ) сынықтары құлайтын жер учаскелерін 2050 жылға дейін жал­ға алды. Алайда ресейлік ақпарат құралдары тіпті «Рос­кос­мостағы» дереккөздеріне дейін сілтеме жасап, «Байқоңыр» ғарыш айлағын мерзімінен бұрын жабу, тиісінше арендадан бас тарту мүмкіндігін жоққа шығармайды. 

Негіз жоқ емес. Мысалы, 2024 жылы тарихта болмаған жағдай тіркелді: Ресейдің өз территориясындағы космодромдарынан ұшырған ЗТ саны алғаш рет «Байқоңырдан» ұшырғанынан асып түсті! Атап айтқанда, былтыр Қазақстандағы «Байқоңырдан» Союз-2.1б зымыран-тасығыштарының 8 данасы көк сеңгіріне самғады. Ал РФ-тағы «Плесецк» пен «Восточныйдан» Союз-2.1б/Фрегат, Ангара-А5, Ангара-1.2/АМ зымыран-тасығыштарының 9-ы орбитаға жол тартты. 

Солтүстік көрші биылғы тұңғыш ұшыр­ылымын да өз жерінен жүзеге асырды. 2025­ жылғы 5 ақпанда Союз-2.1в/Волга ЗТ-сы «Плесецк» айлағынан аспандап, Ресей әуе-ғарыш күштерінің әскери мақ­саттағы ғарыш аппараттарын діттеген жер­і­не жеткізді. «Роскосмос» осы жылы «Бай­қоңырдан» 10 ЗТ ұшыруды жоспарлап отыр. Оның орындалатынына ресейлік сарап­шылар сенбейді. Осының дәлеліндей, РФ-тің атал­ған ғарыш қызметі жөніндегі мемлекеттік кор­порациясы соның 8-інің нақты ұшыру күнін ғана жоспарлай алды. Қалғанына әзірге сұраныс та, коммерциялық тапсырыс та жоқ. 

Биыл Мәскеу қазақ жерінен бірнеше Союз-2.1а және жалғыз Союз-5 ЗТ-сын ғар­ыш­қа аттандыруды жоспарлап қойды. Сондай-ақ «Роскосмос» жыл соңына қарай мүмкіндік болса, 2 «Протонды» ұшырудан үмітті. Өйткені корпорацияның анонимді өкілдері «протондарсыз» «Байқоңырға» деген ешқандай қажеттілік болмайтынын айта бастады.

Кеңес кезінен бері көнерген және терең модернизациялаусыз болашақта жұмысқа жарамсыз болып қалатын «Байқоңыр» ғарыш айлағын жаңа «Бәйтерек» айлағы ауыстыруға тиіс еді. Алайда оны іске қосу мерзімі тоқ­таусыз кері ысырылып келеді. Биыл да Қа­зақ­стан мен Ресей «Бәйтерек» кешені жобасын қайта қарауға кірісті. Мәжіліс депутаттары тиісті екіжақты келі­сім­ді рати­фик­ация­лайтын заң жобасын жұмысқа қа­былдап алды. 2023 жылы Мәс­кеуде әзір­лен­ген құжатта жаңа ғарыш кешеніндегі сынақтарды 2025 жылға шегеру қарастырыл­ған, әйткенмен, межелі уақыт жетті. Екі елдің парламенттері мен үкіметтері ратифи­кациялық рәсімдерді аяқтағанша жыл да түгесілуі мүмкін.

Құжат – «2004 жылғы 22 желтоқсандағы ҚР Үкіметі мен РФ Үкіметі арасындағы «Байқоңыр» ғарыш айлағында «Бәйтерек» ғарыш зымыран кешенін құру туралы келісімге өзгерістер енгізу туралы хаттаманы ратификациялау туралы» заңының жобасы деп аталады. «AMANAT» фракциясының мүшесі, Мәжіліс депутаты Айдос Сарымның түсіндіруінше, бұл келісімнің басты мақса­ты – ұшу сынақтарының басталу мерзімдерін 2023 жылдан 2025 жылға ауыстыру. Сондай-ақ жобаны жүзеге асыратын «Бәйтерек» бірлескен кәсіпорны Қазақстаннан салық бойынша мол преференциялар сұрап отыр. Бұл өтініш осы заңмен қанағаттандырылады. 

– Бұл кешенді жылына екіден енді үш зымыран-тасығыш ұшыруға дейін жүктеу арқылы Ресей тарапының міндеттемелерін ұлғайту бөлігінде өзгерістер енгізіледі. Кел­і­с­імнің тағы бір мақсаты ‒ «Байқоңыр» ғарыш айлағының болашағын қамтамасыз ету, сол жердегі қазақ азаматтарының құ­қық­тарын қамтамасыз ету, – деді А.Са­р­­ым. Оның түсіндіруінше, Мәжілістің Халықара­лық істер, қорғаныс және қау­іпсіздік ком­итеті депутаттардың құптауымен бұл құжатты жұмысқа қабылдап алды. Содан кейін тиісті қорытындыларды әзір­леп, заң жобасын Мәжіліс отырыстарының бірінде қарауға ұсынады. 

«Бәйтерек»  «өспей-ақ» қойды

«Бәйтерек» – «Байқоңыр» ғарыш ай­лағы аумағында Қазақстан мен Ресей сонау 2004 жылдан бері бірлесе құрып жатқан ғарыштық зымыран кешені. Сақалды құры­лысқа бірер жылдан соң ширек ғасыр толады. Оған байлыққа шалқыған арабтарды немесе іргедегі алпауыт Қытайды инвестор ретінде тарту идеясы жүзеге аспады. Бұл алып жобадан серіктес Ресей басын алып қаша бастады. Қазіргі кезде «Бәйтеректі» Қазақстан жалғыз салып жатыр. РФ тарапы тек одан ұшырылатын зымыран-тасығышты жасап, жабдықпен қамтамасыз етеді. Қа­зақстан тарапы кешен құрылысын қаржы­лан­дырады және қолданыстағы «Зенит-М» жердегі кешенін модерниза­циялауға тиіс. 

О баста «Бәйтерек» улы гептил отынын пайдаланатын «Протонды» ұшыратын «Байқоңырға» балама ретінде қолға алынды. Сондықтан жаңа зымыран кешенінен экологиялық таза, жаңа «Ангара А5П» зымыран-тасығыштарын ұшыру жос­парланды. Бірақ артынша Ресей өз терри­ториясындағы жаңа «Восточный» ғарыш кешенінің бәсекеге қабілеттілігін арттыру үшін «Ангара» ЗТ-ларын тек қана содан ұшыруға шешім қабылдады. Мұның сыр­тын­да ресейлік жаңа зымыран-тасығыштың құны бастапқы бағасынан 7 еседен көп жоғарылап кетті. Тиісінше, бұл «Бәйтерек» жобасының қатты қымбаттауына, қазақстан­дық бюджет шығынының артуына соқтыра­тын еді. 

Содан Қазақстан амалсыз, ХХІ ғасырдың бір­інші онжылдығы тәмамдалар шақта жаңа ғарыш кешенінің жобасын Зенит ЗТ-ларын пайдалануға қайта бағдарлады. Себебі «Бәйтерек» айлағы әуелден, кеңес кезінен «Байқоңырдың» дәл осы зымыран-тасығыш түрін ұшыруға арналған №45 алаңының базасында құрылған-тын. Мұнда да кілтипан туындады: Зенит – украиналық зымыран жасау өнеркәсібінің өнімі. 

Ізінше, 2014 жылы Ресей мен Украина арасында бірінші қарулы қақтығыстар басталды. Киев Мәскеу қатысатын және РФ әуе-ғарыш күштеріне де қызмет етуі мүмкін бұл жобаға өз ЗТ-сын беруден және оларға қызмет көрсетуден бас тартты. Сол жылы «Бәйтерек» жобасы тоқтады. Серіктестер балама іздеуге кірісті. Сөйтіп, 2017 жылы екіжақты келісімге кезекті рет өзгерістер енгізіліп, жоба кеңес заманынан қалған орта сыныптағы «Союз-5» зымыран-тасығыштарына қайта негізделді. Атауының өзі Кеңес одағын елестететін бұл ғарыш аппаратын жаңғырту барысында «Ертіс» немесе «Сұңқар» деп қайта атау туралы ұсыныс қарастырылды. Тіпті, мақұлдан­ғанымен, әлі күнге құжаттарда «Союз-5» термині қолданылады. 

Олардың ұшу сынақтарын 2022 жылы бастау жоспарланған еді. Алайда сол жылғы ақпанда РФ әскері Украинаға баса-көктей кіріп, кең ауқымды соғыс басталғаны мәлім. Мәскеу модернизацияланған «союздарды» 2023 жылы жеткізуге уәде етіп, келісім түзетілді. Көршінің бүкіл ғар­ыш және әскери-өнеркәсіптік кешені соғысқа қызмет етіп жатқандықтан, бұл мерзім де сақталмады, 2025 жылға әрі ысыруға шешім қабылданды. Биыл «Бәйтер­ек­те» алғашқы зымыран-тасығышты сынақ­тық ұшырудың жүзеге асырылатынына еш кепілдік жоқ. 

Сонымен бір мезгілде, Ресей 2023 жылы Қазақстан аумағындағы жаңа ғарыш кеш­ен­і­нен ғарышкерлерді ұшырудан бас тартты. Соның салдарынан, тіпті «Бәйтерек» іске қосылғанның өзінде одан ғарышқа тек жүктер жолданады. 

Бір үміт, бір күдік

«Бәйтерек» ғарыш кешеніндегі жұмыс­тарды 2028 жылғы мамырда толық аяқтап, тұрақты ЗТ ұшыруға көшу міндеті қойылған. Егер 2025 жыл түгесілгенше, «союздардың» осы алаңнан ұшу сынақтары басталмаса, бұл мерзім де бұзылады. 

«Улы отынмен ұшатын «Протондарсыз» және украиналық «Зениттерсіз» Қазақстан­дағы ғарыш айлағы ешкімге де керек емес. Жаңа заманда бәрі ақшаға тіреледі. Ресей де, Қазақстан да бюджет үнемдеуге көшті. Келісім бойынша РФ «Бәйтерек» үшін зымыран-тасығыштар мен жабдықтарды жеткізуге міндеттеме алды, Қазақстан өз есебінен ғарыш айлағының жердегі инфра­құрылымын түзеді. 2024-2027 жылдары Қазақстан бұл жобаға жыл сайын 4 миллиард рубль (шамамен 21 млрд теңге) шығын шығаруға мәжбүр болады. Мұнша шығынды талап ететін және өзін коммерциялық тұр­ғы­дан ақтамайтын бұл жобадан Ресей мен Қазақстан бас тартуы мүмкін», – деп жазады «Новые Известия» газеті. 

Қазақстан 2025–2027 жылдары республи­калық бюджеттен «Бәйтерек» жобасының құрылысына 63 миллиард теңге бөлуді жоспарлады. Ресейлік басылым Илон Масктың арзан әрі бірнеше рет пайда­ланылатын Falcon 9 зымырандары мен SpaceX компаниясына «Байқоңыр» мен «Бәйтерек» бәсекелестік құра алмайтынын дәйектеді. 

Ғарыш саласының сарапшысы, популя­ризаторы Виталий Егоровтың пайымдауын­ша, жаңа «Бәйтерек» кешені салынбай жатып ескіріп қалды. Біріншіден, оның қуат-әлеуеті жылына 6-8 ЗТ ұшыруға ғана жетеді. Демек, әрбір ұшыру құны аса қым­бат болады, тиісінше клиенттерден жоғары ақы сұралады. Оның қасында мысалы, жерсеріктерін Масктың ғарыш кемелерімен жеткізу әлдеқайда арзанға түспек. 

Екіншіден, «Бәйтеректен» ғарышкерлер ұшпайды. Ең ірі табыс көзі де солар болатын. Бір ғарышкерді ұшыру орта есеппен 20 миллион доллардай тұратын. Үшіншіден, қазақстандық жаңа ғарыш кешені ауыр және әмбебап емес, тек қана орта сынып­тағы, аз жүк алып ұшатын ғарыш кемелерін орбитаға жолдай алады. Төртіншіден, РФ жаңғыртып жатқан «Союз-5» – бір реттік пайдаланылатын (одноразовый) зымыран-тасығыш болады. Яғни, оның концепциясы да көнерді. 

Салыстырсақ, Масктың екі сатыдан тұратын Falcon 9 зымыраны 2024 жылы рекорд орнатты: оның жерге оралатын бір­ін­ші сатысы осымен 20-шы рет кері қайтып, арнайы платформаға қонды. Жал­пы алғанда, SpaceX 2025 жылғы қаңтарда өз зымырандары­ның бірінші сатыларының Жерге сау оралуы­ның 400-ші дерегін атап өтті. Ал ресейлік зымырандардың бірінші сатысы болса, пай­даланылған соң қазақ жеріне қауіпті сын­ықтар болып жауады. SpaceX ғарыштық эко­номиканы жалғыз-ақ құрып жатыр. Ол бүгінде әрбір 2-3 күн сайын бір ЗТ ұшырады. Жылына 8 ЗТ ұшырып жүрген РФ космодромы шаң қау­ып қалды.

– Ресей космонавтикасы тапсырыс берушілерден айырылды, шетелдік клиентсіз қалды. Оның қызметіне бүгінде негізінен РФ Қорғаныс министрлігі жүгінеді. «Рос­космос» бұрындары бүкіл Батыс әл­емі­нің тапсырысынан мол табыс табатын. Тұрақты тапсырыс берушілері арасында Еуропа, Америка, Таяу Шығыс елдері, Жапония, Корея болды. 2022 жылдан кейін олардың бәрі бас тартып, өзге ғарыш корпорация­ларымен ұзақмерзімді шарт бекітіп алды, – дейді В.Егоров.

2021 жылы «Роскосмосқа» 23 ғарыш ұшыр­ылымына Ұлыбритания мен Корея компаниялары тапсырыс беріпті. 2022 жылы жалғыз шетелдік клиенті болды, бұл – Ангола. Былтырғы 2024 жылы және биыл бірде бір шетелдік тапсырыс берушісі жоқ. Ғарыш саласының сарапшысы 

«Бәй­терекке» үміт артады, өйткені жобаны жүзеге асыруға жауапты «Бәйтерек» Қазақ­стан–Ресей бірлескен кәсіпорны» АҚ бас кеңсесі Мәскеуде емес, Астанада орналасқан. Тапсырыс берушілерге ғар­ыштық ұшыр­ылымдар бойынша контракт бекіту үшін осының өзі жеткілікті болуы мүмкін. Тек ұшырылым бағасы шошынт­паса?!

«Бәйтерек» БК» АҚ басқарма төрағасы, ғарышкер Айдын Айымбетов қос мемлекет­тің бұл жобадан бас тартпайтынын білдірді. Ғарыш кешенін заманауи жүйелерге сәй­кестендіріп жаңғырту жұмыстары жалғасты. Тапсырыс болса, кешеннің жылына 6-8 зымыран ұшыруға мүмкіндігі бар. Ресей тар­апы былтыр өзі жауап беретін жабдық­тарын жеткізе бастады. 

«Бәйтерек» кешені – Қазақстан мен Ресей жаңа тарихындағы «ең ірі бірлескен жоба». Сондықтан ол екі мемлекет басшы­ларының ерекше бақылауында екен. 2024 жылы оны іске асыруға 14,7 млрд теңге ба­ғыт­талыпты. «Бәйтерек» жобасы үшін мамандар оқытылып жатыр. Себебі ғарыш аппараттарын сәтті ұшыру үшін білікті маман керек. Ресейдің өзінде кадр жетіс­пейді. Қалай болғанда да жаңалығы ғарыш­тық жылдамдықпен жарысқан жаңа заманда озық технологиялары кем ғарыш кешенінің жобасы бәрібір «жолайырықта» тұрғаны байқалады.

Елдос СЕНБАЙ