Ғылымда түрлі жастар бар, жасағаны бір бөлек

Цифрлық әлемнің жаңа өнімін жа­сап, әлеуметтің де игілігіне жарайтын тың құ­рал құрастырған және жоқтан бар шығарған жас­тардың озық технологияның дамуына ілесуі – дамыған елдер көшінен қалмағанымызды білдіреді. Осындай жастардың бірқатарымен аз-кем тілдесіп, жаңашыл көзқарас пен ерекше жобалардың құрылымын білуге тырыстық.

Адамның цифрлық прототипі – виртуалды көмекші

Жақында Назарбаев уни­вер­­ситетінің Ақылды жүйе­лер және жасанды интеллект инс­титуты (ISSAI) адамның цифр­лық прототипін – Umay (Ұмай) көмекшісін жасады. Тех­нологиялық даму дәуі­рінде Назарбаев универ­си­те­тін­дегі ISSAI қазақ тілінде адам мен ком­пьютердің тиімді өзара әре­ке­т­тесу жолдарын іздеуді жал­ғас­­тыру­да. Бұл бағыттағы келесі сер­пілісі ISSAI командасы жа­қын­да мақ­танышпен ұсынған адам­ның ал­ғашқы цифрлық про­тотипі – Ұмай есімді ассистенті.

Ұмай – шынайы әйел аватары ретін­де цифрлық түрде жасалған, ресми тілінде сөйлейтін виртуал­ды көмекші. Оның мүмкіндіктері ғылымды, білім беруді, тарихты, технологияны және медицинаны қо­са алғанда кең ауқымды сала­лар­ды қамтиды. Аватарға ерекше мағыналы түркі мифология құ­дайы­ның аты берілген. Жоба құ­рас­тырушысы Атакан Ворол бұл атаудың қазақ мәдениетімен бай­ланысты екенін атап өтті. Екін­шіден, Ұмай цифрлық тұлға­ның алғашқы прототипі болған­дық­тан, команданың идеясы бойын­ша, ол болашақ цифрлық кө­мекшілердің «анасы» ретінде қа­былдануы мүмкін.

– Біздің басты мақсатымыз – қазақстандық зияткерлік күштің, атап айтқанда шағын ISSAI ко­ман­дасының озық мүмкін­дік­те­рін көрсету. «Біз мұны Қазақ­стан­да жасай аламыз» деп ауыз тол­тырып айту. Umay жұмысында біз­дің институт әзірлеген бір­қа­тар негізгі технологияларды пай­да­ланады. Олардың ішінде мәтін­ді сөйлеуге түрлендіру, сөзді ав­то­матты түрде тану, нейрома­ши­налық аударманы жасау және фо­тореалистикалық аватар қол­дануы», – деді профессор.

Ғалымның айтуынша, жоба­ның негізгі техникалық қиын­ды­ғы жүйені біріктіру, яғни команда бір уақытта бірнеше AI жүйелерін іске қосуы керек болған. Мыса­лы, Ұмай OpenAI платформа­сы­ның ChatGPT чат-боты арқылы сұрақ­тарға жауап табады. Бірақ бұл боттың қазақ тіліндегі жұмы­сы әлі сапасыз екендігі бәріне мә­лім. Бұл шектеуді жеңу үшін Ұмай Назарбаев университетінде ISSAI әзірлеген Tilmash ней­ро­машиналық аудармасының же­тіл­дірілген үлгісін пайдаланады. Сонда прототип пайдалану­шы­лар­дың сұрақтарын алдымен ағыл­шын тіліне аударып, кейін ChatGPT берген жауаптарды қай­тадан қазақ тіліне аударады.

«Біздің институт биыл Tilmash деп аталатын 4 тілге екі жақ­ты машиналық аударма жа­сайтын жүйесін жасаған. Әртүрлі стильдегі үлкен мәтіндік қордан құрас­тырылған бұл модель Google және Yandex аударма­шы­лары­мен бәсекелесе алады. Яғни, Tilmash қазақ тілінде айтылған сұрақтарды ағылшын тіліне ауда­ра­ды, содан кейін сұраныстар ChatGPT-ге барады, ағылшын ті­ліндегі берілген жауаптарды Tilmash қайтадан қазақ тіліне аударады. Сосын арнайы техно­ло­гия арқылы біз тексті дауысқа айналдырамыз», – деп түсіндіреді Umay әзірлеушілерінің бірі, ISSAI-дің аға деректер талдау­шы­сы Асқат Күздеуов.

Unreal Engine 5 бағдарламалық жа­сақтамасымен жұмыс істейтін Umay нақты уақытта жоғары са­па­лы бет анимациясын қамта­ма­сыз етеді. Ол қазақ тілінде табиғи жә­не еркін сөйлесуді жеңілдету үшін ISSAI-да әзірленген ал­дың­ғы қатарлы сөйлеу технология­ла­рын, соның ішінде автоматты түр­де сөйлеуді тану (ASR) және мә­тіннен сөйлеуге айналдыратын (TTS) технологияларын бірікті­ре­ді.

Әрі қарай даму нәтижесінде Umay көптеген салада тиім­­ділікті арттыру және шығын­дар­ды азайтуға көмектесетін қосымшасы бола алады. UMAY-ды одан әрі дамытып қолдану үшін үлкен тілдік модель, яғни қа­зақ тіліндегі жасанды интел­лек­т қажет. Бұл ұзақ жолдың басы ғана деп атап өтті Назарбаев уни­верситетінің сарапшылары.

Полиэтилен пакетке балама өнім 

Қоршаған ортаның ластануы – қазіргі заманның өзекті мә­се­лелерінің бірі. Бұл проблеманы шешу үшін қазақстандық жас ға­лым Нариман Қайырбеков биологиялық ыдырайтын ма­те­риал жасап шығаруға кірісті. Ол полиэтилен пакеттердің орнына табиғи полимерлерден жылдам ыды­райтын балама әзірлеуді қол­ға алған. 

Ғалымдар бұл жобаны жүзеге асыру үшін ғылыми зерттеулер жүр­гізіп, табиғи полимерлердің қа­сиеттерін талдады. Олар мате­риал­дың негізіне крахмал мен целлюлозаны алуды жоспарлап отыр. Қазір зерттеу жұмыстары жал­ғасып, ғалымдар қаржылық қол­дау алу мақсатында ғылыми грант конкурсына қатысып отыр.

– Бұл жобаның негізгі бағы-ты – табиғи полимерлер негізінде биологиялық ыдырайтын ком­позициялық материалдар әзірлеу. Ал полиэтилен – мұнай қалдық­та­ры­нан шыққан материал. Бы­лайша айтқанда, полиэтилен ол полимердің күрделі химиялық қо­сылысы. Сондықтан оның ыды­­­­рауына өте көп жыл қажет. Ал біз ойлап тапқан материалы жыл­дам ыдырайды, – дейді Нариман Қайырбеков.

Нариман Қайырбеков тек эко­­логиялық жобалармен ғана шек­­телмей, баламалы энергия көз­дерін зерттеуге де көңіл бөлу­де. Ол ұлттық ядролық орталық­пен бірлесіп, сутектік энергия эле­менттерін әзірлеу жобасына қа­тысып жатыр. Бұл технология қор­шаған ортаға зиян келтірмей, таза энергия өндіруге мүмкіндік береді.

Жас ғалымның ғылымға де­ген қызығушылығы мектеп ке­зі­нен басталған. Ол халықаралық олим­пиадалар мен ғылыми жо­ба­лар байқауларына қатысып, өз бі­лімін шыңдаған. Қазір ол на­но­материалдар арқылы медицина саласында да зерттеу жүргізуді жос­парлап отыр.

Қазіргі жастардың ғылымға деген ынтасы жылдан-жылға ар­тып келеді. Олар экологиялық проб­лемаларды шешуге, бала­ма­лы энергия көздерін дамытуға жә­не озық технологияларды ен-гі­зу­ге ұмтылуда. Қазақстандық жас ғалымдардың жаңашыл идея­лары еліміздің ғылыми-тех­никалық да­муына үлкен үлес қо­сатыны сөз­сіз.

Қарттарға арналған инновациялық балдақ

Ерзат Мырзахан – ғылым жо­лына жаңа қадам басқан талантты жас ғалымдардың бірі. Ол қарт адам­дарға арналған көпфунк­цио­налды балдақ жасап шығарды. Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлт­тық университетінің (ҚазҰУ) 1-курс студенті әзірлеген бұл құ­­­­рылғы қарттардың баспалдақ­пен жүруін жеңілдетуге бағыттал­ған. 

Жас өнертапқыштың айтуын­ша, балдақтың басты ерекшелігі – оның баспалдаққа бейімделу мүмкіндігі.

«Баспалдаққа көтерілген кез­де бұранда механизмін пайда­ла­нып, құрылғының ұзындығын қа­жетті деңгейде реттеуге болады. Кейін балдақты баспалдаққа ті­реп, бекіту арқылы қарт адам жо­­ғары көтеріле алады», – дейді жас ғалым.

Бұдан бөлек, балдақтың қауіп­­сіздік деңгейін арт­тыра­­тын бірқатар инновациялық шешімдер енгізілген. Құрылғыға GPS жүйесі орнатылған, бұл қарт адамның жүрген жерін бақылауға мүм­кіндік береді. Егер пайда­лану­шы көшеде құлап қалса не­месе қандай да бір кедергіге тап бол­са, оның жақындарына ұялы те­лефон арқылы хабарлама келе­ді.

«Балдақтың алдыңғы бөлі­гін­де қызылнұр (инфрақызыл сен­сор) орналасқан. Егер жолда қан­дай да бір кедергі болса, құ­рыл­ғы автоматты түрде дабыл қа­ғып, иесін ескертеді. Сонымен қа­тар балдақ құлаған жағдайда не­месе көлденең қалыпта тұрған­да автоматты түрде дабыл жүйесі іске қосылады. Түнде жүруді жеңіл­дету үшін арнайы жарық­тан­дыру шамдары қарастырыл­ған», – дейді Ерзат Мырзахан.

Жас ғалымның айтуынша, бал­дақ қарапайым, арзан, бірақ са­палы материалдардан жасал­ған. Сондықтан оның нарықтағы бағасы да қолжетімді болмақ.

Бұл инновациялық балдақ ег­де жастағы адамдардың өмір са­пасын арттырып, олардың қауіп­сіздігін қамтамасыз ететін тиім­ді құралға айналары сөзсіз.

Адамзаттың дамуы мен өркендеуінің негізі – ғылым. Жоғарыда айтылған кейіпкерлер – ғылымға да, қоғамға да үлесін қосып жүрген жастардың бір парасы ғана. «Талап қыл артық білуге» дегендей-ақ жаңа заман буыны көпті білуге талапты. Қоғамға пайдасын тигізуді мақсат тұту – олардың міндеті болса, ондай жастарды көпке таныстыру, еңбегін бағалау – біздегі міндет. 

Әсет ҚАЛИ,

Сымбат БАУЫРЖАНҚЫЗЫ