Кинода да кино бар, кейіпкері тым бөлек

Әлі күнге дейін фильмнің қайталап қарайтын көрермені де, әр сөзін дәйек ететін жанкүйерлері де азайған жоқ. Жақында «Рэкетир. Жаңа заман» фильмі жарыққа шықты. Бұл жолғы бөлімі бұрынғы биігін бағындыра алды ма? Қырғыз Республикасының «Рэкетирді» прокаттан алып тастауына не себеп?

Қырғызстанды бандиттердің панасы ретінде көрсеткен

«Рэкетир» фильмі ел тарихындағы алғашқы коммерциялық табысты фильм болды. Ол өзін ақтап қана қоймай, қазақ­стандық кинематографияны жаңа бағытқа өзгертті. Осы уақытқа дейін «Рэкетирдің» үш бөлімі түсірілді. Бірақ барлығы бірдей көрермен назарына түсе алған жоқ. Айталық, жақында ғана режиссер Ақан Сатаев түсірген «Рэкетир. Жаңа заман» фильмі Қырғыз Рес­публикасында прокаттан алынды. Осыған байланысты фильмнің түсірілім тобы ресми мәлімдеме жасап, көрші елдің көрермендері­нен кешірім сұрады. Себебі фильмнің тұсаукесері Қырғыз елінде өтіп, билеттер де алдын ала сатылып кеткен еді. 

– Өкінішке қарай, бізге байланысты емес себептермен «Рэкетир. Жаңа заман» фильмі Қырғызстандағы барлық кинотеатрдан алынды. Бұл жағдайға байланысты бауырлас елдің көрермендерінен шын жүректен кешірім сұраймыз. Бірақ барлық мән-жай анықталғаннан кейін, фильм Қырғызстанның үлкен экрандарына қайта шығады деп үміттенеміз, – деді Ақан Сатаев.

Режиссердің айтуынша, қазір интернетте түрлі алып-қашпа әңгімелер айтылып жатыр. Оның бірі – фильм қылмыс, криминалды насихаттайды деген. Бұл мүлдем дұрыс емес. Керісінше, кинода осындай іспен айна­лысқан адамның ақыры бір екенін көрсетілген. 

Иә, ғаламторда Қырғызстандағы қылмыс әлемінің беделді тұлғаларының бірі болған Қамшы Көлбаевтың ұлының фильм тұсауке­сері­не келіп, шығармашылық топпен бір дастарқан басында отырған видеосы тарап жүр. Тіпті, «Рэкетирді» түсіру барысында Руслан Көлбаевтың кеңесші болғанын да жұрт таласа айтуда. 

– Бұл фильмге Русланның еш қатысы жоқ. Ол – қалғандары сияқты шақыртумен келген адам. Мен Қырғыз елінің билігін біздің мәселеге түсіністікпен қарауға шақы­рамын. Қырғыз бауырлар бұл фильмді ұзақ күтті. Оларға сеанс қайта ашылып, фильм көрсетіледі деп ойлаймын, – деді фильмнің басты рөліндегі актер Саян Исенбаев. 

Алайда қырғызстандықтар фильмнің қайта прокатқа шықпайтынын ашық айтты. «Кыргызтасмасы» мемлекеттік кино орта­лығы­ның директоры Талантбек Толобековтің айтуынша, қазақстандық фильм «Балалардың денсаулығына, олардың физикалық, зияткер­лік, психологиялық, рухани және адамгерші­лік дамуына зиян тигізудің алдын алу ша­ра­лары туралы» қырғыз заңы негізінде про­каттан алынған. Өйткені бүгінде қырғыз мектептерінде бопсалаушылық деректері жиілеп тұр. Осы жайтты қаперге алған орталық мамандары 3 ақпанда «Рэкетир. Жаңа заман» фильміне берілген №29 про­кат­тау куәлігін 21 ақпаннан бастап қайтарып алу туралы шешім қабылдаған. Тыйым Қыр­ғыз Республикасындағы барлық кино­театр­ға меншік нысанына қарамастан қолданылады. 

– Соңғы уақытта ерегес, көшедегі бұза­қылық әрекет салдарынан балалардың өлімі жиілеп кетті. Бұл қалай дегенде де қоғамы­мызға, мәдениет қайраткерлеріне маңызды белгі. Біз трансформацияланып, дәстүрлі құндылықтарымызға барынша ілгерілеуіміз қажет. Осының негізінде кино орталық мамандары фильмнің прокаттау куәлігін қайтарып алу туралы шешім қабылдады, – деп түсіндірді Талантбек Толобеков. 

Бір түсінбейтініміз – егер «Рэкетир» шынымен де Қырғыз Республикасының заңнамасына қайшы болса, онда неге кино­ның премьерасын өткізді? Біз бұл сауалды кинотанушы Баубек Нөгербектен сұрадық. 

– Қырғыз халқы өздері фильмді шығаруға рұқсат беріп, алғашқы көрсетілім болғаннан кейін ертесі күні киноны прокаттан алып тастады. Ал билеттер алдын ала сатылып қойған еді. Қырғыз Республикасында да бұл фильмді көп адам күтті. Бұл жерде бан­ди­т­измді насихаттады деп айтқанымен, криминалды әлемде танымал Қамшы Көл­баевтың баласы Русланның кино премьераға келуі мәселені шиеленістіріп жіберген бол­уы мүмкін. Ал менің ойымша, фильмде Қырғыз Республикасын бандиттер­дің панасы ретінде көрсеткен. Киноның басында Саян «қырғыз жеріне барып тығылайық» деп айтады. Кинода үш эпизотта «Осы істі бітірген соң Бішкекке тығыламыз. Ол жақ­та­ғылар бізді күтіп алады» деп қайталаған. Премьераны көргеннен кейін қырғыз ағайындардың прокаттан алып тастауының басты себебі осы болуы мүмкін, – деді кинотанушы. 

«Рэкетир-4» түсірілмейтіні анық

«Рэкетир. Жаңа заман» фильмі Қазақ­станда прокаттың бірінші күні 135,4 миллион теңге жинап, рекорттар тізімінен екінші орын алды. Бұған дейін бұл рекорд «Аватар: су жолы» фильміне тиесілі болған, ол алғаш­қы күні 155,4 миллион теңге тапқан. Баубек Нөгербектің айтуынша, «Рэкетирдің» бірінші бөлімі шыққан кезде Ақан Сатаев «бұл фильмнің жалғасы болмайды. Біз нүктесін қойдық. Саян да, Руслан да өз жазаларын алып, қаза тапты» деген еді. Бірақ араға се­гіз жыл салып, 2015 жылы «Рэкетир-2» шық­ты. Екінші бөлімі біріншісі сияқты сәтті болған жоқ. Ал үшінші бөлім он жылдан кейін 2025 жылы көрерменге жол тартты. Екінші бөлімнен киноның жалғасы түсіріле­тіні анық еді. Өйткені киноның соңы Саянды тұтқындаумен, Жанның баласы Абылайдың көрсетілуімен аяқталған. 

– Үшінші бөлімді түсіргенде шығармашы­лық топ асыра сілтеп жіберген. «Рэкетир-1» тоқ­саныншы жылдарға баға берумен, сол зам­анның шынайылығын көрсетумен, ди­на­микасымен қызық болды. Клиптік мон­таж қолданылса да, бәрі үйлесімді еді. Ақан Сатаевтың дебюттық киносы болған­дықтан, біріншісіне барын салғаны байқалған. Ал екінші мен үшінші фильм бәрібір алғаш­қы­дай сәтті шықпады, – дейді Баубек Нөгербек. 

Кинотанушының пікірінше, «Рэкетир-1»-дің айтар ойы, позициясы да бар еді. Қыл­мыстық істің түбінде жақсылыққа әкел­мейтінін көрсетті. Мысалы, Аман деген кейіпкер түрмеге түсіп, жазасын өтегеннен кейін дінге бет бұрып, аман қалады. Сонымен қатар Саянның «өмір» туралы монологы да ұтымды болды. Ал екінші бөлімде Саян мүл­дем аз көрсетіледі. Русланның інісіне көп көңіл бөлініп, сюжет кек алуға ұласады. Өкі­нішке қарай, махаббат иірімдерін қос­қаны ұтымсыз болды. Үшінші бөлім қайтадан «ұрлық түбі – қорлық» деген идеяны ұстана­ды. Бірақ көп асыра сілтеген. 

– Енді «Рэкетир-4»-тің түсірілмейтіні анық. Себебі үшінші бөлімде Аман, оның баласы және Саян отбасымен, кек алушы Жанның баласы Абылай да қаза тапты. Жал­пы, криминалды тақырыптар қай за­манда да көрермен үшін қызықты. «Рэкетир­дің» бірінші фильмі коммерциялық жоба ретінде түсірілген жоқ еді. Бірақ кейінгілері көрермен сұранысына қарай шықты. Коммерциялық фильмнен терең ой, мағына іздеудің қажеті жоқ. 5-10 жылда бүгін түсір­іл­ген фильмдердің бәрі ұмытылады, – дейді Баубек Нөгербек.

Көрермен талғамын көтеру керек

Ал киносыншы Дана Әмірбекованың айтуынша, егер фильм сәтті шықса, оның жал­ғасын түсіру – әлемде бұрыннан қалып­тас­қан үрдіс. Көрерменнің сұранысынан түспей, касса жинаса, неге киноның жалғасын түсірмеске? Дегенмен киноның драматургия­сы, актерлік құрамның ойыны да осал бол­мауы керек. 

– Жалпы, менің пікірімше, «Рэкетирдің» түпнұсқасына қарағанда екінші бөлімі әлдеқайда сәтті шыққан және маңызды мәселені көтерді. Бірақ «Рэкетир-2» көрер­мен­нің назарынан тыс қалды. Оны көп ешкім айтқан да, жазған да жоқ. 

Біз демократиялық мемлекетте өмір сүріп жатырмыз. Кеңес одағының кезең­індегідей белгілі бір фильмдерге цензура жасай алмаймыз. Киноны тоқтату  – біздің де, биліктегілердің де құзіретінде емес. Ав­тор жеке қаржысына қандай фильм түсі­р­е­тін­ін өзі шешеді. Ал қай киноны көретінін көрермен өзі таңдайды, – деді Дана Әмір­бекова. 

Оның пікірінше, белгілі бір фильмдерге тосқауыл қоймас бұрын, көрермен талғамын көтеруіміз, қалыптастыруымыз керек. Сонда фильм шынымен нашар болса, көрермен өзі-ақ көрмейді. Ал кино касса жинамаса, оның жалғасын да түсірмейді. Қазір режис­серлер мен продюсерлердің көздеген түпкі мақсаты – касса жинап, қалталарын қал­ыңдату. Көрерменнің талғамы өссе, шығар­ма­шылық топ түсіретін фильмдерінің са­па­сын да жақсартар еді. Өкінішке қарай, бү­гінгі көрерменнен деңгей күту мүмкін емес. Сұраныс болмаса, ұсыныс та болмас еді. Көрерменнің деңгейі өспесе, сапасыз кинолар да түсіріле береді. Қазір кино түсірушілерге осы пікірді айтсаңыз, олар: «сапалы, өрелі дүние ұсынсам, оны бәрібір ешкім көрмейді, касса жинамайды», – дейді. 

– Ал мен керісінше, ойлаймын. А.Чехов кезінде: «Гогольді оқырманның деңгейіне түсіруд­ің қажеті жоқ. Керісінше, оқырманды Гогольдің деңгейіне көтеру керек», – деді. Елі­мізде Д.Өмірбаев, С.Апрымов, А.Ержанов сияқты сапалы дүниелер ұсынатын режис­серлер бар. Бірақ оны қорыта алатын, қа­былдай алатын көрермен өте аз. Талғам қалып­таспай, қандай шедевр кино көрсетсек те оны көрермен түсінбейді де, қабылдамайды. Көрермен Д.Бадықова мен Б.Алагөзованың фильмдеріне мәз болып жүре береді. 

Осыдан 3 жыл бұрын Д.Өмірбаевтың «Ақын» фильмі шықты. Ол фильмге көрермен мүлдем барған жоқ. Кейін осы туындыны кино өнерінің отаны Парижде көрсетті. Ең қызы­ғы, «Ақын» фильмінің көрсетілімі әл­ем­­ге әйгілі «Аватармен» қатар болды. Бірақ француз көрермендері «Аватарға» емес, «Ақынға» көбірек билет алыпты. Осы жаңа­лық Францияның ең атақты басылымы Le Monde-та жарияланды, – дейді кино­сыншы. 

2023 жылы  Wink және START онлайн платформаларында «Слово пацана» сериялы шықты. Туынды БАҚ беттерінде де, әлеуметтік желілерде де үлкен резонанс тудырды. Себебі қоғамның басым бөлігі «сериал жасөспірімдер мен мектеп ортасында қылмыстық романтиканы насихаттайды, зорлық-зомбылық, ішімдік ішу, дөрекілік пен заңбұзушылықтың көптеген көріністерін қамтиды» деп дабыл қақты. «Слова пацана» мен «Рэкетирдің» ұқсастығы криминалды драма ғана ма? 

– «Слова пацана» фильмі зорлық-зом­былықты насихаттаған жоқ. Сол кезеңдегі шындықты өте шынайы көрсете білген те­ле­жоба болды деп есептеймін. Мәселе криминал­ды кейіпкерлерді романтизация­лау­да емес. Мәселе –  автордың соларға деген көзқарасында. Осындай тақырыптағы туындылар немен аяқталады, бас кейіпкер­лердің өмірі қалай болды, олардың әрекеттері неге әкеліп соғады? Осыған қарауымыз керек. Егер соңында кейіпкерлер шалқып өмір сүріп, бақытты болып аяқталса, ол – мәселе. Мұндай фильмдердің көбінде кей­іп­кер көрерменге ұнамды болғанымен, соңында өзінің лайықты жазасын алып отырады. Демек, автордың ол туынды арқылы не айтқысы келді, тоқетері не сол маң­ызды деп есептеймін. «Рэкетир-3» соң­ын­да бәрі бақытты болса, мен қолдамас едім. Бірақ олардың әрқайсысы өз жазасын алғаны көрерменге сабақ болды, – дейді киносыншы. 

Дана Әмірбекованың пайымдауынша, соңғы жылдары отандық кино индустрияда комедия жанры көбейіп кеткен еді. Енді комедияның орнын осындай криминалды, экшн фильмдер басуы мүмкін.

Қатыгездікті жылтыр қағазға орап ұсынған

Қазақ «көп шайнаған қазының дәмі кетеді» дейді. «Рэкетирді» осы заманда, қайталап түсіре берудің мәні кеткен жоқ па? Бәрібір киноның екінші және үшінші бөлімдері біріншісіндей көрермен жүрегіне жеткен жоқ. 

– Бұл туынды аты айтып тұрғандай, қыл­мыс әлемін суреттеуді көздеген. Анығын­да, қылмыс пен оны міндетті түрде қуып жететін жаза туралы ой-толғам. Экранда ром­ан­тизацияланған қылмыс әлемінің бет-пердесін ашып оның қайғы-қасіретін де ашық көрсету режиссердің басты ұстанымы болса керек. Бір қарағанда, режиссердің бұл ұстанымында жазық жоқ. Бар жазық бұл ойдың іске асуын­да, – дейді «Көрермен күнделігі» жобасының авторы Лязиза Керім­құлқызы. 

Оның айтуынша, кез келген фильмнің сценарий, режиссура, актерлік ойын деген үш тұғыры бар. Қандай да бір керемет идея мықты сценарийге айналмаса – көркем дүние шықпайды, мықты сценарий ұтымды режиссерлік шешімге байланбаса – көркем дүние өзегі әлсірейді, ал екеуінің де тағдыр­ын – актерлік ойын шешетіні тағы рас. Шын­айы ойын болмаса – көрермен жүрегін жаулайтын туынды тумайды. Көркем фильм­­де сценарий келбетін ашатын, әлбетте диалогтар. Сол арқылы көрермен кейіпкердің жанына үңіледі, содан кейін әрекетіне зер салады. Екеуінің қабысу-қабыспауы арқылы кейіпкердің табиғатына бойлап, психолог­иясын аша түседі.

– Кейде көрермен қантөгіске толы фильмде басты кейіпкердің әрекетін ақтап алуға тырысады. Мысал ретінде, режиссер Алексей Сидоровтың «Бригада» (2002) сериалын айтуға болады. Фильмнің өн бойы кісі өлтіру, рэкет жолымен біреуді бопсалау, наркотик, қару-жарақ сату деген сияқты криминалды элементтерге толы. Бірақ көрерменнің көбінде Саша Белый мен оның достарына деген іштарту бар. Мұның сыры – жоғарыда айтқан көркем дүние үш негізінің дұрыс қалануында. «Бригада» сериалының бас кейіпкерлерінде жастыққа тән албырттық пен қызбалық, достар арасындағы қағытпа қалжың, бір сөзбен айтқанда, әр көрерменнің табиғатына тән сезімдер бар. Сондықтан да болар, көрермен әр кейіпкердің сөзі мен әрекетіне қарап оп-оңай мінездеме бере алады, төртеудің ішіндегі Сашаның көш­басшы болғанын түсініп қана қоймай, соған ұқсағысы келеді. Иә, атышулы тоқсаныншы жылдары көп жастар криминал жолға түсті, уақыт сондай еді, жоқшылық тығырыққа тіреді деп кейіпкерді ақтап алғысы келетіні де рас. Қатыгездікті жылтыр қағазға орап ұсынған режиссер сонысымен де ұтып тұр. Экранға шығатын көркем дүниенің түбінде мораль, идеология болу керегі осыдан. Деген­мен нарық заманында кез келген идея экранға жол тауып, өз аудиториясын қалып­тастырып жүр, – дейді «Көрермен күнделігі» жобасының авторы.

Лязиза Керімқұлқызының айтуынша, соның тағы бір дәлелі –  режиссер Ақан Сатаевтың жаңа туындысы. Фильмнің бас кейіпкері Саян жазасын өтеп бостандыққа шығады. Кино солай басталады. Теміртордың ар жағында отырғанда ол отбасынан айырыл­ады. Отбасы да оның өмірлік таңдау жолының құрбаны. Өмірлік тауқыметті арқалаған адамның жан дүниесінде не өзгеріс болды? Тоқсаныншы жылдары аңдамай жүріп отқа түскен кейіпкердің бүгінгі жан азабы қандай? Барынан айырылған Саянның эволюциясы қандай? «Рэкетирдің» алғашқы екеуін көр­ген көрермен осындай сұрақтарға жауап күт­ері анық. Өкінішке қарай, жаңа туынды бұл сұраққа жауап бере алмады. Біз көрген Саян сол қалпында. Белгілі бір ұстанымы жоқ, мақсаты жоқ кейіпкер, бетінде ешқандай эмоциясы білінбейтін пенде. Бірақ ол оның мықтылығын емес, керісінше таяздығын көрсетіп тұр. Қасірет шеккен жанның, бос­тан­дыққа шыққан адамның сондай күй кешуі әбден мүмкін, өмірде ондай бейбақтар баршылық та шығар. Дегенмен кино өмір емес, ол – өмірден өнер тудыратын құрал. Көрермен экраннан қаһарман көргісі келеді, протагонист мейлі антагонист болсын – кейіпкердің өзімен не сыртқы күшпен арпалысы болмаса, шиеленіс тудыратын оқиғадан шығатын жол іздемесе, сол жолда күреспесе – көркем туындының еш құны болмайды. Ал Ақан Сатаевтың Саяны өзіне не керегін білмей қор болған жан. 

– Бұл туындыда тағы бір кейіпкерге ерекше орын берілген. Ол – Асқар. Бір қара­ғанда, оқиға Саян жайлы емес, Асқар турасында деп ойлайсың, артынан Асқардың аяқасты өлімін көріп, оның рөлінің мәні неде болды деген ойға қаласың. Бәлкім, режиссер намаз оқитын баланың ішкі қайшылығын көрсеткісі келді ме екен? Онда ол тәсілі өте әлсіз шыққан. Жұмыр дүниеде кездейсоқ кейіпкер, кездейсоқ әрекет болмайды. Жоғарыда айтып өткендей, фильмнің ажарын ашатын диалогқа келсек, бұл фильмде диалогтың көбі «иманды болсын, жатқан жері жайлы болсын» деген сөздерге құрылған. Жасыратыны жоқ, бұл – исі қа­зақтың күнделікті айтып жүрген сөзі. Иман­жүзді адам одан жиренбейді, бірақ фильмнің лейтмотиві болған иман­дылық көріністері нені әйгілеп тұр? Режиссер онысымен не айтқысы келді? деген сұрақ алдыңнан шыға береді. Мысалы, қылмыстық әлемнен баяғыда қол үзіп иман жолын таңдаған жанның отбасында өскен, намазға жығылған бала неге қатыгез? Иә, режиссер оның әрекетін ақтағысы келді, бала бан­диттерден қорғанды. Бірақ ол оқиға да тым жасанды. Саян секілді Асқардың да бүкіл сезімі қатып қалған. Әлсін-әлсін ірі планда баланың бетіндегі ашу мен ызаны байқайсың. Бұл – бес уақыт намазын қаза қылмай жүр­ген отбасыда тәрбиеленіп келе жатқан бала екенін ескерсек, режиссердің ойы тағы да бұлыңғыр көрінеді, – дейді Лязиза Керімқұлқызы.

Киносыншының пікірінше, фильмнің диалогтары ғана жұтаң емес, кейіпкерлердің де сезімі сұрғылт. Көркем дүниені байыта түсетін әзіл де жоқ, оны кейіпкерлердің аузы­на салмаса да оқыс әрекеттер арқылы көрсетуге болмас па еді? Иә, фильмнің жанры криминал, драма дейік, кейіпкерлер – бизнесмендер. Қарапайым көрермен түсіне бермейтін бөлек әлемде өмір сүреді дейік. Онда ең болмаса жүздерінде неге қасірет жоқ, істеген қылмыстың жүгі неге байқал­майды? 

– Бұл – әрине, тек Сатаев қолтаңбасына ғана емес, жалпы кейінгі отыз жылда шыққан қазақ киносына тән құбылыс. Кейіпкердің ішкі сезімін, ішкі арпалысын шынайы жеткізетін актерлік ойынды көру – көрермен үшін бір ғанибет болғаны рас. Осы тұрғыда Шәкен Аймановтың «Атамекен» (1978) көркем фильміндегі соғыста шейіт болған баласына салған бейіттен шыққан әкенің дала төсінде намаз оқыған сәті еріксіз ойға түседі. Сол эпизодтағы актер Елубай Өмір­зақов­тың тұңғиық көзқарасынан шегі жоқ қасіретті, өмірдің ізін көресің. Баласының сүйегін іздеуге шыққан  ақсақалдың арқалаған қайғысына қарамастан Жаратушыға иман келтіріп, шүкір айтып отырғанына сенесің, – дейді «Көрермен күнделігі» жобасының авторы.

Лязиза Керімқұлқызының айтуынша, екі сөзінің бірі «иман» болған «Рэкетир-3» фильмінің кейіпкерлеріне, отбасынан айырылған Саянның (оны фильмде Саян экраннан өз көзімен көреді) тағдыр тәлкегінен тартқан тауқыметіне сену мүмкін болмады. Саянның бейнесінен не ызаны, не Жаратушы­ның жібергеніне мойынсұнған кейіпті көре алмайсың. Сонда қатыгез сахналарды ашық көрсетіп, криминал өмірге көрерменнің көзін ашуды көздеген фильмнің мақсаты қандай?  Бірін-бірі қырған кадрлер жиынтығы көрерменге не береді? О баста шалыс кеткен Саянның өмірі баянсыз аяқталды, өмірде он­дай Саяндар толып жүрген болар? Бірақ сондай Саянның өмір жолы бір емес, үш фильмге арқау боларлықтай себеп қандай? Жаст­ар ондай кейіпкерден не өнеге алады? 

– Бүгін қазақ көрермені – экрандағы шынайы ойынға зәру. Режиссер қауымы актер атаулының бойындағы бұғып жатқан сезімін оята алмаса, көрермен жүрегіндегі сез­ім­ге жол таппасы анық, – дейді кино­сыншы.  

Иә, кино – идеология құралы. Сәтті түсіріл­ген туындылар көрерменге шабыт сыйлап, өмірді жарқын жаққа өзгертеді. Мысалы, «Хәрри Поттер», «Сақиналар әміршісі», «Лашықтан шыққан миллионер», «Гладиатор», «Темір адам»... Осылайша, әр бала тіпті әр көрермен фильмнен өз қаһар­манын іздейді. Қаһарманындай қайсар болу­ға ұмтылады. Бірақ қазақ киносында идеология қаруына айналып, жасөспірімдер­дің қиялына жол ашқан туынды аз.

Көктем ҚАРҚЫН