Президент мал шаруашылығын дамыту мақсатында жайылым жерлерді кеңейтуді тапсырған болатын. «Жайылым жерлерінің кеңдігі бойынша Қазақстан әлемдегі бес елдің қатарына кіре тұра, оның 40 пайызын ғана пайдаға жаратып отыр. Фермерлер үшін мұндай жерлерді беру механизмін жетілдіріп, жеңілдету керек», – деген еді Мемлекет басшысы.
Ресми деректерге сенсек, республика бойынша жеке қосалқы шаруашылықтардағы 5,7 миллион мал басын жаю үшін қосымша 8,9 миллион гектар жайылым қажет. Бұл мәселе әсіресе, Түркістан, Қызылорда, Жамбыл және Атырау облыстарында айқын сезілуде.
Мамандар жайылым тапшылығының негізгі себептерінің бірі ауылдық елді мекендер маңындағы жерлердің тиімсіз пайдаланылуы және игерілмеуі екенін айтады. Ғарыштық мониторинг нәтижесінде, республика бойынша 20 миллионнан астам гектар пайдаланылмай жатқан жайылым жер анықталды. Оның ішінде, 4,2 миллион гектардан астамы мемлекет меншігіне қайтарылған.
Ауыл шаруашылығы ғылымдарының докторы Бақтыбек Таубаевтың пікірінше, «ҚР Жайылымдар туралы» заңға енгізілген өзгерістер елді мекендерге жақын орналасқан пайдаланылмай жатқан жерлерді мемлекетке қайтару және оларды ауыл тұрғындарының қажеттіліктеріне беру шараларын қолға алуға жол ашқан.
«Сонымен қатар ауылдық округтерде жайылымдарды басқару жөніндегі жоспарлар әзірленіп, іске асырылуда. Жайылым жерлер тапшылығын жою мақсатында жергілікті билік органдары мен Ауыл шаруашылығы министрлігі бірлесіп, нақты шараларды жүзеге асыруда. Бұл жұмыстардың нәтижесінде ауыл тұрғындарының мал шаруашылығын дамытуына қолайлы жағдай жасалып, облыстың аграрлық әлеуеті артады деп күтілуде. Дегенмен жайылым жер тапшылығы мәселесін шешуге ғылыми қадамдар да керек», – дейді ғалым.
Ғалым Бақтыбек Таубаевтың пікірінше, Атыраудағы жайылым жер тапшылығын жоюға кешенді және нақты қадамдар жетіспей жатыр.
«Өзгермейтін шындық бар. Қазақстан – аграрлы ел. Ықылым заманнан мал шаруашылығымен айналысу мәдениеті қанымызға сіңіп кеткен. Яғни, Қазақстан алдағы уақытта да агросекторды дамыта беруге міндетті. Осы тұрғыдан келгенде, Атырау ғана емес, тұтас елімізде жайылым жерді ұтымды пайдаланудың нақты механизмдері керек», – дейді ол.
Спикердің айтуынша, Атырау облысында 11 млн гектар жер болса, оның 7,8 млн гектардан астамы – жайылым жер. Рас, облыстағы жайылым жердің жартысынан көбі сортаң, тұзды келеді. Бірақ бұл ол жер мал жаюға жарамсыз деген сөз емес.
«Малды барлық жерге жаюға болады. Еділ мен Жайық, Жем мен Каспий, Тайсойған жерлері – құмдық жайылымдар. Зерттеулер малдың жылдық қажетті жем-шөбінің 80 пайызға жуығы жайылымнан алынатынын көрсетіп отыр. Нарынның өзінде 731 түрлі шөп түрі бар. Сондықтан бізге жайылымдарды ғылыми негізде пайдалануды үйрену керек», – дейді ғалым.
Ғалым жайылым жерді тиімді қолданудың үш әдісін ұсынып отыр.
«Біріншісі – жайылым маусымына қарай қолдану, яғни мал жаятын жерді ауыстырып отыру. Күздік, көктемгі, жазғы жайылымдар деп аумақтарды мақсатты түрде бөлу қажет. Екіншіден, жайылым жерді жақсарту, яғни қолдан шөп егу арқылы құнарлығын арттыру қажет. Онда да Атыраудың табиғатына бейімделген шөп егуді қолға алу керек. Үшіншіден, шаруа қожалықтарын біріктіріп, кооперация құру керек», – дейді ауыл шаруашылығы ғылымдарының докторы Бақтыбек Таубаев.
Ғалымның сөзінше, жайылым тапшылығын шешуде әлем елдерінен үйренеріміз көп.
«Кейбір елдер мал шаруашылығын тиімді басқару, жер ресурстарын дұрыс пайдалану және технологиялық инновацияларды енгізу арқылы бұл мәселені шешуге тырысуда. Мәселен, АҚШ, Аустралия, Бразилия ротациялық жайылым жүйесін енгізді. Мал белгілі бір аумақта шектелген уақытқа ғана жайылады, содан кейін басқа жерге ауыстырылады. Бұл топырақтың тозуын азайтады. Еуроодақ елдері, Канада, Қытай спутниктік бақылау арқылы пайдаланылмай жатқан немесе тозған жайылымдарды анықтауда. Мал қозғалысын GPS арқылы бақылап, артық жүктемеден қорғауда», – дейді ғалым.
Бір қызығы, Нидерланд, Дания, Израиль елдері мал азығын баламалы жолмен өндіруді қолға алған. Олар мал азығы ретінде гидропоникалық жолмен арпа, бидай өсіріп отыр. Шыны керек, Атыраудың өзінде гидропоникалық жолмен өсімдік өсіріп, мектеп ішін көгалдандыруға үлес қосып жатқан жас ғалымдарымыз бар. Өкініштісі, жас ғалымдардың зерттеу жаңалықтары өндіріске бара алмайды. Мұның өзі жайылым жер проблемасы ғана емес, экономика, медицина, басқа да әлеуметтік салалардағы проблемаларды шешуге ғылым мен өндіріс арасындағы байланыстың жоқтығы кері әсер етіп отырғанын көрсетеді.
Жайылымдық жер тапшылығына соңғы кездері киік санының көбеюі де кері әсерін беріп жатыр. Былтыр ғана Құрманғазы ауданы шаруалары сан соғып қалды. Даланың кербез киігінің көбейгені жақсы, әрине. Бірақ тиісті шаралар қолға алынбағандықтан, киіктер мал жайылымын таптап, салдарынан шаруалар малға азық таппай қиналып жатыр. 2023 жылы Батыс Қазақстан облысында 921,7 мың гектар жерді киік таптап тастаған. Оның ішінде, егістік алқап та, шабындық пен жайылым да бар. Соның кесірінен, былтыр облыстың Бөкей Ордасы, Жаңақала, Жәнібек және Казталов аудандарында төтенше жағдай жарияланды. Аталған төрт ауданнан бөлек БҚО-дағы Ақжайық, Тасқала және Бәйтерек аудандары да бүгінде киіктің тұрағына айналған. Ғалымдардың биологиялық негіздемесі бойынша, бұл облыстың аумағына 500 мың бас киік сыйымды екен. Ал 2024 жылы облыстағы киік саны төлімен қосқанда 2,3 миллионнан асқан. Биыл киіктің саны 3 миллионнан асады деген болжам бар.
Құрманғазы ауданында тапталған жайылым жерлер бойынша Атырау облысы төтенше жағдай жариялаған жоқ. Не малдың жем-шөбіне субсидия, иә арзанға шөп таба алмай қиналған шаруалар ақырында қыруар малды сойып, арзанға сатуға мәжбүр болды. Ықылым заманнан тіршілігін мал шаруашылығымен байланыстырған халқымыздың ата кәсібі жайылым жер тапшылығы мәселесі түпкілікті шешілмесе, құлдырап бітетін түрі бар.
Баян ЖАНҰЗАҚ,
Атырау облысы