Көлеңкелі бизнес көсегені көгертпейді

Оны айтарлықтай төмендету үшін мұқият ойластырылған, жан-жақты, нақты шара қабылдауды тапсырды. Осы орайда Экономика министрлігі ҚҚС шегін төмендету арқылы орта бизнесті көлеңкеден шығаратынын мәлімдеді. Алайда Премьер ҚҚС-тің көлеңкелі экономикаға тікелей қатысы жоқтығын айтып отыр. Мәселенің мәнісіне бойлап көрелік.

Көлеңкеден күнгейге «тықсырып шығарады»

Ұлттық экономика бірінші вице-ми­нист­рі Азамат Әмрин журналистермен кез­десу кезінде шағын және орта бизнесті кө­леңкеден шығару үшін қосылған құн са­лығының (ҚҚС) ең төменгі межесін азай­тудың маңыздылығына тоқталды. Осы мақсатта Үкімет компанияларды ҚҚС төлеуші ретінде есепке қою та­бал­дыры­ғын қолданыстағы 20 000 АЕК-тен (2025 жылы 78 640 000 теңгеден) 3 800 АЕК-ке (14 941 600 теңгеге) дейін кемітуге ше­шім қабылдапты. 

Ақпарат құралдарының өкілдері: «ҚҚС межесін бұлай төмендету шағын және орта бизнестің күйреуіне соқтырмай ма?», – деп сұрады. Экономика министрінің бірінші орынбасары ҚҚС төменгі межесінің үлкен болуы бизнеске толыққанды салық төлеуден жалтаруға мүмкіндік бергенін нұсқады. Табысы 78,6 миллион теңгеден асып кетпеу үшін супер-гипер маркеттер, өзге сауда орындары сатып алушыларының тауарларын екіге бөліп, екі түрлі компанияның чегін береді. Тіпті, әрбір касса әртүрлі заңды тұлғаның атынан чек басатын тәжірибе болыпты. 

Экономика ведомствосының тұжы­рымдауынша, ҚҚС төлеуші есебіне қоюдың табалдырығын 15 млн теңгеге дейін тө­мендетсе, бизнесті бұлай бөлшектеуден мән қалмайды. 

– 15 миллион теңге – бөлшектеуді экономикалық тұрғыдан орынсыз ететін табалдырық. Салық кодексінің жаңа жо­басында аталған өзгерістерді қарастырғанда да осыны көздеп отырмыз. Онсыз бізде қазір не болып жатыр? Төменгі меже – 78 миллион теңге. Табысы 500 миллионнан 1 миллиард теңгеге дейін баратын орта кәсіпкер ҚҚС төлеушіге айналмау үшін бизнесін 78,6 миллиондық айналымы бар шағын субъектілерге бөліп тастайды. Сөйтіп, орта кәсіпкерлер өз атына 12-15 компанияға дейін тіркейтінді шығарды. Осы арқылы ҚҚС төлеуден құтылады. Шы­нында, орта бизнес салығын толық тө­леуге міндетті, – деді А.Әмрин.

Оның түсіндіруінше, аталған табалдырық 15 миллион теңгеге дейін (5 еседен астамға) төмендетілсе, кәсіпкерлерге қазіргіден бірнеше есе көп жаңа компания тіркетуге тура келеді. Егер орта кәсіпкердің атында қазіргідей 15 емес, 5 еседей көп, айталық, 75 компания тіркелсе, ол құзырлы орган­дардың қырағы назарына ілігеді. Мұның сыртында қаптаған компания бизнесменнің әкімшілік шығысын еселеп арттырады. 

Ол әрбір компаниясының қаржылық-бухгалтерлік, салықтық-фискалдық есеп­темелерін жүргізу үшін есепшілерге же­ке-жеке төлейді. Компанияның табысы әрі қарай өскен сайын жаңа компаниялар құруға тура келмек. Мәселен, табалдырық 15 млн теңгеге дейін түсірілген жағдайда орта бизнестің табысы 1 миллиард теңгеге жетсе, ҚҚС төлеушілер тізіміне кірмеу үшін ол компанияны 67 ұсақ компанияға бөліп тастауға мәжбүрленеді.

– Нәтижесінде, бір бизнесті бұлайша бөлшектеу экономикалық тұрғыдан тиімсіз болып қалады. Оңайы – тиісті салықтарды тегіс төле де, ары қарай өс, өркен жай! Біз ҚҚС межесін өзгерту арқылы керісінше, орта бизнесті көлеңкелі экономикадан күн­гейге тықсырып шығарамыз. Себебі қазір олар тоқтаусыз бөлшектену арқылы көлеңкеде жүр. Сол арқылы бөлшектенбей, қалыпты жұмыс істейтіндерге адал емес бәсеке құра­ды, – деді экономика бірінші вице-министрі.

Салық түзелмесе, экономика күйзеледі

Өткен аптада Мәжіліс жаңа Салық ко­дексіне түзетулерді жұмысқа қабылдап алған болатын. Бұл түзетулерге сәйкес, ҚҚС бойынша тіркеу есебіне міндетті қоюға арналған төменгі шек 20 мың АЕК-тен 3,8 мың АЕК-ке дейін азайтылмақ. Сонымен бірге ҚҚС мөлшерлемесі қазіргі 12%-дан 16%-ға дейін ұлғайтылады. Соның ішінде жекелеген салалар үшін 10%-дық төмендетілген мөлшерлеме бекітіледі. Бұ­дан бөлек, оңайлатылған декларация негізінде арнаулы салық режимін қолда­натын бизнес субъектілерінің саны шек­теледі – бұл игілік енді тек  B2C (ақырғы тұ­тынушылармен тікелей жұмыс істейтін бизнес) сегменті үшін қолжетімді болады. 

Алайда Мәжіліс депутаты, «AMANAT» партиясы фракциясының мүшесі Б.Бей­сенғалиевтің сауалына жауап берген Үкімет басшысы ҚҚС-тің көлеңкелі экономикамен күреске қатысы жоғын нықтады. 

– Фискалдық саясатты реформалау қажеттігі әлдеқашан пісіп-жетілді. Ақша-кредит саясаты мен фискалдық саясат арасындағы теңгерімнің болмауы мемле­кеттік қаржы саласына да, отандық биз­нестің бәсекеге қабілеттілігіне де, азамат­тардың әлеуметтік қанағаттануына да, мемлекеттің өршіл міндеттерді шешу қа­білетіне де кері әсер етті.  Осыған бай­ланысты Үкіметтің кеңейтілген отырысында бір жағынан, ҚҚС ставкасын көтеру, екін­ші жағынан, ҚҚС бойынша шекті тө­мендету ұсынылды, – деді Олжас Бектенов.

Ол сапалы экономикалық өсімді қам­тамасыз ететін тетіктер қалмай бара жатқанын ашық айтты. Премьердің пайымдауынша, қалыптасқан күрделі ахуалдың шешуші себептерінің бірі – даму бюджетінің жеткіліксіз деңгейі. Ол өз кезегінде салықтың жете жиналмауымен байланысты екен. Елдің жиынтықты бюджетіне түсетін салықтардың көлемі ЖІӨ-ге шаққанда 20%-ды құрайды. Бұл көрсеткіш дамыған елдерде 40%-дан асады. Бірақ ҚҚС-ке қатысты барлық өзгеріс көлеңкелі эконо­миканың азаюына серпін бермеуі мүмкіндігін Үкімет жетекшісі жасырмады.

– ҚҚС мөлшерлемесінің өзгеруіне, сондай-ақ көлеңкелі экономиканың дең­гейіне қатысты ретроспективті талдау жүр­гізілді. Талдау қорытындысы көрсеткен­дей, ҚҚС ставкасының өзгеруінің көлеңкелі экономика деңгейімен тікелей байланысы жоқ. Тарата айтқанда, Қазақстанда 2006 жылы ҚҚС ставкасы жоғарғы 15%-ды құрағанда, көлеңкелі экономиканың ЖІӨ-ге шаққандағы үлесі де жоғарғы 19,8%-ға жетті. Кейінгі жылдары ҚҚС кезең-кезеңмен 12%-ға дейін төмендеді. 2022 жылы саудадағы көлеңкелі экономиканың көлемі ЖІӨ-ге шаққанда 3,1% болды. Бүгінде ҚҚС став­касының төмен, 12% болып қалғанына қарамастан, Қазақстандағы көлеңкелі экономика деңгейі ЖІӨ-ге шаққанда қай­тадан 18,8%-ға дейін ұлғайды. Бұл жоғарғы ҚҚС мөлшерлемесіне ие Еуропа елдерін­дегіден де көп, – деді О.Бектенов.

Яғни, ҚҚС пен көлеңкелі экономика әр басқа траекторияда дамиды. Соңғысына онымен күресушілердің пәрменді іс-әрекеті, тиімді, тегеурінді тетіктер және басқа фак­торлар ықпал етеді. Мысалы, Германияда ҚҚС – 19%, көлеңкелі экономиканың ЖІӨ-ге шаққандағы үлесі – шамамен 10%. Ұлыбританияда ҚҚС – 20%, көлеңкелі экономика деңгейі – 11%. Венгрияда ҚҚС – 27%, көлеңкелі экономикасы Қазақстанның көрсеткішіне жетеғабыл. Осыған қарап, Үкімет басшысы көлеңкелі экономика мен ҚҚС мөлшерлемесі арасында тікелей байланыс жоқ деген тоқтамға келді.

Күресті күшейтудің жолдары бар

Десек те, Премьер ҚҚС-ті арттырудың көлеңкелі экономикамен күреске жанама әсері болатынын жеткізді. Біріншіден, бизнес, әсіресе экспорттаушылар жеткі­зілімдер тізбегінің ашық болуына көбірек мүдделі болады. ҚҚС мөлшерлемесінің өсуі есепке жатқызуға болатын салық сомасын ұлғайтады. 

Екіншіден, есепті автоматтандыруға қызығушылық артады. ҚҚС ставкасы өскенде компаниялар қателіктерді азайту үшін цифрлық құралдарды белсенді түрде енгізе алады, өйткені мұндай қателіктер құны қазіргіден де қымбатқа түседі. Үшін­шіден, салық органдарында салықтық әкімшілендіруді жақсартуға деген қозғау-стимул пайда болады. О.Бектеновтің пікі­рінше, ҚҚС жоғары болған сайын шаралар тиімдірек болады. Сондықтан ҚҚС арттыру, салықтық әкімшілендіруді жақсарту және заңды бизнесті қолдау шаралары қатар қабылданады.

– Нәтижесінде, нарықтың барлық қатысушысы үшін тең жағдай қамтамасыз етіледі, ал салықтан жалтару схемалары тиімсіз болып қалады. Салықтық түсімдер жыл сайын 4-5 трлн теңгеге өседі деп күтіледі. Осы қаражат бюджеттің Ұлттық қорға тәуелділігін азайтуға, мемлекеттік борышты төмендетуге, инфрақұрылым, агроөнеркәсіп кешені, өңдеу өнеркәсібі мен қорғанысты дамытуға қосымша ресурс бағыттауға көмектеседі, – деді Үкімет басшысы О.Бектенов.

BCG сарапшылары көлеңкелі эко­номиканың өсуіне ықпал ететін бірнеше факторды атады. Оның арасында ҚҚС жоқ. Аналитиктер елдің экономикалық даму деңгейін ең басты фактор санайды. Ел неғұрлым бай болса, заң бұзуға, заңсыз экономикалық қызметке қатысуға құлшы­натын адамдардың саны да аз болады. Сондықтан Үкіметтің халықтың әл-ауқатын арттыруы маңызды. Сондай-ақ экономи­каның тиімді жұмыс істеуі, құзырлы, ба­қылаушы институттардың қаншалықты дамығаны, бизнес процестердің айқындығы және басқа да факторлар көлеңкелі эко­номика көлемін анықтайды. 

Коррупциямен, контрабандамен, жалпы қылмыспен тиімді күрес те сүбелі үлес қо­сады. BCG тұжырымдауынша, халық би­ліктің адалдығына, мемлекеттің өзіне қа­йырымдылығына сенбесе, тиісті рұқсатсыз бизнес немесе кәсіптік қызмет жүргізу, салық салудан жалтару сияқты заңсыз схемаларды көбірек қолданады. 

«AMANAT» партиясы  фракциясының депутаты Мархабат Жайымбетов Қазақстанда 3 жыл ішінде көлеңкелі экономиканың үлесін 27%-дан 20%-ға дейін қысқарту нәтижесінде бюджетке 2 трлн теңге қосымша кіріс түскенін айтады. 

«Ал біз білмейтін, ресми статистиканың назарынан тыс қалатын қызмет түрлері қаншама? Бір заң жобасын зерделеу кезінде келеңсіз жайтқа тап болдым. Елімізде көлеңкелі экономикаға қарсы іс-қимыл саласында бірыңғай саясатты қалыптастыруға және басқа ведомстволарды үйлестіруге жауапты мемлекеттік орган жоқ болып шықты: әр мемлекеттік орган бір-біріне сілтейді! Олар өз құзыреті шегінде ғана шаралар қабылдайды, бірақ құзыретті нақты бөлетін, жауап беретін тұтас жүйе жоқ», – деді депутат. 

Ол бір мысал келтірді. Мемлекеттік кірістер комитетінің мәліметінше, Орталық Азия елдерінің азаматтары Қазақстанда 3 жыл ішінде 136 млрд теңге табыс тапқан. Алайда Ұлттық банктің ақпаратынша, осы кезеңде олар Отанына 1 триллион теңге аударған. Ендеше құзырлы органдар қалғи бермей, білек түріп, майшаммен қараса, бюджеттің кірісін толтыруға мүмкіншілігі жетіп артылады. 

Сарапшылардың түсіндіруінше, ҚҚС-пен шектелмей, көлеңкелі экономикаға қарсы іс-қимыл саласында бірыңғай саясатты қалыптастырып, үйлестіріп жүргізетін бір мемлекеттік органды анықтау қажет. Жалған мәмілеге қарсы тұру үшін тауарды жеткізу тізбегінде ҚҚС пен құжаттар қатар қада­ғаланатын нақты бір цифрландырылған жүйе құру керек. Бұдан өзге, экономикадағы қолма-қол есеп айырысуларды ары қарай барынша азайтқан маңызды. Оған әртүрлі игілік, мысалы бонустар мен кэшбектер ұсыну арқылы қол жеткізуге болады. 

Айхан ШӘРІП