Ізгі ісімен із қалдырған

Әсіресе, социалис­тік кезеңде еңбек әр азаматтың қоғам ал­дындағы боры­шы болды. Осылайша, бір қолымен бесік тербеткен аналар екінші қолы­мен егін екті, мақта терді, шахтаға түсіп көмір де қазды, трактор да айдады. Ол заман­да ең­бек адамы үшін Социалистік Еңбек Ері атағынан жоғары құрмет болған жоқ. Біз осы атаққа ие болған аналары­мызды түгендедік.

Қазақстанда Социалистік Еңбек Ері атағын алған 1 803 адам бар. Оның 227-сі – әйелдер. Бұл атақ жанкешті қызметтерімен қоғамдық өндірістің тиімділігін арттыруға, халық шаруашылығын өрге бастыруға, ғылым мен техни­каны дамытуға, даңқын шығаруға ат салысқандары үшін берілді. Социалистік Еңбек Ері атанған әйелдердің көпшілігі еңбек жол­ын жастайынан бастаған. Олар жұмыс таңдаған жоқ. Ер азамат­тар­мен иық тіресе жүріп, мал да бақты, егін де орды.

Даңқты механизатор Кәмшат пен Нұрбақыт

Кәмшат Дөненбаева мен еңбек әлдеқашан егіз ұғымға айна­л­ып кеткен. Оны білген жан жанкеш­тілік, табандылық, адам­гершілік пен қарапайымдылық секілді бүгінгі жақ талдырып айт­ып жүр­ген құндылықтардың не екенін іштей ұғынатын. Өткен ғас­ырдың 60-шы жылдары тың және тыңайған жерлерді игеру үшін елде жаппай механизаторлар дайындау науқаны басталады. Кәмшат келін боп түскен Ақсуат ауылында да тракторшылар курсы ашылады. Сол курста Кәмшат пен сол ауылдың қызы Құндызай оқып шығады. Архив материал­дары анықтағандай, ол 1966 жылы ал­ғаш рет жоспарды екі есе орын­дап, «МТЗ-5» тракторының алды­на жалауша ілген екен. Ол кезде ерлермен қатар трактор руліне отыр­ған қазақ қызы жоқтың қасы еді. Бір күн жұмыстан қалмайтын, көрсеткішін ай сайын жаңалап отыратын Кәмшат партияның да, басшылардың да назарына ілін­еді. Өзгелерге үлгі етіп ұсынуға түсі де, ісі де келіп тұрған Кәмшат­тың аты газет-журнал, радио ар­қы­лы қазақ даласына желдей есіп жүре берді. 1977 жылы Кәмшат Дөн­ен­баева «Қыз-келіншектер, трак­тор руліне отырайық!» деген үн­деу тастады. Ол осылай бүкіл ел­де­гі механизатор қыздардың көш­ін бастады. Еңбекте де, өмір­де де ысылды. Талай рет респуб­ли­калық, одақтық жарыстарда ал­дына жан салмады. Атап айт­сақ, 1972 жылы қайырмасыз соқа­мен жер жыртуда әйел мех­ан­иза­торлар арасында өткізілген облыстық жарыста бірінші орын­ға, респуб­ли­ка­лық жарыста үшін­ші орынға, 1973 жылы Ростов облысындағы Зерноградта бүкіл­одақтық жар­ыс­та жүлделі орынға ие бол­ған. 1973 жылы 26 579 гектар, 1974­ жылы 38 158 гектар, 1975 жылы 37 199 гектар жер жыртып, жыл­дық міндеттеме­лерін асыра ор­ын­­даған. Қазақ қыздарының ауылшаруашылық техникаларын меңгеруіне үлгі өнеге болды. Кәм­шат Дөнен­баева­ға Бүкілодақ­тық халық шаруа­шылығы жетіс­тіктері көр­месінің Құрмет ди­пломы жөне «Москвич» ав­тома­ши­на­сы бер­ілді. Ол 1974 жылы IX сайланған Жоғары Кеңес депут­аты болды. 1990-1993 жыл­дары кеңшарда қауіпсіздік тех­никасының инже­нері, 1993 жыл­дан шаруа қожалы­ғын басқарады. 1980-1985 жыл­дары Ұлттар Кеңе­сі төрағасының орынбасары бол­ды. 1976 жылы адал еңбек, маң­дай терінің арқа­сында Мем­ле­кеттік сыйлы­ғы­ның лауреаты, Социалис­тік Еңбек Ері атанды. 

Кәмшат Дөненбаевадан кейін алып тракторды тізгіндеген ана­лар көп болды. Солардың бірі – Қарқаралының қайсар қызы Нұр­­бақыт Қабдыкәрімова. Еңбек жолын 1966 жылы туған ауылында қарапайым жұмыскер болып бас­тады, қой бағып, шопанның көмек­шісі болды. Кейін механи­за­торлар курсын бітіріп, «МТЗ», «Т-4» тракторларын жүргізді. Қазақ қыздарының арасында «К-700» алып тракторын алғашқы болып тізгіндеді.

Мұнайшы Нәбира Шағырова

Статистика бойынша, екінші дүниежүзілік соғыс жылдары «Қа­зақстан мұнай комбинаты» мекемесінде 3 мыңнан астам әйел еңбек еткен. Ал соғыстың аяғына таман мұнай саласында жұмыс істегендердің 42,5 пайызын нәзік- жандылар құраған. Мұнайшы әйелдердің ішінен ең алғаш Со­ци­алистік Еңбек Ері атанған – Нәбира Шағырова. 

Нәбира қарапайым шаруа отбасында дүниеге келген. Ол кезде қарапайым отбасыларға ба­лаларын оқыту тым қиынға соғатын еді. Сол себепті, Нәбира төртжылдық біліммен ғана шек­телді. Ауру анасы мен қарт әкесіне қолқанатқа жарау үшін жастайы­нан еңбекке араласады. Өндіріске жұмыс сұрай келген талдырмаш қызды көріп, кәсіпшілік басшы­лы­ғы алғашында «тым жассың» деп, онымен сөйлеспей қояды. Сол кезде 14 жасар Нәбира өзін екі жылға үлкейтіп, отбасылық жағдайын айтып, кетпей қойған. Талдырмаш қыздың өжеттігі мен қайсарлығын байқаған басшылық оны жұмысқа қабылдаудан басқа амал таппайды.

Байшонас кенішіне май құю­шы болып жұмысқа кіріскен қа­зақтың қаршадай қызы Екінші дүниежүзілік соғыс басталған уа­қытта мұнайшы операторы ма­мандығын жедел меңгеріп алады. Жұмысын адал атқарып, жоспар­лы тапсырмасын 2-3 есе асыра орындауды да дағдыға айналдыра­ды. Әрбір ұңғыманың дерегін, сипаттамасын, тіпті қай жерде қан­­дай ақау барын жатқа білетін мұнайшы қыз бертін келе екі-үш адамның ісін бір өзі атқаратын деңгейге жетеді. Жұмысына ал­ғыр, тындырымды, тапсыр­ылған істі жауапкершілікпен орындай­тын Нәбира аз уақыт ішінде өзге әріптес құрбыларының мақтан­ышы­на айналып үлгереді.

Ол 1942 жылдан бастап өмірінің соңына дейін, яғни 27 жыл бойы Байшонас мұнай басқарма­сын­да операторлық қызмет ат­қар­ды. Көпжылдық тәжірибесі­мен бөлісуді, жас кадрлар дай­ын­дауды «Отан алдындағы боры­ш­ым» деп ұққан ол жас мұнайшы­ларды тәрбиелеу ісіне де атсалыс­ты. Кейін «Еңбектегі ерлігі үшін» медалімен екі мәрте марапаттал­ды. 1960 жылдың 7 наурызында Нәбира Шағырова ең жоғары «Социалистік Еңбек Ері» атағын иеленді. Нәбира Шағырова жұ­мыс істеген учаске 1965-1966 жыл­дары мұнай өндіру жоспарын 100,7-108,6 пайызға асыра орын­дап, мемлекетке жос­пар­дан тыс 1 297 тонна сұйық отын берген. 

Жылқышы Маржан мен Жанбөпе

Өткен ғасырдың 50-ші жыл­дары жазылып, талай ән кештер­інде шырқалған танымал «Мар­­­жан қыз» әнінің кейіпкері Мар­­­жан Енбаева да Социалистік Ең­бек Ері. Ол 1924 жылы Индер ауда­ны Есбол селосына қарасты «Толыбай» құмында дүниеге кел­ді. Маржан қыз ағасы Шалабай екеуі әкесі Енбайға жылқы ба­ғыс­­ты. Кейін 1944 жылы 19 жас­та­ғы Шалабай соғысқа аттанды. Жыл­қы бағудың барлық мехнаты енді қаршадай қыз бен әкесіне түсті.

«Әкемді жүнжітіп жібергені жыл­қының жайы емес, жалғыз ұлының соғыста хабар-ошарсыз кеткені болды. Көзі жұмылғанша «Шала­байым келіп қалар» деп ел­ең­деумен есікке қарап жатты. Аға­тай­ымнан қара қағаз келмеген соң мен де үмітімді үзбедім. Бірақ Ша­ла­бай сол кеткеннен оралма­ды», – деген еді Маржан Енбаева өткен күн­дерді еске алып. Зейнет­кер­лік жасқа дейін жылқы баққан «Мар­жан қыз» бағымына 1942-1946 жылдар аралығында 237 құ­л­ын сен­іп тапсырылған болатын. Еңбегі еленіп, оған 1948 жылы Социалис­тік Еңбек Ері атағы берілді. Ол кезде Маржан небәрі 24 жаста еді. Осылайша, Енбаева­ның ерлігі елді елең еткізбей қой­мады. Оның даң­қы республикаға жайылып, бірқа­тар басылымдар­дың бас кейіпкері болды. Жылқы­шы қыз ақындардың да шабытын оятты. Белгілі сатирик ақын Са­дықбек Адамбеков Мар­жан­ды өлеңіне арқау етіп «Маржан қыз» өлеңін жазып, оған танымал ком­позитор Әбілахат Еспаев ән жаз­ды. Сөйтіп, бұл ән өткен ғасыр­дың 50-ші жылдарында жұрт­­­шы­лық­тың сүйікті әніне айналды.

Ал Социалистік Еңбек Ері, Дүниежүзілік әйелдер форумы­ның делегаты Жанбөпе Мерген­баева туралы көп адам білмейді. Ол 1920 жылы Гурьев уезінің Ембі ауылында туған. Еңбек жолын 1938 жылы Ембі ауданының Вор­о­шилов атын­дағы колхозында диқаншы болудан бастаған. 1942 жылы колхозда жыл­қышы, 1944 жылы фер­ма меңгеру­шісі болып жұмыс істеді. Ұлы Отан соғысы кезінде аянбай еткен еңбегі ескер­іліп, 1948 жылы 23 шілдеде бұр­ынғы КСРО Жоғарғы Кеңесі Пре­зи­диумының Жарлығымен Социалистік Еңбек Ері атағы бері­л­іп, кеудесіне «Алтын жұл­дыз» тақты. Қазақстан Компар­тия­сының V, VIII съездеріне, 1952 жылы Мәскеуде өткен Дүниежүзі­лік әйелдер форумына делегат бол­ып қатысып, Брежневпен, Қонаевпен, Сәбит Мұхановпен, Күләш Бәй­сейітовамен кездесті. Бірқатар медальдармен марапат­талған. 1965 жылдан бастап Бей­неу ауданының Опорный кентін­де тұрды. 

Сауыншы Екатерина Деккер

Ол – Социалистік Еңбек Ері, екі мәрте «Ленин» орденінің кавалері, Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің екі шақырылымының депутаты, атақты сауыншы. 20 жыл ішінде өз қолымен 1 миллион 230 мың литр сүт сауғаны туралы нақты дерек бар.

Деккер отбасы ХХ ғасырдың басында Қазақстанға қоныс аударып, Қостанайдан бірнеше шақырым жердегі жылқы зауыты­на орналасады. Екатеринаның атасы Генрих Антонович пен отбасыны асыраушы әкесін әскер қатарына алып кетті. 12-14 жас­тар­дағы бес баламен анасы Анна ғана қалады. Аман қалу үшін бала­ларға да жұмыс істеу керек болды. Балалардың үлкені Ека­тери­на 14 жас­та еді. Ол кезде оқу туралы ой­лау­дың өзі артық-тын. Басында бұзау баққан Екатерина басқалар­дан өз жұмысына деген сүйіспен­ші­лігімен ерекшеленді. Құрбы­лары бордақылауға 100 бұзау алып, 92 бастан артығын күтпеді. Ал Екатерина барлық 100 басты сақ­тап қалды. Еңбекқорлы­ғы байқал­ған соң оған сауыншы болу ұсын­ыл­ды. Журналист П.Чикун Ека­тери­на Деккер туралы «Коммун­изм құрылыс­шыс» газетінде былай деп жазды: «Екатерина Деккер өз ісіне сүйіс­пеншілік танытып, Отан игілігі үшін жанқиярлық еңбек етті. Ол басқа сауыншылармен тең жағ­дайда жұмыс істеді, ал нәтиже­лері бірдей емес-тін. Құпиясы мынада, Катя ұзақ жылдар бойы бір жерде мінсіз қызмет етіп, үлкен тәжіри­бе жинады. Екатерина Генриховна қандай да бір себеп­тер­мен таңғы сағат 5-те фермаға келмеген жағ­дайды ешкім есіне түсіре алмайды. Ферма оның екін­ші үйіне айнал­ды. Ол өзін фермада қожайын сияқты сезінді». 

Күн өткен сайын арамыздағы Социалистік Еңбек Ері атағын алған жандар азайып барады. Ал олардың халқы үшін төккен тері мен адал еңбегі ұрпақ жадында мәңгі жаңғырмақ.

Көктем ҚАРҚЫН