Дархан даланың дарынды дантисі

«Намысын бермеу үшін жатқа қолдан, Арулар аз болды ма атқа қонған» деп Исраил ақын айтқандай, атқа қонған арулар мен елге тұтқа болған аналар аз емес. Олардың бәрін атап шығу мүмкін емес. Десек те, дархан даламыз тек батыр, қайсар аналардан бөлек дана, білімді, зерделі, жаңашыл арулардан да кенде емес. Солардың бір шоғыры Алаш арулары! Ал сол арулардың ішіндегі биыл туғанына 130 жыл толатын Мүбина Ниязова туралы не білеміз? 

Ақиқатқа айналған арман

Ең алғаш қазақ қыз­да­ры­ның арасында ілім-бі­лімге ден қойған ару аналарымыз туралы біршама деректі білеміз. Десек те, есімі жиі атала бермей­тін, медицинаға алғаш сара соқ­пақ салған ана­ларымыздың бірі – Алаш қай­раткері Уәлитхан Та­на­­шев­тың немере қарындасы Мүбина Ния­з­ованы мақаламызға арқау етсек дейміз. Кім десеңіз, Мүбина апа­мыз қазақ әйелде­рі­нен тұңғыш рет шыққан тіс дә­рігері, әрі қоғам қайраткері, Рес­публикалық ме­дициналық колледжінің тұң­ғыш (алғашқы) директоры. Ақпан ре­волюциясы мен қазан төңке­рісінен бұрын қазақ әйелдерінен шыққан тек екі қазақ дәрігері бол­ған. Оның бірі Гүлсім Асфан­диярова болса, екіншісі Мүбина Ниязова бола­тын. Биыл 130 жылдығы аталып өтілетін Мүбина Ибрагимқызы Ниязова (кейде Танашева деп те аталған) 1895 жылы дүниеге кел­ген екен. Өз заманының қиын сы­нақтарынан өтіп, білім мен ғылымға, халыққа қызмет етуге деген ұмтылысымен қазақ қыз­дары­ның үлгісі болған оның өмі­рі – ұлттық дәстүр мен заманауи идеялардың тоғысуы, ел игілігі үшін күрескен қайрат­кердің нағыз бейнесі ретінде сипатта­лады. Мүбина Ибрагим­қызы бастауыш білімді Хұсни-Жамал Нұрлыханова басқарған қазақ қыздарына арналған бас­тауыш училищеден алған екен. Орда мектептерінің оқу инс­пек­торы болған Вознесенскийдің: «Қазақ қыздарының оқуға деген қабілеті, ынта-зейіні, үлгерімі ке­ремет болды» деген сөзі сол кез­дегі қазақ қыздарының ал­ғыр­лығы­ның бір дәлелі болса керек. Қазан төңкерісіне дейін жабылып қал­май жұмысын жалғастырып кел­ген бұл мектеп түлектері ара­сы­нан шыққан қоғам қайраткер­-

ле­рі – Аққағаз Досжанова, Алма Оразбаева, қазақ қыздарынан тұңғыш металлургия инженері Мәдина Бегалиевалар түлеп шығыпты. 1905 жылы Мүбина кезік (жұқпалы сүзек) ауруымен қатты ауырады. Ол кезде ауылда ауруларды емдейтін дәрігерлер болмаған, тек бір фельдшерлік пункт болған. Ауру жас қыздың қызуы тым жоғары болады да, фельдшер аурудың қызуын түсіре алмаған. Мүбинаның әкесі Ибрагим қолы ұзын бай шаруа болғандықтан қызын тезінен Астрахань қаласындағы ауру­ханаға тездетіп жеткізуге мәжбүр болады. Ол кезде Каспий теңі­зінің жағасындағы балық кә­сіпкерлігімен айналысып жүрген Бекмұхаммедовтар мен Тана­шев­тар әулетіне ең жақын қала – Астрахань қаласы еді. Бұл туралы Мүбина анамыздың немерелес бауыры Елтай Танашевтен сұрап білдік. Мүбина әжесі туралы бірнеше еңбектердің авторы бізге қайсар қазақ қызының өмір де­регінен бірнеше ақпараттарды ұсынды. «Ауруханада емделіп жат­қан Мүбинаны қатты қызық­тырған – ақ халат киген, үсті-бастары тап-таза аппақ, тұла бойларынан хош иіс шығатын, оқыған білімді және кішіпейіл, сөздері жұмсақ, адамның іші-бауырына кіріп тұрған дәрігер әйелдермен, күтуші медбикелер болды, олар өздері тіпті бауырмал, ұлты мен түсі басқа болса да, Мүбинаны жатырқамайтын, өз туысындай көріп күтті, емдеді, баурап алды. Жас қызға дәрігер қауымның сырқаттарға ғана емес, айналадағыларға да түгел мол мейіріммен, ыстық ықыласпен қарайтыны әсер етті. Осының өзі оның ақ желеңді абзал жандарға, медицинаға деген қызығу­шы­лығын тудырған. Осыларды көріп Мүбина, «әттең мен де осылар сияқты дәрігерлік мамандығын алып, халқыма қызмет етсем» – деп армандайды. Ақыры қайсар қыз дегеніне де жетті, болаша­ғын­да дәрігер атанды», – дейді автор.

Осы кезде Мубинаның аға­сы Мүслим Астра­хань­дағы Гимна­зияда оқуда болғандықтан, ауруханаға жиі келіп қарында­сының хал-жайын біліп тұратын-ды. Аурудан жа­зылып шыққан Мүбина ағасы­ның қамқорлығы, кеңесімен қаладағы пәтерге жатып, оқы­тушы жалдап, орысша оқиды. Пәтерге орналасып, орыс тілін үйренеді. Осылай­ша, Мүби­на­ның білім жолы – тек қазақ ті­лінде ғана емес, шет тілдерін меңгеру арқылы да кеңейді. Ас­трахань мен Саратов қалала­рындағы оқу орындарына түсіп, заманауи ғылым мен медици­­на­ның құпияларымен таныс­ты. 1912–1913-жылдары Саратов­тағы тіс дәрігерлері мектебінде оқып, 1917 жылы «тіс дәрігері» дипломын иеленуі – оның кәсіби жолындағы маңызды қадам бол­ды. Бұл кезеңде Гүлсім Асфан­дияровадан кейін қазақ қызда­рының қатарында алғашқы кә­­сі­­би дәрігерлердің бірі болып шығуы – ел үшін үлкен қуаныш болды. 

Әділетті қоғам құруға атсалысқан

Жас кезінен бастап ғы­лы­ми ізденістерге, өзек­ті мәселелерге бағынған Мүбина­ның студенттік жылдары – сту­денттік митинг­тер, революция­лық ой-сананың оя­нуы, патша режимінің әділет­сіз­дігіне қарсы наразылық пен қо­ғамдық нара­зы­лықтардың жар­­қын көрінісі болды. 1917 жылы Орда қала­сында тіс дәрігері болып қызмет ете бастағаннан кейін, Мүби­наның еңбек жолы тек медицина саласымен шек­телмей, қоғам­дық-саяси қыз­метте де өзіндік із қалдырды. Бұл турасында Елтай Танашевтің еңбектеріне кезек берелік: «Мү­бина апамыз келесі, 1914 жылы осы Саратов қала­сында орысша оқып жүрген Ах­мет Ниязов деген азаматқа, өз қалауымен тұрмыс­қа шығады. Мұндағы Ниязов деге­ні – Алаш қайраткері, 1911 жылы «Алаш» атты газет шы­ға­руды армандап екі рет Астрахань губернаторына өтініш жазған Батырқайыр Ния­зовтың інісі Мірахмет (Ахмет) Ниязов. Жұ­байы Мүбина да 1917 жылы оқуын бітіріп, қызметін Ордадан бастады. 1918-1920-жыл­дары Қа­зақ атты әскер полкінің дәрігері болды. Мүбина Ниязова өзінің 1960 жылы жарияланған «Жас большевиктің сан-алуан еңбегі» естелігінде осы атты әскер пол­кында Алма Оразбаевамен бірге қызмет істегенін жаза­ды», – дейді автор. 

Елтай Танашевтің жазуын­ша, «Саратовта оқуда жүрген кезінде университет сту­денттерімен аралас-қатынасы жиілеп, Ния­зов­тар студенттік жиындарға белсене қатысып, сол кездегі со­циал-демократиялық партиямен тығыз байланыста болып, саясат­пен де айналысады. Оған дәнекер болған Мүбинаның ері Ахмет Ниязов университеттің Дәрі­герлер даярлайтын факуль­тетінде оқығандықтан студент­тердің жиналыстарына да Ах­метпен бірге барып қатынасып жүрді. Кейбір студенттердің социал-демократ партиясымен байла­ныстары болғандықтан олар Саратовтың тұтқын үйінде жат­қан жолдастарына азық-түлік апарып жасырын қатынас жасап жүретінді. Алайда мұның соңы қуғынға ұласты» дейді автор. 1916 жылы Патша үкіметі сотталған студенттерді параходқа тиеп, Сі­бірге жер аударады. Студенттер алған бетінен қайтпай, Саратов пристаны басында митинг өткі­зеді. Патша әкімшіліктеріне қар­сы қыр көрсетіп, сөздер сөйлеп, оқушылар револоциялық өлең­дер – «Марселезаны» – дауыстап жырлаған. Полициялар студент­терді қоршап алып, бірқатарын тұтқындаған, олардың ішінде Мүбина да тұтқынға алынған. Ол екіқабат болғандықтан бір күн­нен кейін оны тәртіп сақшылары амалсыздан босатады. 

1917 жылдың 24 ақпанында оқу жылы аяқталып, қолына «Тіс дәрігері» деген диплом алған Мүбина, сол жылдың қарашасы­нан Орал облысындағы Ордаға келіп, жолдасы Ахметпен бірге ауруханаға тіс-дәрігерлік жұмы­сына орналасып, ел-жұртын ем­деумен қатар, сол жұртшылықтың ортасында мәдени-ағартушылық жұмыстармен де айналысады. Осында жүріп кейіннен көрнекті партия және мемлекет қайраткері атанған Алма Оразбаевамен та­нысты. «Тіс дәрігерлерінің мек­тебін бітіргеннен кейін 1917 жылы мен Ордаға келдім. Ша­малы уақыт өткеннен соң бұл арада педагогикалық курсті бі­тірген екі мұғалима бар екенін естідім. Бұлар – Алма Оразбаева мен Мәдина Бегалиева еді. Мен Алмамен тұңғыш рет «Халық үйінде» кездестім. Драма үйірме­сін ұйымдастыру жүріп жатқан, оның жұмысына Алма белсене қатынасты, сонымен қатар өзі де көптеген рольде ойнаған-ды», – дейді өзінің «Жас большевиктің сан алуан еңбегі» атты мақала­сында Мүбина. 

Алма Оразбаева, Мәдина Бегалиева, Мүбина Ния­зова секілді оқыған қазақ қыз­дары Ордадағы өздері секілді қыз­дардың құқығын қорғады. Қыз-келіншектерге арнап түрлі кон­ференция өткізіп, ол жерлерде білім алудың маңызы, әйелдер гигиенасы, ана мен бала ден­саулығын қорғау секілді мәсе­лелерді көтерді. 

«Қалың мал мен көп әйел алуға қарсы күрес»

Азамат соғысындағы қы­зылдардың жеңісінен кейінгі, алғашқы ашаршылық басталар кезіндегі 1921 жылдың көктемінде, Ордада жиын өтті. 

Аталған жиын жайлы Мә­ди­на Бегалиева «Алма Оразбае­ваның өмір жолы» естелігінде: «...мұнда 70 делегат жиналды. Олардың қатарында Теңіз уезінің түпкірде жатқан ауылынан келген Дина Нұрпейісова да болды. Конференция Халық үйінде өтті, зал адамға лық толы болды, делегаттардан басқа Ор­дадан көптеген әйел қатынасты. Конференция Алма Оразбае­ваның «Совет үкіметі әйелдерге не берді?» деген баяндамасын, Мүбина Ниязованың «Қалың мал мен көп әйел алуға қарсы күрес және аналар мен балаларды қорғау» деген баяндамасын тыңдады...» деп жазады.

«Мүбина апамыздың сан қыр­лы қызметі емдеу мен са­нитарлық іспен, мәдени-ағарту­шылық жұмыстармен ғана шек­телмеді. Тіпті, ол 1920 жылдан 1925 жылға дейін Орал губер­ниясының сот жүйесінде қыз­мет етті. 1925 жылы Мүбина Ния­зо­ва губерния прокурорының орын­басары болып тағайын­далды. Ал 1929 жылы астана Қызылорда қаласына ауысқан шақта М.Ния­зова республика Жоғарғы Кеңесінің мүшесі болып жұмыс атқарды», – дейді Елтай Танашев.

1937 жылы қазақ даласында үлкен өзгеріс басталды. Ха­лық­тың денсаулығын сақтау мен ана мен баланы күту мәселелері өзекті болған кезеңде, жаңа оқу орны – Республикалық акушер мектебі ашылды. Мүбина Ибра­гимқызы осы оқу орнының тұңғыш директоры болып тағайындалып, қазақ қыздары мен ауыл-селодан шыққан же­тім, жартылай жетім студенттерге кәсіби білім берудің есігін ашты. 1937 жылы Кеңес билігінің қатал саяси репрессиялары кезінде Мүбина апамыз «Отанын сат­қандардың отбасы» деген айып­пен ұзақ уақытқа жазаланған. 1944 жылы босатылып, қайтадан өз қызметіне оралады. 

Мүбина Ибрагимқызы Ниязова (Танашева) – қазақ халқының медицина са­ласындағы өркендеуіне, әйел­дердің кәсіби даму жолының ашылуына және әлеуметтік әділеттіліктің орнауына зор үлес қосқан қайраткер. Оның өмірі мен қызметі қазіргі Қазақстан­ның денсаулық сақтау жүйесінің негізін қалаушы, ұрпаққа үлгі болатын тарихи тұлға ретінде мәңгі есте қалады. 

Түйін: 

Жалпы ілім-білімге жол ашып, алғашқы қарлығаштар атанған қазақ арулары аз емес. Мәселен, қазақтың тұңғыш әйел-ұстазы, қазақ қыздарына мектеп ашқан ағартушы – Хұсни-Жамал Нұралыханова, жоғары білім алып, диплом иеленген алғашқы әйел-дәрігер – Гүлсім Асфендиярова, қазақ даласындағы алғашқы журналист, аудармашы, этнограф, ұстаз – Нәзипа Құлжанова, қоғам қайраткері, қазақ әйелдерінің құқығын қорғау үшін ереуілге шыққан алғашқы әйелдердің бірі – Алма Оразбаева, қазақ әйелдері арасынан шыққан тұңғыш инженер-металлург – Мәдина Бегалиева, Жоғарғы соттың алғашқы әйел төрағасы – Нағима Арықова, қазақтың тұңғыш биолог қызы –Нәйлә Базанова, қазақтың тұңғыш геолог қызы – Патшайым Тәжібаева қазақ тілі саласындағы тұңғыш ғалым қыз – Аққал Қалыбаева,  қазақтан шыққан тұңғыш балерина – Нұрсұлу Тапалова... Тізе берсек, тіпті көп. Демек, есiмдерi тұтас жұрттың тәрбие бесiгiне айналған аналардың рухани тұғыры уақыт өткен сайын асқақтай бермек. 

Наурызбек САРША