Олар технологиялық стартаптарды қаржыландыру арқылы жаңа идеялардың жүзеге асуына, жоғары қосылған құны бар өнімдер мен қызметтердің пайда болуына ықпал етеді. Мұндай инвестициялар жаңа жұмыс орындарын ашып, жоғары білікті мамандарға сұранысты арттырады, нәтижесінде ғылымға негізделген экономиканы дамытуға үлес қосады.
Табыс пен тәуекел жүгін тең арқалайтын мұндай инвесторларды нарық тілінде бизнес-періштелер дейді. Бұл саланың өркендеуіне көп жағдайда тұрақсыз заңнамалық база, геосаяси мәселелердің ушығуы және білікті мамандардың жетіспеушілігі тосқауыл болады. Елімізде венчурлік нарық әлі де қалыптасу кезеңінен өтіп жатса, АҚШ пен Оңтүстік-Шығыс Азияда бұл сала өзіндік дәстүрі мен айқын ерекшеліктеріне ие болып үлгерді.
Венчурлік қаржыландыру стартаптардың жаһандық нарыққа шығуына мүмкіндік беріп, елдің бәсекеге қабілеттілігін арттыратыны белгілі. Дегенмен Big Sky Capital венчурлік қорының серіктесі Жан Қарсыбаевтың айтуынша, венчурлік инвесторлар тек өсім әлеуетін ғана емес, сонымен қатар өңірлік ерекшеліктерді де түсінуі керек: заңнаманы, экономиканы, мәдениетті, тіпті валюта бағамының ауытқуын. «Тек осылай ғана шығындарды азайтып, сәтті экзит жасау ықтималдығын арттыруға болады», – дейді ол.
Инновациялық «көшбасшы» кім?
Ірі технологиялық жобалар мен инновациялық шешімдердің пайда болуы жергілікті бизнесті күшейтіп қана қоймай, шетелдік капиталды тартуға да жол ашады. Венчурлік инвестициялар арқылы дамыған стартаптар экономиканың әртүрлі саласын цифрландыруға, тиімділігін арттыруға және жаңа нарықтарды игеруге көмектеседі.
Соңғы жылдары Қазақстанның венчурлік нарығы Орталық Азиядағы ең қарқынды дамып келе жатқан экожүйелердің біріне айналды. Цифрлық даму, инновациялар және аэроғарыш өнеркәсібі министрлігі ұсынған мәліметтерге сүйенсек, 2023 жылы елдегі венчурлік инвестициялар $80 млн-нан асып, Қазақстан аймақтағы барлық венчурлік мәмілелердің 72%-ын қамтамасыз етті. Ал 2018-2023 жылдар аралығында стартаптар саны 6 есе, ал келісімдер саны 5,5 есеге ұлғайған.
Министрлік өкілдері еліміздегі венчурлік инвестицияның қазіргі ахуалы жайында AIQYN газетіне берген жауабында бұл процестің негізгі қозғалтқышы Astana Hub болғанын атап өткен. Бүгінде 1,5 мыңнан астам резиденті бар ең ірі IT технопаркі FinTech, AI, HealthTech, EdTech салаларындағы стартаптарға қолдау көрсетіп отыр. Соның арқасында құны 529,1 млн АҚШ долларына тең IT өнімдерін экспорттауға мүмкіндік туды. Бұл елдегі IT экспорттың 60%-ын құрайды.
«Алайда экожүйенің осындай қарқынды дамуына қарамастан, әлі де Series A+ деңгейіндегі инвестицияларға деген тапшылық бар. Қазақстандық инвесторлар негізінен ерте кезеңдегі (pre-seed, seed) жобаларға қаржы құюмен шектелсе, кеш сатыдағы (growth, Series A және одан жоғары) инвестицияларды негізінен халықаралық қорлар қамтамасыз етеді. 2023 жылы барлық мәміленің 90%-ы ерте кезеңдегі инвестициялардан тұрды, бұл стартаптардың масштабы кеңеюін тежейтін басты кедергілердің бірі», – делінген министрліктің жауабында.
Қорлардың да «қоры» бар
Естеріңізде болса, былтыр отандық венчурлік нарықты жаңа деңгейге көтеру үшін $1 млрд көлеміндегі Qazaqstan Venture Group (QVG) қоры құрылған болатын. Бұл қор аймақтық стартаптарды жаһандық капиталмен байланыстыруға, инвестициялық тәуекелдерді төмендетуге және венчурлік экожүйені ұзақмерзімді дамытуға бағытталған.
Ведомство өкілінің айтуынша, QVG қазір өз ішкі процестерін жетілдіріп, тұрақты және ашық инфрақұрылымын қалыптастыруда. Қазірдің өзінде қор кәсіби инвестициялық басқарудың жаңа кезеңіне аяқ басып, менеджер лицензиясын алған. Бұл қор жергілікті венчурлік инвесторлардың мүмкіндіктерін кеңейтіп, портфельді әртараптандыруға және жаңа актив сыныптарын қосу арқылы инвестициялық әлеуетті арттыруға мүмкіндік бермек.
Венчурлік инвестициялардың Қазақстан экономикасына ұзақмерзімді әсері туралы айтар болса, ең алдымен, елдегі белсенді инвесторлар саны 2,6 есе өскенін, ал халықаралық ойыншылар Қазақстанға көбірек назар аудара бастағанын атап өтер едік.
Алайда Цифрлық даму министрлігінің мәлімдеуінше, Series A+ деңгейіндегі капитал тапшылығы шешілмейінше, стартаптардың шетелдік нарықтарға бет алуы жалғаса бермек. Өйткені ауқымды мәмілелердің 90%-ын халықаралық инвесторлар қаржыландырады, ал жергілікті қорлардың орташа инвестиция көлемі $1 млн АҚШ долларынан аспайды. Осы мәселені шешу – елдің инновациялық дамуындағы шешуші факторға айналып отыр.
Алдағы онжылдықта Қазақстан Орталық Азиядағы жетекші технологиялық және инвестициялық хабқа айналуды мақсат еткені белгілі. Ол үшін басты қадам IT экспортының көлемін $1 млрд-қа жеткізу, IPO және M&A арқылы стартаптар үшін тиімді шығу стратегияларын қалыптастыру, Series A+ деңгейіндегі қаржыландыруды ұлғайту керек.
Бұл процесті жеделдетудің жанама жолы QVG қоры және басқа да венчурлік бастамалар болмақ. «Егер осы бағытта жүйелі жұмыс жалғасса, 2030 жылға қарай ел технологиялық дамудың жаңа кезеңіне шығып, аймақтағы негізгі венчурлік орталыққа айналмақ», – дейді ведомство өкілі.
Еліміз қазір Орталық Азиядағы инновациялық жобаларға инвестиция тарту бойынша «негізгі көшбасшы» екенін сарапшылар талай сөз етті. Дегенмен бұл статусты әрі қарай да сақтап қалу үшін Astana Hub қандай нақты стратегияларды жүзеге асырып отыр деген сауал туындайтыны даусыз.
Стартаптарға сүйеу болады
Astana Hub Ventures Ltd аппаратының жетекшісі Назгүл Байтемірованың сөзіне сүйенсек, қордың жұмысы Қазақстанда ғана емес, халықаралық нарықтарда да ауқымдана алатын перспективті технологиялық жобаларды анықтау және қолдауға негізделген.
– Біздің венчурлік қор арқылы инвестиция алу процесі ашық әрі құрылымдалған. Ол бірнеше негізгі кезеңнен тұрады: өтінім беру, бастапқы талдау және аналитиктермен байланыс, бағалау және іріктеу және қорытынды шешім шығару үшін инвестициялық комитет қаралымына өтеді. Егер жоба үздік 5%-дың қатарына енсе, ол инвестициялық комитеттің қарауына ұсынылады. Мұнда қаржыландыру туралы түпкілікті шешім қабылданады. Мақсат – тек қаржы бөлу ғана емес, сонымен қатар стартаптарға жан-жақты қолдау көрсету. Қор портфельдік компанияларға өнімді бастапқы тексеруден бастап, халықаралық нарыққа шығуға дейін барлық даму кезеңдерінде қолдау көрсетеді.
Назгүл Байтемірова қазір қор өзінің қалыптасу кезеңінде тұрғанын айтты. Сонымен қатар жобалар пайплайн мен инвестициялық портфелін қалыптастыруда. Қордың пайплайнында қазірдің өзінде 120-дан астам жоба бар, сондай-ақ алғашқы екі стартапқа инвестиция салынды.
– Бұл стартаптар туралы жақын арада толық ақпарат беріледі. Astana Hub Ventures өз қызметінің бастапқы кезеңінде болғандықтан, инвестиция салуды жаңадан бастады деуге болады. Қазір қор жасанды интеллект технологияларына маманданған zypl.ai стартапының инвестициялық раундына қатысып үлгерді. Сондай-ақ екінші инвестициялық келісім сәтті аяқталды, алайда салынған қаражат сомасы әзірге жария етілмейді. Біз нарықты белсенді түрде зерттеп, масштабты кеңейтуге және өңірдің технологиялық экожүйесін дамытуға үлес қоса алатын перспективті стартаптарды іріктеуді жалғастырып жатырмыз, – деді аппарат жетекшісі.
Оның сөзіне сүйенсек, венчурлік инвестициялар Қазақстан экономикасына айтарлықтай ұзақмерзімді әсер етеді. Өйткені бұл құрал инновациялардың дамуына және жаңа жұмыс орындарының құрылуына ықпал етеді. Олар тек жоғары технологиялық салаларға капитал тартуға емес, кәсіпкерлікті дамытуға да серпін береді. Сонымен қатар стартаптарды ерте кезеңде қолдай отырып, олардың ауқымын кеңейтуге көмектеседі.
– Венчурлік қаржыландырудың арқасында елімізде инновациялық компаниялар алдыңғы қатарлы технологияларды дамыту үшін қажетті ресурстарға қол жеткізетін қарқынды экожүйе қалыптасуда. Бұл Қазақстанның жаһандық бәсекеге қабілеттілігін арттырып, экономиканың цифрлық трансформациясын жеделдетуге ықпал етеді, – деп түйіндеді сөзін Н.Байтемірова.
Дегенмен отандық венчурлік капитал нарығының көлемі АҚШ немесе Еуропамен салыстырғанда өте шағын, сондықтан стартаптар көбіне шетелдік инвесторлар іздеуге мәжбүр. Соған қарамастан елдегі финтех, агротех, жасанды интеллект және IT салаларында бірқатар перспективалы стартаптар пайда болып, халықаралық деңгейде мойындалуда. Егер венчурлік қаржыландыру жүйесі заңнамалық және инфрақұрылымдық тұрғыдан одан әрі жетілдірілсе, Қазақстан бұл салада аймақтағы жетекші ойыншылардың біріне айнала алады. Осылайша, венчурлік инвестициялар тек жеке компаниялардың емес, тұтас экономиканың тұрақты өсуіне ықпал етіп, инновациялық экожүйенің қалыптасуына негіз болады.
Кәмила ДҮЙСЕН