2022 жылдың 16 наурызы күні ол «Жаңа Қазақстан: жаңару мен жаңғыру жолы» атты Жолдауында саяси реформаларға бастау берген болатын. Сол кезде Конституцияға енгізілген жаңашылдықтардың ішінен Президент өкілеттілігінің азаюы мен мерзімінің қысқаруын, сайлау жүйесінің өзгеруін, партиялық жүйенің дамуын, құқық қорғау институттарының күшейтілуін айтуға болады. Одан кейінгі уақытта ел өмірінің барлық саласында: экономикалық, әлеуметтік, қоғамдық және тағы басқа салаларда табанды шешімдер қабылдана бастады. Көптеген экономикалық критерий мен стандарттар қайта қаралды. Әлеуметтік кодекс қабылданды. Салық, Бюджет кодекстері жаңартылуда. Ұлттық қордан балаларға ақша бөліне бастады. Одан да өзге бастамаларды көзі қарақты оқырман жақсы біліп отырған болар. Күні кеше өткен IV Ұлттық құрылтай да Президент реформаларының мәуелі жемісі. Көкше төрінде өткен басқосу екі күнге жалғасып, құрылтай мүшелері ел дамуының бағыт-бағдарын айқындайтын өзекті мәселелерді сарапқа салған болатын. Ал сөз сөйлеген кезінде Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевтың өзі осыдан үш жыл бұрын наурыз айында жариялаған Жолдауына сай жүргізілген қоғамдық-саяси реформаларға тоқталып, ел ішіндегі оң өзгерістерге Ұлттық құрылтай мүшелері де орасан зор үлес қосқанын атап өтті. Президент қоғамда қызу талқыланып жатқан салық реформасына қатысты, Ұлттық құрылтай мүшелері көтерген қоғамдық әдепті реттеу, теріс ағымдар мен ұлттық болмысымызға жат идеологияларға, түрлі алаяқтық әрекеттерге тосқауыл қою, әйелдер колониясындағы жағдайды түзеп, қылмыстық-атқару жүйесіндегі заңнаманың жүкті немесе кәмелет жасқа толмаған балалары бар әйелдерге қатысты тұсын қайта қарау секілді тағы да басқа көптеген өзекті мәселе туралы өз ойын ортаға салды. Ономастика саласын, мемлекеттік және мекемелік марапаттар жүйесін жетілдіру, жасампаздық құндылықтарды дәріптеу, әлеуметтік кеселдерді жою, азаматтық қоғамды дамыту бағытында атқарылып жатқан жұмыстың кемшін тұстарына назар аударып, ішкі саясаттағы ауқымды идеологиялық жұмысты жүйелейтін біртұтас тұжырымдамалық құжат әзірлеуді тапсырды.
Біз «Тоқаев реформаларының» 3 жылдығына орай «Алаң» айдарында қоғам өкілдерінің пікірін білгенді жөн көрдік.
1. «Тоқаев реформаларына» қандай баға бересіз? Өзіңіз қызмет ететін салада жүзеге асып жатқан өзгерістердің қайсысын атап айтар едіңіз?
Қазбек МАЙГЕЛДИНОВ,
саясаттанушы:
30 жыл бойы қалыптасып қалған саяси монополияны бірден жоқ қылу
мүмкін емес
– Президент Қасым-Жомарт Тоқаевтың бастамасымен қолға алынған реформалардын сонау 2019 жылдан бастап қарайтын болсақ, оның ең басты бағыты мемлекеттік басқару жүйесіне арналды. Соның ішінде оның саяси құрылымын, экономикасы мен әлеуметтік саласын өзгертуге бағытталды. Әрине, түбегейлі деп айтуға келмес, бірақ негізгі сарыны – осы. Енді соңғы 3 жылда қабылданған шешімдер ел дамуына қатты әсер етті. Бірақ олардың тиімділігін бағалау үшін әрі қарайғы қадамдарды үйлестіру керек, содан кейін оны талдау да керек. Ал жалпы «Тоқаевтың реформалары» елдің барлық саласын қамтыды деп айтсақ болады. Олар – саяси жаңғырту, экономикалық реформалар және тағы басқалар. Олардың арасалмағы үйлесімді жүргізілмегендіктен, олардың нақты нәтиже беруі әртүрлі болды. Мысалы, саяси реформалардың мен үшін маңызды тұсы, ол – Президент өкілеттілігінің қысқаруы мен билік тармақтарының тепе-теңдігін орнату. Бұл ел дамуы үшін өте маңызды қадам болды. Әрине, әлі де болса элитааралық қақтығыстар, әлі де болса жаңа элитаның қалыптасуы, шешім қабылдау орталықтарының өзара қарым-қатынасының орнауы жүріп жатыр. Өйткені саяси транзит өткеннен кейін 30 жыл бойы қалыптасып қалған саяси монополияны бірден жоқ қылу мүмкін емес. Бұл жерде, әрине үлкен саяси қандай да бір үрдістердің жүріп жатқаны екібастан. Оны оппозиция қанша жоққа шығарса да, шынында солай. Бір күнде бәрін өзгертіп тастау мүмкін емес. Сол себепті де біз қазіргі жасап жатқан қадамдарға дұрыс нақты бағасын беруіміз керек.
Одан кейінгі кезекте Мәжіліс пен мәслихат сайлауларында мажоритарлық жүйенің енгізілуін атай кеткім келеді. Бұл саяси бәсекелестікті арттыруға, түрлі саяси күштердің қалыптасуына септік етпек. Мәселен, жаңа «Республика» партиясы пайда болды. Бизнестегі жастар бір ұйымға бас қосты. Одан бөлек, «Байтақ» экологиялық партиясын айтуға болады. Осы мүмкіндікті пайдаланып тағы да жаңа партия ашуға ұмтылып жатқандар бар. Сондай-ақ бірмандатты оругтерден сайланған депутаттар да көп. Саяси жүйе жаңғырып келе жатыр. Жаңа айтқанымдай, жаңа ықпалы бар саяси күштердің, шешім қабылдау орталықтарының пайда болуы елдегі көппартиялық жүйенің, елдегі жалпы саяси трансформацияның жүруіне мүмкіндік беріп отыр.
Одан бөлек, осы реформалар неге алып келді деген кезде не айтуға болады? Біріншіден, әрине бұл еліміздегі суперпрезиденттік басқарудан толықтай арылуға, демократияландыруға жаңаша қадам жасауға мүмкіндік берді. Бірақ саяси жүйені толық өзерту үшін біріншіден уақыт, екіншіден жаңа саяси мәдениетті қалыптастыру қажет. Посткеңестік елдермен де, өзге шетел мемлекеттерімен салыстырар болсақ, әр елдің мәдениеті әртүрлі. Мәселен, Беларусь мемлекетінде 2021 үлкен шеру болған кезде ешқандай мародерлік болған жоқ, сол сияқты қазір Германияда ереуіл болып жатыр, батыстағы басқа елдерде де солай, полициямен қақтығыс аз болады. Әрине, бұл жерде ортақ формула жоқ, бірақ бізге де сондай өзімізге тән саяси мәдениет қалыптастыру керек. Бұл – маңызды мәселе.
Экономикалық тұрғыда да реформалардың атап өтер тұсы көп. Мәселен, «Ұлттық қор – балаларға» бастамасы. Бұған дейінгі 30 жылда мұндай болған емес. Одан әрі де ол жалғасын тауып, ондағы қаражат көлемі өсе беретін болады деп санаймын. Сол сияқты Салық, Бюджет кодекстері бар. Бұл туралы Президент кешегі Ұлттық құрылтайда да айтып өтті. Ал өткен сенбіде Бюджет көдексіне қол қойды. Ендігі жерде бұл жұмыстар дұрыс түсіндірілуі керек. Өйткені салық пен бюджет кодекстері бірін-бірі толықтырушы мәселелер. Мемлекеттің әлеуметтік кепілдіктерін орындау үшін бұл қажетті бағыттар боп саналады. Бұл ретте қосымша құн салығы, прогрессивті шкала деген жаңашылдықтар өзінің орнымен әділетті Қазақстан концепциясынан орнын табады деп сенемін.
Жер қойнауын басқару, заңсыз активтерді қайтару, олигополиямен күрес және тағы да басқа мәселелер, Президент жүргізіп жатқан реформалардың ажырамас бір бөлшегі. Сондықтан да айта берсе, атқарылып жатқан жұмыс өте көп. Ең бастысы, осындағы сабақтастықты үзіп алмау.
Бауыржан ЫСҚАҚОВ,
экономист:
Біз экономикадан да, әлеуметтік те жағдайдан да бұрын, саяси реформалардың нәтижелі болғанына баса назар аударуымыз керек
– Президенттің реформаларына баға беру үшін осы айналдырған екі-үш жылдың көлеміндегі жұмыстар жеткіліксіз. Реформалар ұзақмерзімді нәтижелерді талап ететіндіктен, ол 10 жылдың көлемінде белгілі болады. Бірақ та, жалпы реформаның жүзеге асырылу барысы, олардың қандай салаларға қалай әсер етіп жатқанын зерделер болсақ, онда мен үш саланы атап өтер едім. Олар – бірінші кезекте саяси реформа, өйткені «саясатпен сен айналыспасаң да, саясат сенімен айналысады» деген түсінік бар. Біз экономикадан да, әлеуметтік жағдайдан да бұрын саяси реформалардың нәтижелі болғанына баса назар аударуымыз керек.
Енді Қасым-Жомарт Кемелұлы 2022 жылы өзінің алғашқы бастау берген реформасында саяси өзгерістердің жүзеге асатыны туралы айтты. Жалпы, саяси жүйенің жаңаруы, демократияның нығаюы, азаматтық қоғамның белсенді болуына пәрмен бергендей болды. Мысалы, Президенттің өзі өкілеттігін қысқартып және де мерзімінің шектелуі де бұл жалпы саяси мәдениет пен институттардың дамуына ықпал етті. Яғни, сайлау жүйесінің өзгеруінде көппартиялықты нығайтуға, халықтың өз пікірін еркін білдіруге жол ашты деп айтуға болады. Біздің Парламентте, яғни заң шығарушы органдарда әртүрлі саланың өкілдерін кездестіруге болады. Әсіресе, мынау көптеген халықтың, ұлттың мүддесіне қатысты жағдайларда кейбір заңдардың сол Парламенттен қайтарылуы, қайтадан түзетуге жіберілуі, халықтың ұсыныс-тілектерінің де сол жерден көрініс табуы деген сияқты осылардың барлығы Тоқаевтың саяси реформаларға бағытталған жүйесінің нәтижесі деп айтуға болады.
Екіншісі, әрине, экономикалық реформалар. Яғни, елімізде арнайы Әлеуметтік кодекстің қабылдануы, қазіргі Салық және Бюджет кодекстерінің жаңартылып жатқаны. Экономиканың қалыпты жүзеге асуы Салық кодексі мен Бюджет кодексінің тиімді жағдайда жүзеге асуымен байланысты. Қазіргі халық арасында Салық кодексінің , соның ішінде Қосылған құн салығының ставкаларына байланысты талқылаулар, салық салынатын базаның артуы, ҚҚС-на ресми түрде енетін кәсіпорындардың жылдық айналым шегінің бекітілуі деген сынды осылардың барлығы да, бұл экономикалық реформалардың кезең-кезеңмен жүзеге асып жатқанын көрсетуге жақсы мысал. Шындығы керек, қазір экономикалық жағдай, оның ішінде салық салынатын базаның әлі бізде жетіспей жатқаны, жалпы бюджеттегі тапшылықтың болуының өзі бұл біздегі осы Салық кодексінің қалыпты жағдайда жұмыс істей алмай жатқанын көрсетті және де ол болашақта экономикалық өсімді көрсететіндей құжатқа айналуы керек. Ол үшін салық салынатын базаны көбейтуіміз керек. Көптеген кәсіпорынның ашылуына, мүмкіндік беретіндей Салық кодексі болу керек. Әрі ол кодекс кәсіп ашқанға ең жеңіл, кәсіпті жүргізгенге ыңғайлы, тіпті кәсіпті жапқанға да оңтайлы құжат болуға тиіс. Мәселен, Сингапурды алайық. Ол елдің «Азияның жолбарысына» айналуға әсер еткен 3 фактор болса, соның бірі – осы фискалды саясат. Олар салық саясатын кәсіпорындарға өте ыңғайлы етіп жасады. Біздің де қабылданайын деп жатқан Салық кодексі де бірінші кезекте кәсіпкерлердің мүддесін қорғайтын кодекс болуы керек. Ол жеке біреулердің, олигархтардың, монополистердің мүддесі емес, керісінше, өңдеуші секторға үлес қосатын, кәсіпорындардың көптеп ашылуына жағдай жасайтындай құжатқа айналуы керек деп өзім есептеймін. Одан соң әлеуметтік саладағы реформаларды атай кетуге болады. Білім беру саласындағы өзгерістер, әлеуметтік төлемдердің көбеюі, инклюзивті экономиканың қалыптаса бастағанының өзі экономикалық реформалардың нәтижелі болып жатқанымен байланысты.
Бағдат МАСАТОВА,
Президент жанындағы ҚСЗИ Саяси зерттеулер
бөлімінің аға сарапшысы:
Реформалар негізінен Президенттік институттар, парламентаризм сынды саяси жүйедегі торапты тұстарды қамтыды
– Соңғы алты жылда Қазақстан Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев мемлекеттік басқаруды демократияландыру және жаңғырту саласында жаһандық реформалар кешенін жүзеге асыруды қолға алды. Бұл еліміздегі саяси жүйені қайта жүктеп, оның ішкі дамуда да, сыртқы саясат саласында да жаңа белестерге шығуына елеулі серпін берді. Реформалар негізінен президенттік институттар, парламентаризм сынды саяси жүйедегі торапты тұстарды қамтыды, Мемлекеттің конституциялық негіздері реформаларға ұшырады. Өйткені оларды жүзеге асыру уақыт талабы еді, бұған қазақстандықтардың референдум кезінде белгіленген реформалық векторларды қолдауы дәлел.
Демократияландыруға бет бұрған шақтағы ең маңызды қадам тежемелі және тепе-теңдік жүйесін жетілдіре отырып, суперпрезиденттік басқарудан ықпалды Парламенті бар президенттік республикаға көшу болды. Сондай-ақ саяси жүйенің эволюциясы барысындағы тағы бір маңызды қадам – партиялық жүйені либерализациялау мен сайлау заңнамасын өзгерту бастамалары еді. Партия құру межесін 4 есеге қысқарту, партиялардың Парламентке өту межесін 7%-дан 5%-ға дейін төмендету жаңашылдықтары саяси бәсекенің күшейе түсуіне, жаңа партиялардың пайда болуына және олардың партиялық тізімдер және бірмандатты округтер бойынша өткен 2023 жылғы Парламент сайлауына қатысуына мүмкіндік берді. Сайлау додасына екі жаңа партия (Республика және Байтақ) қосылды. Осылайша, 2021 жылдан бастап Мәжілістегі партиялардың саны екі есеге, 3-тен 6-ға артты. Сондай-ақ азаматтардың партиядан тыс кандидаттарды таңдау және ұсыну құқығы жүзеге асырылды.
Сол сияқты 2021 жылы аудандық маңызы бар қалалар, ауылдық округтер, кенттер мен ауыл әкімдерін сайлаудың енгізілуі жергілікті өзін-өзі басқаруды нығайтуға, жергілікті сайлауда азаматтық белсенділікті арттыруға, әкімдердің жауапкершілігін жоғарылатуға ықпал етті. Тікелей сайлау жүйесі енгізілгеннен бері ел бойынша 2 500-ге жуық әкім сайланды. Пилоттық режимде аудан мен облыстық маңызы бар қалалардың 45 әкімі сайланды.
2023 жылғы мәслихаттар сайлауы сайлау тәртібіне енгізілген жаңа өзгерістермен ерекшеленді. Аралас сайлау жүйесіне көшу және бірмандатты округтердің қайта ашылғаны өңірлердегі азаматтық белсенділікті дамытуға, жаңа көшбасшыларды анықтауға және олардың жергілікті мемлекеттік органдарда өкілдік етуіне серпін берді. Облыстық және аудандық мәслихат депутаттарының 90 пайызы партиялық тізім бойынша ғана емес, кандидатқа тікелей дауыс беру арқылы да сайланды.
Конституциялық Соттың 2023 жылдан бастап қайта құрылуы, оның азаматтардың конституциялық құқықтары мен бостандықтарының бұзылуына жол бермеуге бағытталған қызметіне сәйкес, еліміздің Негізгі Заңының нормаларын сақтауды қамтамасыз етуге, конституциялық заңдылықты нығайтуға бағытталды. Мәселен, 2023-2024 жылдары 60 қорытынды нормативтік шешім қабылданды. Азаматтардың өтiнiштерiн қарау, мемлекеттiк органдар үшiн ұсынымдар әзiрлеу, нормативтiк-құқықтық өзгерiстерге бастамашылық ету қылмыстық, әлеуметтiк және салық заңнамасын жетiлдiруге ықпал еттi.
«Еститін мемлекет» тұжырымдамасы жаңа саяси дәстүрлерді қалыптастыруға бағытталған. Ол мемлекеттің ашықтығын және оның азаматтық қоғаммен өзара іс-қимылын арттыруға елеулі қозғау салмақ.
Тағы бір атай кетер өте маңызды аспект – реформалардың құндылық жағы. Өз сөзінде Президент «Адал азамат» ұғымына тоқталған болатын. Соған сай мектептерде жас ұрпақты әлеуметтендіруге бағытталған «Біртұтас тәрбие» бағдарламасы іске қосылған.
Сонымен қатар Қазақстанның Орталық Азия аймағындағы жетекші рөлін көптеген ел, әсіресе бейбітшілік бастамаларын жүзеге асыру контекстінде мойындап отыр. Осы шаралар кешенін жүзеге асыру еліміздің жан-жақты жаңғыру мен прогрессивті даму бағытын берік ұстанатынын білдіреді.
2. Реформалардың жүзеге асу барысына көңіліңіз тола ма? Мұндағы жұмыстар жемісін беру үшін не істеу керек деп ойлайсыз?
Қазбек МАЙГЕЛДИНОВ:
– Реформаларды жүзеге асу қарқыны мен сапасы әртүрлі деңгейде. Кейбір бастамалар сәтті іске асса, кейбірі түрлі кедергіге, оның ішінде қатып қалған, қалыптасып қалған институционалдық кедергілерге тап болып жатыр. Соның оң өзгерістері қандай? Олар – саяси реформалардың 5 пакеті. Билік тармақтарының тепе-теңдігін қалыптастыру міндеті оң әсер етуде деуге болады. Экономикалық әділеттілік принциптері енгізіліп жатыр. Яғни, ұлттық байлықты әділ бөлуге қадамдар жасалып жатыр. Ол керемет бір барлығымызды байытып жібермесе де, алғашқы бастама бар. Егер арасын үзбей жалғастыра беретін болса, Скандинавия елдері сияқты, Араб әмірліктері сияқты ортақ байлықты бөлу тәжірибесіне де келуіміз мүмкін.
Одан бөлек, қоғамдағы диалог пен азаматтық белсенділік артып келе жатқанын көріп отырмыз. Азаматтық қоғамға, Үкіметтік емес ұйымдарға байланысты заң жобасын қарастыруды Президенттің өзі ұсынып отыр. Бұл да дұрыс қадам.
Енді кедергілерге келер болсақ, олар өте көп. Біріншіден, мемлекеттік аппараттың бюрократиялығы. Бюрократияның әлі де болса қатып қалған қасаң жағдайда болуы бұл реформалардың жолын байлап отыр. Өйткені реформалардың жүзеге асырылуына уақыт беріледі. Ал ол уақытты тиімді пайдалану үшін әрбір мемлекеттік аппараттағы механизм толықтай, жоғарыдан төмен нақты жұмыс істеуі керек. Бірақ, өкінішке қарай бізде әлі де болса да осы тұрғыдан кедергілер бар.
Одан кейінгі кезекте, экономикалық реформалардың халықтың нақты өмір сүру сапасына әсер етуі шамалы. Мысалы, баға өсіп жатыр, халықтың сатып алу қабілеті төмендеуде, кедейлер саны өсіп келеді. Орта таптың қалыптасуы баяу, тіпті стагнацияға түсіп қалды деуге болады. Шындықты жасырмағанымыз дұрыс.
Тағы бір тұс саяси реформаларға қатысты. Партиялық жүйенің өзгеруі өте әлсіз жүріп жатыр. Өйткені біздегі партиялар бір ғана тұлғаның айналасындағы партиялар. Одан кейін ешқандай белсенділік жоқ. Өкінішке қарай, дербес күн тәртібін шығара алмайтын жағдайға жетіп отыр. Егер олар өз электоратымен белсенді жұмыс істесе, өзі жариялаған бағыттарын қарқынды жүргізсе, онда бізде саяси көптүрлілік пайда болар еді. Не де болса бізде бұл мәселе кенже қалып тұр.
Енді не істеу керек деген сұраққа келер болсақ, жалпы мемлекеттік басқарудың тиімділігін арттыру үшін бірінші кезекте реформаларды жүзеге асыратын тұлғалардың жауапкершілігін күшейту керек. Бір ғана мысал айтайын, 2020 жылы Президент 10 Ұлттық бағдарлама қабылдады. Сол жерде жоспарында әрбір бағыт бойынша тиісті министрліктердің вице-министрлері тікелей жауап беретін болды. Бірақ қазір экономикалық тұрғыдан кейбір бағдарламаларды жауып тастады, ал қалғандары міне 5 жыл өтсе де нақты нәтижеге жеткен жоқ. Бірақ менің айтайын деп отырғаным, бұл жерде алдағы уақытта мысалы концептуалды тұрғыда бағдарламалар қабылданатын болса, ол жерде нақты тұлғалардың аты-жөні тұруы керек. Министр, вице-министр немесе комитет басшысы, әлде облыс әкімі деңгейінде нақты біреу аталуы керек.
Екінші мәселе, қоғамдық бақылауды күшейту. Азаматтық қоғам мен бұқаралық ақпараттық құралдарының рөлін, олардың қатысуын арттыру керек. Қазір белгілі бір кедергілер бар екенін көріп отырмыз. Бұл дұрыс емес. Мейлінше ашық ақпарат, мейілінше дәйекті мәлімет тарайтын болса, соғұрлым іс-шаралардың тиімділігі де артады, жұмыстар да нәтижелі болады. Өйткені бақылау күшті, сондай-ақ ертеңгі күні жауапкершілік те артады. Олай болмайынша бұл реформалардың жүзеге асуындағы басты кедергі болып қала бермек.
Әлеуметтік тұрғыда тиімділікті арттыруға қатысты да айтар ойларым бар. Білім беру саласына қатысты жақсы реформалар жүріп жатыр, бірақ денсаулық сақтау тұрғысында сапалық жағынан сын көп. Ол бірінші кезекте медициналық қызмет сапасы, сақтандыру жүйесіне деген көзқарас және тағы басқалар. Осыларға деген көзқарасты қайта қарау керек шығар. Екінші жайт – маман жетіспеушілігі. Ауылдарды айтпай-ақ қояйын, қалаларда маман жоқ. Мәселен, анам зейнет жасына шықса да Ұлытау облыстық ауруханасында әлі қызмет етіп жүр. Облыс әкімдігі үймен, басқамен қамтамасыз етуге дайын. Бірақ ешкім бармайды. Міне, осы кезек күттірмейтін мәселелерді тездетіп қолға алу қажет.
Бауыржан ЫСҚАҚОВ:
– Реформалардың жүзеге асып жатқандығына көңілім толады деп толық айта алмаймын. Өйткені оның нәтижесін көріп отырған жоқпын. Бірақ та осы реформалардың жемісті болуы үшін де мынадай бір ұсыныстар айтуға болады: біздегі цифрлық технологияларды неғұрлым өнеркәсіпке, экономикаға, жалпы мемлекеттік басқаруға, бизнеске, жалпы әлеуметтік-экономикалық, саяси саланың барлығына да енгізуіміз керек. Яғни, мемлекетік қызметті, бизнесті, білім беру саласын толық цифрландыра отырып, біз үнемділікке, тиімділікке және транспаренттілікке жетеміз деп айтуға болады. Мысалға әкімшілік кедергілерді азайту үшін мемлекеттік органдардың жұмысына блокчейн технологияларды енгізуге болады. Онлайн-платформалар арқылы азаматтар мен кәсіпкерлерге нақты әрі тез көмек көрсететін орта қалыптастыру қажет.
Одан кейінгі екінші бағыт ол кәсіпкерлер үшін қолайлы экожүйе құру. Өйткені шағын және орта бизнеске жеңілдетілген несие беру, салық жеңілдіктері, стартаптарға гранттар ұсыну желілерін кеңейту қажет. Сондай-ақ кәсіпкерлерді инновация мен жаңа технологияларды қолдануға ынталандыру үшін арнайы инкубаторлар мен аксерелаторларды да ашу пайдалы болады деп мен есептеймін.
Келесі кезекте экологиялық реформаларға назар аудару қажет. Бұл да осы реформаларлың алғышарттарының бірі. Экологиялық мәселелердің шешімі ел экономикасына да оң әсерін тигізеді. Жаңартылған энергия көздеріне көшу, жасыл технологияларды дамыту, экологиялық таза өнімдер мен өндірістерді ынталандыру – экологиялық реформалардың басты талаптары. Бұл Қазақстанның халықаралық деңгейдегі бәсекеге қабілеттілігін арттырады және экологиялық тұрғыда тұрақты экономика қалыптастыруға мүмкіндік береді.
Одан кейін білім беру салаларында инновацияларды енгізуіміз керек. Халықаралық тәжірибелерді енгізе отырып, заманауи технологияларды пайдалану маңызды. Президенттің өзі қазір шетелдің дамыған мықты инновациялық жоғары оқу орындарының Қазақстанға келуіне мүмкіндік бергенінің өзі бұл біздегі бәсекелестікті арттыра отырып, біздің студенттердің экономиканы алдыға тартатын маман болып шығуына жағдай жасайды. Сол сияқты университеттер мен мектептерде білімді цифрлық түрде ұсыну, онлайн курстар енгізу сияқты жұмыстарды қалыптастыруымыз керек. Әрине, әр реформаның нәтижелі болуы, ол құқықтық мәдениеттің жоғары болуымен де тікелей байланысты. Яғни, халықтың құқықтық сауаттылығын артыруымыз керек. Заңдардың орындалуының тиімділігін арттыру үшін адамдардың құқықтық білімін арттыруды біз әрқашан да назардан тыс қалдырмауымыз керек. Азаматтардың құқыққорғау органдарына деген сенімін арттыру үшін оларға қатысты процесстердің ашықтығын қамтамасыз етуіміз керек. Сондай-ақ қоғамдық бақылау жүйесін, мемлекеттік органдардың жұмысын қоғамдық бақылау арқылы күшейту қажет. Ол үшін тәуелсіз мониторинг ұйымдары мен сарапшылардың ұсыныстары мен пікірлерін жүйелі түрде ескеру қажет.
Өткен жолы Президент өзінің экономикалық реформаларға қатысты сын-ескертпелерінде жалпы отандық сарапшылардың да пікірімен санасу керек деп айтты. Олардың пікірлерін де негізге алу керек деп тапсырма берді. Ендеше менің ойымша, осы жұмыстарда азаматтық ортаның да үлесі жоғары болуы керек.
Қазір экономикадағы үлкен мәселелердің бірі – азаматтардың қаржылық сауаттылығына қатысты болып тұр. Халықтың несиеге батудағы бір себебі – осы. Той жасаймын деп банк алдында қарыз боп қалу, өзгедей де кірісі мен шығысын жоспарлаудағы жауапсыздық және тағы да басқа субъективті себептер еліміздегі осынау әлеуметтік жағдайды ушықтырып тұр. Сондықтан да халық арасындағы, әсіресе жастар арасында қаржылық сауаттылықты арттыру кезек күттірмейтін мәселе болуға тиіс.
Бағдат МАСАТОВА:
– Реформалардың ауқымдылығы мен тереңдігі олардың ертеңгі күнге, елімізді алыс болашақта дамытатын жас ұрпаққа бағытталғанын көрсетеді. Олардың терең бағасын беру – болашақтың, балаларымыз бен немере-шөберелеріміздің еншісінде.
Қай уақытта да саяси жүйенің эволюциясы қысқа мерзімде жүзеге аспайды соны дұрыс түсінгеніміз, дұрыс түсіндіре білгеніміз абзал. Өйткені реформалар дегеніміз – күрделі де көп қырлы процесс, оны жүзеге асыру бүкіл халықтың күш-жігерін, мемлекеттік органдар мен азаматтық қоғамның барлық институттарының үйлестірілген жұмысын талап етеді. Осы тұрғыдан алғанда, мен үшін реформалардың прогрессивті және жүйелі жүзеге асырылғаны маңызды. Ендігі жерде тоқтап қалмай, таңдаған жолды жалғастырып әкету маңызды. Осы уақытқа дейін көп нәрсе жасалды. Басталған реформалар өз жемісін беруі үшін қоғамның басты талабынан туындаған әлеуметтік әділеттілікке деген бағдарды жоғалтып алмауымыз керек. Осындағы сабақтастық – бүгінгі қоғам мен мемлекет арасындағы қарым-қатынастың маңызды құрамдас бөлігі.
3. Атқарылып жатқан жұмыстардан бөлек, тағы да не істеу қажет? Тың идея ұсынар ойларыңыз бар ма?
Қазбек МАЙГЕЛДИНОВ:
– Біз енді Жаңа Қазақстан деген деңгейдегі өмірге көшу үшін бір ғана реформа жеткіліксіз. Оны тиянақты жүзеге асыру керек. Өйткені Президент әр Жолдауында талмай айтып жатыр. Экономиканы әртараптандыру керек, «мұнай-газ секторына тәуелділікті азайту керек, өнеркәсіпті дамыту керек, IT, жасыл энергетиканы енгізу керек» деп сан рет айтып та келеді. Осылардың бәрі қалай болғанда да экономиканы әртараптандыруға тіреліп тұр. Мұның барлығын біз нақты уақытқа бөлінген, нақты жауап беретін адам бар жоспар мен бағдарлама ретінде жүзеге асыруымыз керек. Мәселен, алысқа бармай-ақ Ресейді алайық, оларда біздегі Ұлттық бағдарлама сияқты құжаттары бар. Солар интерактивті картада уақытымен, жауапты адамымен бәрі жазылып көрсетіліп, онлайн қадағалауда тұрады. Оны қарап отырып уақытында түзетулер енгізу де оңай. Бәлкім бізге осындай тәсілді енгізу керек болар. Өйткені бюджеттегі ақшаны тиімді пайдалану, үнемдеп жұмсау, ол бақылауға тікелей байланысты.
Әрине, саяси реформаларды жалғастыру керек. Елімізде пилоттық режимдегі ауыл әкімдерінің сайлауы өтті. Енді барлық аудандарда әкімдер сайлауы өтпек. Оны кешегі Ұлттық құрылтайда Президенттің өзі хабарлап айтты. Одан кейін сот жүйесін одан әрі реформалау керек. Құқықтық мемлекет, азаматтық қоғам құрамыз десек, бұл өте маңызды. Одан кейін Парламенттік басқару жүйесіндегі тың өзгерістер керек. Мен саяси ток-шоуларда, әлеуметтік желілердегі посттарымда да саяси трансформация бойынша көптеген ойымды бөлісіп жүрмін. Соның ішіндегі басты ол, ол – парламенттік оппозиция туралы. Мұндай заң бізде бар. Мәселен, Парламентте бізде 6 партия бар, соның ішінде «AMANAT» партиясы билік партиясы боп қалған партиялар неге оппозицияға бірікпейді? Неге бір мандатты округ арқылы келгендер соған қосылмайды? Парламенттік оппозиция дегеніміз – шошитындай дүние емес. Ол әлемдік тәжірибеде бар нәрсе. Біздің саяси-қоғамдық қатынасты дамыта түсу үшін өте қажет дүние. Оппозиция дегеніміз – билікке қарсы тұру деген сөз емес, ол қате түсінік. Ол – билік ұсынған шешімдерден бөлек тың шешімдер ұсыну. Басқа жолды көрсету. Осылайша, өзіндік күн тәртібін жүргізу. Бізде ол жоқ.
Өзім саясаттанушы болған соң, мен үшін саяси реформалардың жалғасын тапқаны маңызды. Мысалы, Қазақстандағы саяси реформалардың ең бастысы – басқару жүйесін орталықсыздандыру, яғни бір орталыққа бағынудан арылту. Бірақ біз қазір жергілікті атқарушы билік жүйесінің әлсіздігін байқап отырмыз. Әкімдерде әлі де болса жауапкершілік аз. Сайлау өтіп, әкімдер сайланып жатса да, олардың жауапкершілігі одан арта қойған жоқ. Орталыққа жалтақтау, орталыққа мойынсұну, орталықтан шешім күту әлі де болса бар. Салықтың кейбір бөлігін қалдырса да, бюджеттері өз қолдарына тисе де ауыл ауданға, аудан облысқа жалтақтайды. Жергілікті жерлердегі проблеманы өз жауапкершілігіне алып, жедел шешуге қол жеткізе алмай отырмыз.
Тағы бір жайт – Парламенттегі Мәжіліс пен Сенаттың ара жігін алатын болсақ, қазір барлық функция Мәжілісте. Бұрын Сенат мақұлдайтын-мақұлдамайтын пәрмені болса, қазір тек келісім береді. Барлық функция қазір Мәжілісте. Ол одан да күшейіп келеді. Егер ондай болатын болса, мүмкін алдағы уақытта бір палаталы Парламентке көшу керек шығар. Әрине, Сенат қажет, оның өкілеттілігі аймақтардың өкілеттігі. Дегенмен де біз унитарлы мемлекет болғандықтан, оның саясатына бір палаталы Парламент дұрыс болатын сияқты деп ойлаймын. Ресей Федерациясы сияқты федеративті республика болатын болса, әрине ол жерде екі палата қажет болар. Бірақ бізде бір палаталы жүйе өзін-өзі көрсететін сияқты.
Бауыржан ЫСҚАҚОВ:
– Өзім экономика саласын көп зерттейтіндіктен, ұсыныстарым да сол тұрғыда болмақ. Бірінші кезекте, экономиканы міндетті түрде әртараптандыруымыз керек. Мысалға, Республикалық бюджетті 3 жылға жоспарлаймыз ғой, сол кезде біз міндетті түрде оның түсімдерін шикізат мұнайымыздың әлемдегі бағасымен есептейміз, егер ол өзгерсе келесі сценарийге көшеміз деп мақсат қоямыз. Міне, осы қалыптасып қалған қасаң жүйеден арылуымыз керек. Біз бюджетті мұнайға тәуелді қылмауымыз керек. Экономика – ол әртараптандырылған, әртүрлі салалардан табыс түсіре алатын-дай жағдайға жету керек. Жалпы, ішкі өнімдегі ауыл шаруашылығының үлесін 40-50%-ға дейін жеткізуіміз керек. Сонда ғана біз ішкі нарықты толық қамти отырып, экспортта да жетекші орынға жете аламыз.
Одан кейінгі кезекте туризм саласында, шағын және орта бизнесте, өңдеуші секторда және тағы да басқа салаларда импорттан арылтуға мүмкіндік беретін, өзіміздің терең өңделген өнімдерді өндіретін қазақстандық кәсіпкерлердің шоғырын қалыптастыруымыз керек. Соларға Салық кодексінде жеңілдіктер қарастырылуы керек. Екінші деңгейлі банктердің қызметтері экономикаға қарай бағытталуы керек. Қазіргі заң бойынша банктер 60-70% тұтынушылық несиемен халыққа ақша беруге жұмыс істейді. Олардың кәсіпкерлерге, корпоративті секторға несие беруге құлқы да жоқ, заңдық нормалар да қалыптаспаған. Ал қазіргі мынау Президенттің тапсырмасымен арнайы банктер туралы заң қабылданатын болса, сол жерде басқа өркениетті елдердегі сияқты кәсіпорындарға, бизнеске, корпоративті секторға несие беретін банктердің үлесі артуы керек. Банктердің өзінің несиелік өнімдерінің қатары көбеюі керек. Қазіргі дәстүрлі түрінен гөрі исламдық қаржыландыру сияқты тағы да басқа түрлерін енгізуіміз керек. Міне, осындай нақты қадамдарды жасай отырып қана біз Президенттің реформаларына жақсы қарқын бере аламыз.
Сондай-ақ «Самрұқ-Қазынаның» экономикадағы үлесін арттыруымыз керек. «Самрұқ-Қазынаның» өзі жеке монополист емес, керісінше кәсіпорындар үшін, шағын және орта бизнес үшін үлкен алаңға айналуы керек. Оның кәсіпорындары бәсекелестік ортада қызмет жасағаны жөн. Мемлекеттік сатып алулардың қаражаттары өзіміздің отандық кәсіпкерлерге жұмсалуы керек. Біз өнімдер мен тауарларды сырттан әкеліп, мемлекеттің ақшасын бөтен экономикаға салып жатқанымымызды да білеміз. Сол мемлекеттік сатып алулардағы қаражаттың басым бөлігі өзіміздің кәсіпорындарға бөлінетін жағдайға жетуі керек. Міне, осындай реформаларды нақты жасайтын болса, Президенттің алға қойған саяси-экономикалық реформаларының нәтижесі жақсы болады деп ойлаймын.
Бағдат МАСАТОВА:
– Әлеуметтік-экономикалық уақыт талабын жандандыра түсуде қоғамдық диалог институты саналатын Ұлттық құрылтайдың рөлі зор. Күні кеше өткен төртінші Ұлттық құрылтай ішкі саяси өмірдегі жаңа бағыттарды белгілеп берді. Мемлекет, азаматтық қоғам институттарының өкілдері, ел өмірінің көптеген саласындағы пікір көшбасшылары реформаларды жетілдіру бойынша бірқатар ұсыныс жасады. Бұл шын мәнінде әлеуметтік мәмлелердің қайта жүктелгенін, уақыттай үндесуін, мемлекеттігіміздің жан-жақты дамуына жаңа серпін берілгенін білдіреді. Ұлттық құрылтайға қатысушылар ұсынған ұсыныстардың арасында ҮЕҰ қызметі саласындағы заңнаманы жаңарту, еліміздің тарихи мұрасына қамқорлық жасау, ономастикалық комиссиялардың жұмысын жетілдіру, тіл саласы және басқа да мәселелер бар.
Төртінші отырыста Қазақстан Президенті цифрландыру, көліктік транзит, энергетика, агроөнеркәсіптік кешен, адами капиталды дамыту сияқты бес басым бағытты алға тартты. Жаһандық бәсекелестік дәуірінде еліміз үшін күш-жігерді осы салаларға жұмылдыру халықаралық еңбек бөлінісінде өзінің ұлттық орнын қалыптастыруға және нығайтуға ықпал етеді. Осы ретте реформалардың жарияланған қарқыны мен мазмұны біздің ұзақ уақыт бойғы қозғалыс векторымызды айқындап берді деп есептеймін. Ендеше оларды жүзеге асыру көп жағдайда халықтың тікелей және белсенді қатысуына тығыз байланысты.
Осыған орай бірінші кезекте адами капиталды дамытудың әлеуеті зор екеніне назар аударта кеткім келеді. Бұл дегеніміз – жергілікті өзін-өзі басқаруды дамыту, өңірлік дамудағы мәслихаттардың, жергілікті қоғамдастықтардың рөлін арттыру, халық жиындарының, қоғамдық кеңестердің мәртебесін арттыру, өңірлерді орталықсыздандыру және бюджеттік қаржыландыру мәселелерін жетілдіру мәселелеріне үндеу. Сол себепті өңірлерге баса назар салып, жергілікті қоғамдастықтарды дамыту – жарияланған реформалардың қарқынын арттыра түсу үшін орта мерзімді перспективада назар аударуды қажет ететін салалар.
Дайындаған Нұрлан ҚОСАЙ