Бойына мейірімділік пен ынтымақты, молшылық пен жаңаруды сыйдырған осы мереке төңірегінде айтылар дау көп, талас та жетерлік. Осы орайда Ұлыстың ұлы күніне орай танымал тарихшы-этнограф Жамбыл Артықбаевпен мейрамның мән-маңызы туралы әңгімелескен едік.
– Жамбыл аға, әңгімемізді әлі күнге ел арасында дау болып жүрген Амал мерекесінен бастайық. Бұл күнді біз бірде Амал мерекесі десек, бірде Көрісу дейміз. Қалай атағанымыз жөн? Бүгінде еліміздің батыс өңірі жақсы тойлайтын мерекені өзге өңірлер әлі толық қабылдамай жатқаны тағы бар. Жалпыхалықтық мерекеге айналдыру үшін не істегеніміз дұрыс?
– Біз Наурызды елімізде Совет үкіметі әлі құламаған сексен сегізінші жылдан бастап тойлап келе жатырмыз. Сонда Өзбекәлі Жәнібеков Алматыда үлкен Наурыз мейрамын кәдімгі карнавал секілді дүркіретіп өткізді. Онда наурыздың жиырма екісі күні тойлаушы едік. Бүгінгідей Амал мерекесінен бастау болған жоқ. Кейін келіп «күн мен түннің теңелген күні – он төрті ғой, біз нені тойлап жүрміз өзі, біздің қазақ ертеде он төртінен бастаушы еді ғой» деп бастама көтердік. Ол бастама көтергендердің ішінде мен, этнограф Серік Ерғали, ақын Светқали Нұржан бар. Наурыздың тура жиырма екісінде Қызылбастар тойлайды. Қызылбас деп ирандықтарды айтады. Мен «Наурыз – жыл басы» деп жаңа жазған мақалаларымда қазақ халқының тарихын, әдет-ғұрпын, ауыз әдебиеті мен мәдениетін зерттеуші Құрбанғали Халидике сілтеме жасадым. Ол өмір бақи мына Шығыс Қазақстанда өмір сүрген адам. Шәуешекте медреседе ұстаз, имам болған адам. Сол кісі: «Наурызды жыл басы деп бір-бірімен көріседі. Ғұрыптарынша күніне бір сәлем, жылына бір көрісу керек» дейді. Ал енді мына Қазақстанның көп жерінде көрісу дегенді әлі де қабылдамай жүр. Иә, ел арасында «Амал ма?», «Көрісу ме?» деген де дау бары рас. Батыс қазақтарының тілімен айтсақ, екеуі бір зат. Амал айдың аты, Көрісу сол айдың басында орындалатын ғұрып. Қазақтың әңгімелері Наурыздың тарихын Нұқ пайғамбардың, жанында Құдайға сенген сексен адам бар, үш ұл, үш келіні бар алты ай он күн су бетінде қалқып жүріп, өлдік-талдық дегенде Қазығұрт тауының ұшар басына тоқтаған уақытынан бастайды. Біреуі ата-анасынан, біреуі баласынан айрылған, уайым-қайғы басқан ел осы жерде жан шақырыпты, жылап көрісіпті-мыс. М.Көпейұлы Нұқтың әңгімесін баяндай келе «Кеменің Қазығұрттың басына тоқтаған күн қасиетті Мұхарам айының оны екен, жұлдыз есебімен санағанда күннің Хамалдың бірінші уәжібіне кірген күні» дейді. Мәшһүр жұлдыз есебін «Бұхар есебі» дейді біз мыңдаған жыл осы есеппен өмір сүрдік. Хамал қазір Тоқты шоқжұлдызы аталады және күн мен түн теңелген сәтте аспан көкжиегінде пайда болады. Содан жұлдыз көрінсе болды, ертеңіне Көрісуді бастайды. «Бір жасыңыз құтты болсын» дейді, «Жасыңызға жас, басыңызға бас қосылсын» деп тілегін айтады тағы басқа. Тек батыстың қазағы емес, бүкіл қазақ. ХХ ғасыр басына дейін біздің ата-аналарымыз аспан әлемімен, жұлдыздармен байланысты болды. Олар сағат ұстаған жоқ, интернет жоқ, бәрін өздері тікелей аспан әлемі арқылы бақылап, есептеп отыратын. Э.Нельсон-Фелл Орталық Қазақстан мыс кен орындарындағы қазақтардың Хамал/Амал жұлдызын қалай тосатынын айтады. Нельсон Фелл: «Қазақтардың Наурызды қарсы алуы өте қызық. Олар алдын ала дайындалады. Ақсақалдар қырдың басына шығып, күн мен түн теңелгенін күтеді. Жаңа ай туды деген уақытта тойлауды бастап кетеді» деп жазыпты.
– Амал мерекесінің атауына келсек, «Көрісуді» дұрыс емес, «Қауышу» деген дұрыс деп жүргендер бар. Бұған не дейсіз?
– «Көрісу деген дұрыс емес, қауышу деу керек» деп жүргендердікі дұрыс емес. Қазақтың өзінің «көрісу» деген төл ұғымы бар. Ол көру деген сөзден шығады. Көрісу деген сөзде ешқандай жаман мағына жоқ. Ертеде бірін-бірі ұзақ уақыт көрмеген адамдар құшақтасып, көрісіп, жылап жатады. Соны біздің шешелеріміз «мен көрістім» дейтін. Біздің ата-бабаларымыз талай қиындық заманнан өткен, аштықты да, репрессияны да көрді. Сондай уақытта аман-есен көріскенде жылап көрісетін болған. Ол үшін біреудің өлуі міндетті емес. Көрісудің өлімге қатысты айтылатыны содан қалса керек. Әйтпесе, бұл сөзден қорқып, жаңа сөз ойлап табудың қажеті жоқ. Қазіргі өркениеттің қарқынды дамуы сондай, біз өзімізді ата-бабаларымыздан ақылдырақ санайтын болдық, бұл адасқандық, адами негізден айрылып бара жатқандығымыз. Адамзаттың ең үлкен жаңалықтары көне тас ғасырында жасалған, біздің бабаларымыз миллион жыл бойы шошқа тағалап жүрген жоқ, тірішілікке керекті негізгі ұғымдарды қалыптастырды. Біз сол заманда қалыптасқан ұғымдармен, өзіміз соның маңызына бойламасақ та, әлі өмір сүріп келеміз. Наурыздың тарихын бергі заманнан іздеу – адамзаттың көне тарихын, жасампаздығын мойындамаудың көрінісі.
– Амал мерекесі неліктен батыс жұртында сақталып, өзге өңірлерде сақталмай қалды? Қандай тарихи факторлар себеп болды деп ойлайсыз?
– Батыста таза қазақи дәстүрлер көбірек сақталды. Себебі онда қазақтар басым болды. Оңтүстікте де қазақ көп, бірақ оңтүстіктің дәстүрлері көбінесе өзбек, сарттармен араласыңқырап, ислам дінінің ерекшеліктерін де бойына сіңірді. Тіпті, келіндердің сәлем беруінің таза қазақи нұсқасы – оң қолды тізенің үстіне қойып, сәлем беру – Маңғыстауда әлі бар. Бұл сақ заманынан бері келе жатқан дәстүр. Дәл осы сәлем беру дәстүрлері Қытайдағы Қызай наймандарында сақталған. Бір жағы Адай болса, енді бір жағы Қызай, дәстүрлері бір-біріне қатты ұқсас. Оңтүстіктегі келін сәлемі, екі қолын кеудесіне қойып сәлем беру мұсылмандықпен келген тәжім деп аталады. Тағы бір себеп, Маңғыстау өлкесі Хорезммен тығыз қарым-қатынаста, байланыста болды. Бекет ата атақты Адайдың пірі XVIII ғасырда сол Хорезмде Хиуада оқыған ғой. Сондықтан ескі білім мен ескі дәстүрді сақтауда мына Хорезмнің тікелей әсері бар деп ойлаймын. Бұлар бертінге дейін қол үзген жоқ. Әлі де байланыстары бар. Біздің солтүстік, орталық өлке Ресейдің қатты ықпалына түсіп кетті. Ресейдің ықпалына ең бірінші татар молдалары арқылы түсті. Наурызды да ескі дәстүр деп есептеп, сонымен қатты күресті. Сөйтіп, біз көп дүниемізден айырылып жұрдай болып қалдық. Әсіресе, мына XX ғасырдың басы бізге қатты әсер етті. Бізде қашатын жер болмай қалды. Мысалы, біздің әкелеріміз анау Сібірге барып тығылып, әйтеуір аман қалды. Бірақ түбінде көп дүниеміз жаңғырады деп ойлаймын.
– Көп адам «Наурыз» сөзін парсы тілімен байланыстырады. Бұл тұрғысында сіз «Еуразия халықтары жеке тілдерге жіктелмей тұрғанда пайда болған көне ұғым» деген едіңіз. Осыны тарқатып айтып берсеңіз...
– Наурыз – өте ерте замандарда пайда болған мейрамдардың бірі. Тарихта неолит деген дәуір бар, оны жаңа тас дәуірі деп те атаймыз, біздің эрамызға дейінгі 7-6 мыңжылдықтарды қамтиды. Наурыз мейрамы сол дәуірде пайда болды деп ойлаймын. Неге десеңіз, неолит дәуірінде адамзат өмірінде үлкен өзгерістер болды: малды қолға үйретті, егіншілік дами бастады. Бұл –адамзат өмірін керемет байытқан, адамның өсуіне, маңайындағы жаратылысты тануына мүмкіндік берген революциялық жаңалықтар еді. Әрине, бұл жаңалықтар да оңайлықпен келген жоқ, мұны миллион жылдық палеолит дәуіріндегі дамудың нәтижесі деп түсінген абзал.
«Наурыз» сөзінің өзі – алтай халықтарының тіліне, осындай үлкен тіл тобының бәріне қатысты сөз. Яғни, бұл сөз тілдік жүйелер бөлінбей, ажырамай тұрған кезде пайда болды. Бізде бұл сөз «Науа+ырыс» мағынасында сақталған. Ал ирандықтар мен еуропалықтар бұл көне сөзді «жаңа», «нау», «нью» мағынасында түсіндіріп отыр. Қарап отырсаңыз, мұның да түбі неолит дәуіріне барады, ол кезде тілдердің арасы ажырамаған еді. Парсылардың өзі біздің жерімізден қоныс аударған ариандар. Арий тайпасынан шығып, парсы қыраттарын жаулап алған. Содан ариан, иран аталып кетті. Бірақ негізінен олардың этногенезі бізге бөтен емес. Біле білген адамға парсы (парс, фарс) мен иранның арасында таудай айырмашылық бар. Осы мемлекеттің біресе Иран, біресе Фарс атануына қатысты бірнеше мыңжылдық ішкі дауы бар. Бұл олардың Фарс (парсы) Иранның 30 уәлайатының бірі және ариандар (арийлер) келгенге дейінгі көне атауы. Енді ариандар қайдан келді деген сұрақ туады? Жауап – Орталық Азиядан, біздің қазақ даласынан, шамасы осыдан ІV мыңжылдар бұрын. Егер «Шахнамені» қарасақ, Феридун, одан туған үш ұл, үлкені – Сәлім, ортаншысы – Тұр, кішісі – Ирандж туралы айтады. Осы үш ұлдан араб, тұран халықтары, ирандықтар тарайды-мыс. Ержете келе Тұр Сәлімнің қолдауымен Иранджды өлтіреді, осыдан Иран мен Тұран ұрпақтары арасындағы мыңжылдық соғыс басталады. Бірақ бұлар бір-біріне аралас, жақын халықтар. Кей қауыс патшаның Тұран қызы әйелінен туған Сиябуштың өмір тарихын, тағдыры да соны дәлелдей түседі. Мұндай әңгіме өте көп.
Мына қола дәуірі деген дәуірдің ескерткіштерін қарасаңыз, мына біздің Орталық Қазақстандағы Астана, Қарағанды маңайындағы бір-екі мәдениет бар. Осы қола дәуірінде адам жерлеу салты да екі түрлі. Біреулер адамды сүйегімен жерлейді. Біреулер адамның сүйегін өртейді. Көрдіңіз бе, араласып кеткен. Мен осындай ескерткіштерге қарап, мына Тұран мәдениеті мен Иран, ариан мәдениеті аралас өмір сүрді ме деп ойлаймын. Біздің жерімізде қола дәуірінде бір ғажап ерекшелік бар. Әсіресе, Орталық Қазақстан, Шығыс Қазақстан аймағында тау-кен өндірісі қатты дамыды. Мұны Қаныш Сәтбаев «қазақ тарихында көне индустриалды кезең» деп атайды. Қазақ жері қанша ұлан-байтақ болса да көшпелі мал шаруашылығы басым болса, 1-1,5 миллион адамға ғана қолайлы қоныс болады, одан асты екен көшуге тура келеді. Кезінде қазақ жеріндегі қола дәуірінің тау-кен өндірісін жасаған барлық ариан көшіп кеткен жоқ. Жартысына жуығы осы жерде қалды. Бұлардың біразы Батыс Еуропаға кетті. Иә, сонымен тұрандықтар ығыстырып, ариандар оңтүстікке көшті, парсы жерін алды. Ол жер Ариан/Иран қыраты атанды және жаңа мемлекет пен халыққа атау болды. ХV ғасыр басында өзбек тайпаларының Мәуреннахрға көшкенін, сол кезде қоңыраттың жартысы кетіп, жартысы қалғанын, қыпшақ та т.б еске түсіріңіз. Тура осы процесс біздің жыл санауымызға дейінгі дәуірлерде сан рет болған, қайталанған. Біздің ойымызша, ариан/тұран тарихын бұдан әрі тереңдей зерттеу керек. Бұл – археологиялық, лингистикалық, мәдениеттану, этнографиялық бағыттарда жүргені дұрыс. Әсіресе, археологтердің қазу жұмыстарынан мен ананы таптым, мынаны таптым дегенінен көрі, ғылыми тәпсірге көшкені бұл шаруға үлкен қолқабыс болар еді. Осы себепті «анау парсы», «мынау парсы» деген сөзді тоқтату керек. Қазақ тілін зерттеп қарасаңыз ирандық сөздерден аяқ алып жүру мүмкін емес, иран түгілі германдық, басқа үндіеуропалық сөздер де жетерлік. Одан бастарту үшін сіз қазақ құрамындағы түбі ариандық елдерден бас тартып, түбі моңғолдық тағы басқа ғана қалуы керек. Иә, Сібірдің түркілері, мысалы «шорлар» әлі де Наурызды «Чыл пасы» дейді, наурыз дегенді білмейді, бірақ олар «Алланы» көне ариан/тұрандық атауымен Құдай дейді, саха-якуттер де солай. Бір қызығы мұсылмандыққа, Иранға еш қатысы жоқ сияқты чуваш халқы Наурызды «ноурас-ойахе» деп атайды. Яғни, аздап болса да олардың тілінде ариандық негіз бар. Сондықтан «наурыз» сөзі қазаққа сырттан (парсыдан т.б.) келіп сіңіп кетті деген пікірлердің бәрі негізсіз деймін. Әлемде өзінің жерінен Нұқ пайғамбардың кемесі тоқтады деп белгі көрсете алатын төрт халық қана: арабтар Жуды тауын, еврейлер Сион тауын, армяндар Арарат тауын, қазақтар Қазығұрт тауын көрсетеді. Енді осыншама тарихи мұраны сақтап келген қазақтың Наурызын өзіміз келіп өзгеге телиміз, дұрыс па?
– Әр мерекенің өзіне тән дастарқаны, дәмі болғандығы аян. Біз Ұлыстың ұлы күніне қатысты тек наурыз-көжені білеміз. Өзге қандай ас-сулары болды? Ертеде дастарқанға не қоюшы еді?
– Арғы заманда дастарқанның қалай болғанын айта алмаймын, бірақ мына бергі заманда, XIX-XX-ғасырда қазақтар бір ауыл болып семіртіп өгіз сояды. Наурызда жағдайы жететін байлар үлкен өгіз бен жылқы сойған. Бәйбішелер қарын-қарын женттерін, сары майын, қазақтың қадірлі тамағының бәрін қоюға тырысқан. Ірі қара союға шамасы жетпегендер де қазан көтеріп, «Менің де дастарқанымнан жұрт дәм татсын» деп жеті түрлі дәннен көже пісірген. Тіпті, кедейлер қыста бір қой сойса, соның басын сақтап қояды. Мәшһүр Жүсіп Көпеев жазып кеткен деректер бар: ерте уақытта бәйбішелер жаздыгүні қарын-қарын май жинап, жент, құрт жинап «Наурызда ашамын» деп ырым қылады екен. Наурызға дейін женті тас қайрақтай болып қатып жатады. Қыстыгүні балалар мен немерелер «Апа, жент берші» деп сұраса, «Айналайын, Наурызға дейін шыдай тұр. Наурызда «Самарқанның көк тасы жібігенде» біздің жентіміз де жібиді. Сол кезде жерміз, қарынға қолды салармыз» деп ынтықтырып отырады екен. Бұл ынтықтырудың, Наурызды күттірудің астарында оған деген құрмет жатыр. Менің шешем де солай жент жасайтын. Жентті өте дәмді жасаушы еді. Оны өзі қазақы шоколад деп қоятын. Сол «шоколадты» наурызда жей бастаушы едік. Ол кейде ұннан, кейде талқаннан жасалады, сосын оған ірімшік қосады. Екеуін де диірменнен өткізіп алады.
– Ежелгі Грек тарихшысы Квинт Руфтың (б. з. д. І ғ.) «Ескендір жорығы» деп аталатын еңбегінде көшпелілердің наурыз тойлау дәстүрін былай суреттеп кеткен: «Ұлыстың ұлы күні таң шапақ шашып, күн шығар сәтте қаған ордасының үстіне күн бейнелі жалау көтеріліп, қотанға шымқай қызыл мауытыдан киім киген 365 бозбала шығатын болған. Балаларды саны бір жыл ішіндегі тәуліктердің айғағындай болып, 365 өнерпаз бозбала тойдың шырайын келтірген. Бір жыл ішіндегі әрбір тәуліктің шежіре-баяны сияқты 365 күй тартылған. Сонан соң бүкіл елдің батагөй абызы, Тәңірмен тілдес бақсысы ортаға шығып, қағанаттың үміт-тілегін Тәңірге жеткізетін 9 күй тартқан. Бұл 9 күй міндетті түрде қобызбен тартылатын болған» деп жазатыны бар. Мереке әдетте жастарға, бүлдіршіндерге қызық болуымен мереке. Бізге ойын-сауық та керек емес пе? Біз жастардың «ұйқы ашары» мен «селт еткізерінен» басқаны білмейміз. Наурызда қандай ойын керек?
– Дұрыс айтасың, Наурызды жаңа жыл есебінде, бір жыл өткенін сезінуіміз керек. Сезінуге қатысты бір-екі дүние айта кетейін. Біздің бабалар табиғатпен етене байланыста өмір сүрген. Наурыз деген – табиғаттың, адам жанының жаңаруы. Демек, табиғат жаңарғанда табиғатпен бірге адам да өткені мен келешегін ойлап жаңаруға бет бұрады. Яғни, бұл күнді жан-дүниесімен сезінеді. Себебі бір жылдық цикл бітті. Біз қазір өркениеттің барлық үлгілерін өзімізге көшіруге тырысып жатырмыз. Десек те, өркениетті елдердің де жоғалтқаны бар. Біз осы ретте ұмыт қалып бара жатқан көне дәстүрлерімізді жаңа заманға бейімдеп, дамыта білуіміз қажет. Табиғатқа жақындауымыз қажет. Сонда адам бойындағы табиғатан берілген көптеген қасиет ашыла түседі. Сонда ғана біз Наурыздың шын мәнінде жаңа жыл екендігін сезіне түсеміз. Кез келген тойды халық қабылдамаса, сол ұлы күнге өз санасын дайындамаса, ол мейрам емес. Қазіргі Наурыз – әкімшілік тарапынан жасалған іс-шара сияқты. Әйтеуір уақыты жеткенде, апыл-ғұпыл бірдеңе жасаған боламыз. Ал қазір Наурыз қазақтың дәстүр-салтын есіне түсіретін этнографиялық тойына айналып кеткені де рас. Әркім өзінің есінде қалғанын, білгенін істеп жүр. Біреулер келін түсіру ырымын жасайды, біреулер баланың тұсаукесерін өткізеді, тағы сол сияқтылар. Осылайша, Наурыз жаңа жылдың басы, бірнеше мың жылдық тарихы бар қасиетті мейрам есебінде тойланбай келеді. Мәшһүр Жүсіп айтады: «Жыл оны екі ай дегеніміз – үлкен бір шығыр секілді. Соның 12 сатысы бар, әрбіріне бір жануар ие болады. Шығыр айналғанда, яғни жыл ауысқанда бір жануар орнынан түсіп, екіншісі келеді». Дәл осы 12 мүшелдің бейнесінен костюм жасап, кеб (маска) кию 31 желтоқсанға емес, Наурызға анағұрлым жарасады. Балалар «мен қой жылымын, қойдың кебін (маскасын) киемін», «мен жылан жылымын жыланның кебін киемін» деп таласар еді. Сол он екі жылды ойнап, ішінен біреу жеңіп шығу керек. Яғни, Мәшһүр, оны тек айтып отырған жоқ қой деп ойлаймын. Ол сонда бір ескі шежіре аңыздардан естіп айтып отыр. Тіпті, карнавал ретінде өткізсек те болады. Ғажап қой енді, жастарға өте ұнамды болар еді. Мен «Наурыз айтысы» деген айтысты кіргізейік деп жүргеніме біршама уақыт болды. Әлі күнге біреу селт етпеді. Жалпы, Наурыз – өлі мен тірінің күресі іспеттес. Қыс қашанда өлінің символы болса, көктем өмірді, тіршіліктің жаңаруын суреттейді. Ал ерте уақытта ақындар төрт түлікпен де айтысқан. Жылға таласу айтыстары да бар. «Қыс пен жаздың айтысы», «өлі мен тірінің айтысы», «қыз бен жігіттің айтысы» – Наурыздың түбегейлі философиясы, дүниетанымы осы. Осыларды қолдану керек және қайта жандандыру керек. Енді, міне осыдан бастап енді күн ұзарады, түн қысқарады. «Наурыз айтысының» бір ерекшелігі күн мен түннің айтысы деген айтыстар болатын. Екі ақынның біреуі күн болып, біреуі түн болып айтса ғажап қой. Осылай айтысуға біздің шамасы ақындарымыздың кішкене табиғи білімдері, жалпы білім интеллектілері жетіспейді-ау деймін. Абстракцияға бара алмайды. Оған интеллект керек. Бүгінде телевизиялық айтыстың түр-түрі ұйымдастырылып жатыр. Сол секілді ұйымдастырса қанекей?!
– Бір сұхбатыңызда: «Наурызға қатысты мейрамдардың, дәстүрлердің көпшілігі әлі орындалмай келеді. Бұл – этнографтардың және көп нәрсені құлаққа ілмейтін қоғамның кінәсі» деген едіңіз. Наурызда жасалуға тиіс, бірақ ұмыт қалып отырған салт-жоралғыларды айта отырсаңыз.
– Қазақтың байырғы дәстүрлері, соның ішінде Мәшһүр Жүсіп шежіресінде қызықты деректер бар. «Наурыздың келген сәтін жандыда балық біледі» дейді шежіреші: «Наурызнама той қылатын жұрттың патшалары тірі балықты көп қылып ұстатып алып, бір керсен суға салып, көптің алқасына қойдырады. Отырған көп әлеумет сол балықтарға көздерін тігіп қарап отырады. Бір мезгілде балық біткен, бірі қалмай теп-тегіс шалқасынан жата қалады. Қарындары жарқырап, лезде балықтар аунаған жағынан екінші жағына қарай аунап түседі. Сонан соң патшалар барабан соқтырады: «Ескі жыл шықты, жаңа жыл келді!» деп. Сегіз күн ұдайымен қол астына қараған жұртқа той, тамаша береді: «Жаңа жыл тойы!» дейді. Тоғызыншы күні тойтарқар дейді. Сонда он күнге жуық тойлайтын болып тұр ғой?! Той тарқайтын уақытта бұлаққа, өзенге, міндетті түрде барады. Суға қант шашып, тәтті су ішеді. Енді мына бір жылдық тіршілігіміз тәтті болсын деген ниет қой? Сондай ниетпен тарайды.
Наурыз мейрамын бізде «Ұлыстың ұлы күні» деп атайды. Түрік-моңғол тілдес елдер «ұлыс» деп мемлекетті айтады. Бұл ғажап ұғым, бұл кішкене ғана сөз тіркесі Наурызды мемлекеттің ең басты мейрамы дегенді білдіреді. Демек, мемлекеттік тұрғыда бұл мерекеге маңыз берілуі керек. Мәселен, біз елімізде жүздеген ұлт пен ұлыс тұрады, татумыз деп мақтанамыз. Біз Кеңестік кезден қалған, ресми мерекелерден ақырындап құтыла беруіміз керек. Мәселен, халқымызда баяғыдан келе жатқан баталасу дәстүрі бар. Наурызды енді байыта түсуіміз керек қой. Бұл – ұлт ұйыстыру саясатының бір тетігі. Ертеде қазақтың тайпалары мен рулары жиналып, ант беріп, баталасып, ел болды. Оған жүздеген мысал келтіруге болады. Наурыз мерекесінде осы дәстүрді қайта жаңғыртсақ, артық болмайды. Өйткені елімізде бірталай этнос өкілі тұрады. Мен баталасудың сценарийін жаздым. Қызық өзі, өзге ұлт өкілдерін керегенің астынан өткізеді. Қолына орта жілігін ұстап, кәдімгі керегенің астынан кіреді. Сол ұлт өкілдерінің бала-шағасын сөйтіп өткізуге болады. Өйткені олар енді орыс болмайды, енді неміс болмайды, енді украин болмайды. Олар біздің жерімізді жерсініп, санасы қазақи болып кеткен. Қысқасы, Ұлыстың ұлы күнінде баталасуды көтеруіміз керек. Елдің татулығын осылай сақтауға болады. Сонымен қатар Наурызда жомарттық көрсету, нашарға көмек қолын созу бойынша тамаша акциялар өткізуге болады. Түрлі себеппен абақтыға түсіп, өз ісіне өкінгендерге де Наурызда рақымшылық жасалса игі еді. Себебі бұрын бұл күндері кейбір тұтқындарға кешірім жасалып, жарлы-жақыбайлар салықтан босатылатын болған. «Мәуреннахр өлкесінде жаңадан сайланған патшаларды әдейілеп алып келіп отырғызатын қасиетті көк тас болған. Бұл «Самарханның көк тасы» деп аталып кеткен. Патшалар наурыз мейрамы қарсаңында осы тасқа отырып тұтқындарға кешірім жасаған. Зынданда отырғандарды босатып, құлдарға азаттық сыйлайтын әдет болған. «Самарқанның көк тасы жібиді» деген түсінік осыдан қалған. Қасиетті көк тасқа қазақ хандарының ішінен Тәуекел ғана отырған. Біз қазір Наурыз мейрамының бұрынғы салтын қайта жаңғырта алмай отырмыз. Кезінде Түркістандағы алтын тақта отырған қазақтың хандары қолданған – керсен толы суға балық жіберу, наурыз тұсында ұсақ қылмыс жасаған адамдарға кешірім жасау секілді әдемі дәстүрлерді қайта неге жаңғыртпасқа?!.
Көшпелі мал шаруашылығы үстем заманда қазақтың сексен пайыздайы орта шаруа болған. Орта шаруа деген – күн көрісі бар, жағдайы бар адамдар ғой енді. Сондықтан да қайырымдылық та жоғары деңгейде болған-ау деп ойлаймын. Қазір бізде кедейшілік өте көп. О заманда сексен пайыз орташа болса, қазір сексен пайыз кедей болуы мүмкін. Сондықтан Үкімет тарапынан осы қайырымдылық акцияларын осы уақытта өткізсе ғажап болар еді. Көпбалалы отбасылар, мүгедек болып қалған отбасыларға үй берілсе, көлік берілсе де мерекенің маңызы арта түсер еді. Яғни, бұл жаңа жылдың бір қайырымды шарасы ретінде. Сонда біз Ұлыстың ұлы күнінің маңызын арттырып, мағынасын аша түсер едік.
– Әңгімеңізге зор алғыс!
Сұхбаттасқан
Наурызбек САРША