Күлкі барда Көпен бар

Ұлттық сатираның қанатын кең жаюына көп еңбек сіңірген сатира саңлағының туғанына биыл 75 жыл толып отыр. Оның қаламынан туған небір өткір туындылар қалың оқырманның көңілінен жай тауып, талай әзіл-сықақ театрға арқау болды. Ол қазақ газеттерінде де қажырлы еңбек етті, «Көпен келе жатыр!» атты сатиралық театрымен де көрерменге жақсы таныс. Сатираны мықты деңгейге көтерген, оқырманның ойына дөп тиетін сықақшы-қаламгер туралы айтылар сөз де, ой да көп.

Көк көз көкем

Арман қуып, белді бекем буып, 1975 жылы Алматыға ат­танғанбыз. ҚазМУ-дың Журна­лис­тика факультетіне топ ете қалып, тымпиып жүргенбіз. Алғаш рет Көпен Әмірбековті (ол кезде «ов, ев» деген пәміле құйрықтары әлі тірі болатын...) Жазушылар одағы ғимаратына кіре берісте танып: «Ассалау­мағалейкум, Көпен аға!» деп сызылып сәлем бергенім бар. Әрі қарай судыр Ахметше су­дырлай жөнелетін мінезім жоқ-ты, оның үстіне Көпекеңнің ол кезде аты дүркіреп келе жатқан шағы, мысы басты ғой деймін, «Қазақ әдебиеті» газетінің редакциясына әзіл әңгіме­лерім­ді тапсыру үшін зу ете қалдым. 

Соңымда біреу келе жатқан­дай болды. Басымды бұрып қарап едім, Көпен ағам екен, екін­ші қабатқа көтеріле берген­де қатарласып: «Осы сен бала, са­тира жазасың ғой?» деп сұра­ды. Басымды шұлғыдым. Өзіне тіктеп қарап едім, сап-сары жі­гіт ағасы екен, көзі көкшілдеу ме... Үшінші қабаттағы жұмсақ орын­дықтардың біріне отыра кетіп, екеуміз біраз әңгіменің басын қайырдық. Менің мек­теп­ті қай жерде бітіргенімді, әзіл-сықақ әңгімелерімді қа­шан­нан бері жазып жүргенімді сұрады. Әңгімесі жағып барады. Арасында өзіне тән, өзіне жара­сымды күлкісімен елең еткізе қояды екен. «Ара» журналынан әзілдеріңді оқыдым. Оспанхан Әубәкіров ағаңмен таныс­тырайын» деді. Ертеңіне Көк базар жақтағы көпқабатты га­зет-журналдар үйі алдында кү­те­тін болдым. Бірақ көк көз кө­кем келер болмады. Шыдам­сыз байғұс едім, «Осағаңмен өзім таныса берсем қайтеді?» деген ойдың жетегімен, «Ара» журналында қызмет істейтін Әубәкіровтің кабинетіне имене бас сұқтым. «Әзілдерімді әкеліп едім» дедім міңгірлеп. Ол кезде Оспанхан ағамыздың атына әбден қанықпыз. Дүркіреп, дауысы күркіреп тұрған кезі. Ол шимайыма қарап, езу тартты. Сосын: «Шерімов сен екенсің ғой? Отыр, батамды берейін» деді қуақыланып. «Көпен ағам­нан бұрын келіп қойғаным ың­ғай­сыз болды-ау!» деп қоямын ішімнен. Осағаң маған бата беріп отырғанда, көк көз көкем кіріп келді. Қипақтап қалдым. «Сені күте-күте екі көзім төрт бол­ды» деді ол тершіген маң­дайын бет орамалымен сүртіп. Сөйтсем, ол мені Көк базар маңынан күтіпті. Қымыз ішкісі келіп. Шала-шарпы естіген екен­мін. «Сатира жазатын інім­ді таптым» деген еді сонда Кө­пен аға шын қуанып. Ол кезде жеке кітап шығару дегеніңіз қия­мет-қайым еді. Екінші курста оқып жүр­генімде жас жазушы­лардың «Жібек жел» топтамасына бір­неше әзіл-сықақтарым жарқ ете қалды. Кітапты ақтарып қара­сам, Мар­хабат Байғұтов, Мереке Құл­кенов, Захардин Қыстаубаев, Серік Жанәбілов секілді мар­қасқалардың арасында «шикі өкпе» болып мен жүрмін. Қуа­нышымда шек жоқ. Арада ай өтпей жатып, сыншы Бақыт Сар­балаев­тың «Қызыл алма» сын жинағының қолға түсе қалмасы бар ма? Жинақтағы жазушылар­дың бірсыпырасын мақтай келіп, мені Ювенальдың шыпыртқысы­мен сабалай жөнеліпті. «Жазу қолымнан келмейді екен. Сати­раны қоя салсам да болады екен...» Шынымды айтсам, ерек­ше қуандым. «Кімнің дүниелері топтамаға шығып, сыналып жатыр? Демек, шыңдалуым керек, Сарбалаевты мойындатуым керек! Ол дұрыс сынады!» деген ой кө­кірегімде сайрап жатты. Курс­тасым Елгезек Әзбергеновке қуа­ны­шымды жеткізіп едім, ол таңданысын жасырмады. «Қайта жылауың керек қой» деп кең­кілдеп күліп алып, біраз ақылын айтқан. Солай мәз болып, екі ез­уім құлағыма жетіп, сыналғаныма секіріп қойып жүргенімде, көшеде көк көз ағамды кездестіріп қал­дым. «Сарбалаев сені сынап тас­тап­ты ғой?» деді салған жерден. «Соған қуанып жүрмін» дедім мен. Шынымды айттым. «Сабай бергенше, сатирадан сабақ алуға, тәжірибе жинақтауға жетелеп, достық рәуішпен шымшылауы керек еді» деді Көпен аға. 

Кейін «Қазақ әдебиеті» газетіне қызметке орналасқанда оны жиі іздеп баратын болдым. Әзіл-сықақтарым Көпекеңнің арқасында апта сайын бұрқырап шыға бастады. Арада біраз жыл хабарсыз кеттім. Облыстық «Оңтүстік Қазақстан» газетінің «Қақпан» сын-сықақ бөлімінде қызмет істеп жүрген жылдарым еді. Көпен аға Оразхан Жарқын­беков пен Бекзаттар Дінәсіловті іздеп келіпті, үшеуі редакция ауласында әңгімелесіп тұр екен. Елуінші жылғылар. Ағалардың қолын алып, қатарға тұра қалдым. «Е, Мұхтаржан, осында талтайып жүр екенсің ғой, жақсы, жақсы, қуаныштымын» деді. «Қуанышты екені» дұрыс дейін, «талтайып жүр екенсіңі» несі? Әлде, жақтырмай тұр ма? Көпекең көңіліне алатын­дай не істеп қойған едім?» деген ой санамда тұр. Осыны сезе қойды ма, Көпен аға: «Аманхан курс­тасың айтты, екінші курста «әске­ри дайындық» бойынша Отарға «учениеге» барыпсыңдар. Сонда сен жұртпен бірге жата қалып, автоматпен нысананы көздепсің. Бір кезде майор келіп, құйрығыңа бір тепкен. Бажырайып қараған­сың. «Аяғыңды талтайтып жатып атасың!» деп бұйырған майор. Сен аяғыңды талтайтып алып, атқы­лап жатқаныңда, құйрығың тағы былқ ете қалған. Бажырайып қарағансың. «Талтайт дегенге сонша талтайтқаның не?» деп ұрысып берген ғой майор. Тал­тайып, талтаңдап жүргенге не жетсін!» деп күліп алды. Көпен аға осындай қызық әңгімелерді нәшіне келтіріп айтқанда, ауызы­мыз ашылып қалатын. Әңгіменің майын тамызатын, сорпасын ағы­затын. Алыстан орағытып, дәйек­темелер келтіріп әңгіме шертудің шебері еді. 

Соңғы он жылдай «Айқын» басылымы жанынан жарық кө­ретін «Ара» газетінде бірге қыз­меттес болдық. «Қақпанда» жүр­ген­де қақыратып, фельетон жа­зуға машықтанып қалдың ғой, бірге қызмет істейік» деген өтіні­шін айтқан еді. Бірден келісім бердім. Фельетондардың жеті атасын таныттық. Рас, «Шерім Шым­кентте, бірақ Алматыдан шы­ғатын «Айқынның» штатында, бұл қалай?» деп күңкілдегендер болыпты. Көпекең өзі айтқандай: «Шерімдей жазатын тауып бер­сеңдер, қоя қойдым» депті. Бұл жерде өзімді асыра мақтай қояйын деген ойдан аулақпын. Айтқым келгені, Көпекең айтқанынан қайтпайтын бірбеткей еді, әде­биетке, оның ішінде сатираға адал еді. Рас, сонау жетпісінші, сексе­нін­ші жылдары кейде інісін «ұмы­тып» кете беретін. «Қазақ әде­биеті» газетіне сатириктер ха­­­­қын­да мақала жазып, сайып­қыран сықақшыларды тізіп шыға­тын. Ақтөбелік Төрежан Мән­дібаев жазғандай, «Көпеннің тізіміне» іліге бермейтінмін. Ол тізім Алпысбай Боранбаевпен аяқталатын. Шынымды айтсам, әшейінде аңқылдап қарсы алатын ағама ренжіп жүрдім. Бірде Шым­кент облыстық партия комитеті ғимаратының алдында ұшырасып қалдым. Салқындау амандастым. «Саған не болды?» деп сұрады ол. «Тізімде жоқпын» деп міңгірледім мен. «Мұхтар, пәтер алудың да кезегінде айлап, жылдап тұрады ғой. Кезегің келсін, тізімге кіре­сің!» деп риясыз көңілмен арқам­нан қақты. Көңілім көтеріліп сала берді. Кейін ойлап қарасам, менікі атақ қуалау емес, атақты Көпеннің тізімінде болуды мақ­таныш тұтқан екенмін. Бертінде «Жол-жөнекей» бейне-таспа жобасын бастады, менімен сұх­бат­тасып отырып: «Сен сатира­дағы ауыр артиллериясың» деп баға бергенін мақтанышпен айта аламын. Мұндағы айтпағым, ол өзгенің барын бағалай білетін, қуанышына ортақтаса білетін, қызғаныш атаулыдан аулақ еді. «Ара» газетінде қызмет істеп жүргенімде тапсырмалар беретін, бірақ бүге-шүгесіне дейін түсін­діріп, «Мына қаулыдан үзінді кел­тірсең қалай болады? Мына жолдаудан анықтама бере кет­сең?» деп өзіме салмақ салатын. Баз бір басшылардай баса-көктеп, өзінің айтқанын орындата қой­май­тын, ақылдасып, пысықтап отыратын. Бір күні Шәмші Қалда­яқов туралы естелік жазғаным­ды баяндап бердім. Әкесі тіріліп келгендей қуанғаны. «Тез маған жібер, «Айқынға» жариялатамын» деді. Айтқан сөзінде тұрды. Көпекеңде ғарыштық жылдамдық бар еді. Қандай іс болмасын, тез арада біткенін қалайтын. Созы­лып, шұбатылып кеткенді ұнат­пайды. Бірде Алматыда, бірде Шым­кентте, енді бірде Ақтөбеде жүреді.

Күні кеше Ақтөбелік сатирик інім Нұрлыбек Жұбатқанмен телефон арқылы әңгіме-дүкен құрдық. Әңгіменің ауаны Көпен ағамызға ауысты. «Марқұм боларынан он күн бұрын Ақтөбеге шақырғанбыз» деді Нұрлыбек інім. «Әзіл-сықақ фестивалінде қазылар алқасының төрағасы болуға келіскен. Ағамыз келгенде шошып қалдық. Тірі әруақ сияқ­ты, көздері шүңірейіп кеткен, әл­сіз болды. Тіпті, тамақ іше ал­май, темекісін тартып отырды. Ол аздай, есінен танып қалды. Есін жиғанда: «аға, ауырып жүрсеңіз, келмей-ақ қойсаңыз болар еді» деп едім, «сендердің көңілдеріңді қимадым. Оның үстіне, үйде жата бергенді жақсы көрмеймін» деген еді...».

Уақыт – патша. Күні кеше көз алдымызда жайраңдай күліп, темекісін күлімсірей сорып оты­ратын көк көз көкем де, келместің кемесіне мініп кеткен. Жетпіс бес жылдығы елеусіз қалған жоқ, Шымкентте Көпен ағамызды еске алу мақсатында Күлкі фестивалі өткелі жатыр. Күлкі барда, Көпен бар.

Мұхтар ШЕРІМ,

Көпен Әмірбек атындағы

«Ара», халықаралық «Алаш»

әдеби сыйлықтарының лауреаты

Көпен – күлкі королі 

Аты алты Алашқа мәлім Кө­пен Әмірбектің өзінен бұрын сөзін таныдым. Ол кезде Түркіс­тан қаласындағы №11 Жамбыл Жабаев атындағы сегізжылдық мектептің оқушысы едім. Оның сатиралық шығармаларын рес­публикалық басылымдардан және кітаптарынан оқып тұратынмын. Жаңылыспасам, сол кезде Көпе­кең «Қазақ әдебиеті» газетінің «Қожанасыр қоржыны» атты са­тиралық бетін жүргізетін. Сол са­ти­ралық бетке және «Ара» жур­налына менің қысқа да нұсқа шы­ғармаларым шығып тұрды.

1988 жылы қазіргі әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық универ­ситетінің Журналистика факуль­тетіне оқуға түстім. Алғашқы курс оқып жүрген кезімде Гоголь көше­сіндегі 12 қабатты ғимаратта ор­наласқан «Ара» журналына бар­дым. Сол кезде Көпекең осы жур­налдың жауапты хатшысы боп істейді екен. Таныстық. Жөн сұрастық. Түркістандық екенімді біліп, «Қоңыратсың ба?» деді. «Жоқ, Қарашамын» дедім. «Қоңы­ратсың ғой» деп бір-ақ кесті. «Менің қоңырат екенімді қайдан біледі? Әулие екен ғой» деп қойдым іштей. Сөйтсем, қараша сол қоңыраттың ішіндегі ру екен ғой. Ол кезде ру, жүз де­ген­ді білмеуші едік. Содан шағын сатиралық туындыларымды тас­тап кеттім. Көп ұзамай жарық көр­ді. Тағы алып бардым, тағы шықты. Сөйтіп жүріп, Үмбетбай Уайдин, Толымбек Әлімбек аға­ларыммен таныстым. Олар да осы журналда қызмет істейді екен. Бұдан кейін туындыларымды Толымбек ағама да тастап кетіп жүрдім. Сөйтіп, «Ара» журналын­дағы барлық сатира серкелерімен етене араласып кеттік. Бір күні біздің оқу корпусымызға Көпекең келіп, сенбі күні саяжайда жұмыс істеуге асарға шақырып кетті. «Қасыңа достарыңды ертіп ал» деді. Жазған құлда жан бар ма? Келіскен күні жаныма Бауыржан Ғұбайдуллин, Мұхтар Атабек, Бақытжан Советский, тағы басқа курстастарымды ертіп бардым. Кешке дейін бау-бақшада жұмыс істедік. Түскі асты уақытынан бір минут та кешікпей ішіп, тойып алдық. «Кедейдің бір тойғаны – шала байығаны» дегендей, қар­нымыз тойып, бүйіріміз шығып қалды. Өмірі ән айтпайтын Ба­қыт­жанның өзі ыңылдап ән сал­ды. Бауыржан батырлар жырынан үзінділер оқыды. Ал Атабек ария айтты. Мен де қарап қалмай, құр­дас­тарымды қажап, қалжыңдап жүрмін. Ара-арасында Көпекең де бірде әзіл, бірде басынан өткен қызықты оқиғаларды айтып, бізді бір күлдіріп алады. Бірақ бәріміз­дің ойымызда «Кешке тамақ берер ме екен?» деген алаң бар. Соған қарағанда аш адам бірдей түс көреді-ау. Не керек, сол күні жоспардағы жұмыстың бәрін сол кездегі коммунистік партияның бесжылдық жоспары секілді асыра орындап тастадық. Көпекең де мәз, біз де мәзбіз. «Қазір үйге ба­рып, жеңгелеріңнің асып жат­қан етін жейсіңдер» дегенде әлі үйленбеген әйеліміз ұл тапқандай бір-бірімізге қарап, санымызды шапаттап қуанып қалдық. Шы­нын­да да, сол күні жеңгеміз оң жам­басымен тұрған ба, әйтеуір етті молынан асыпты. «Жақсы та­мақ қалғанша жаман қарын жа­рылсын» деген қағиданы ұстанып, табақты жалап-жұқтап жеп қой­дық. Одан терлеп-тепшіп шай іштік. Түнге қарай Көпекең кө­лігі­мен жатақханаға дейін апарып тастады. Қойшы, әйтеуір не ке­рек, сол күн  ашқұрсақ студенттер үшін Құдай қарасқан күн болды. Содан бастап «Көпекең қашан асарға шақырар екен?» деп жол қарап жүретін болдық.

1999 жылдан бастап әл-Фа­раби атындағы Қазақ ұлттық университетінде дәріс беріп жүр едім. Бір күні деканымыз Намаз­алы Омашев шақырып жатыр деген соң кабинетіне бардым. Сөйтсем, Көпекең отыр. Олар курстас достар болатын. Екеуінің айтқанына қарағанда, «Ара» жур­налы қайта ашылады екен. Соған студенттеріме сатира жазғызып, көмектесуім керек. Өйткені Те­мір­бек Қожакеев ағайдан кейін сатираның арнаулы курсын жүр­гізу­ші едім. Мені жарты ставкамен жұмысқа алатын болды. Келістім. Дереу студенттерге тапсырма бе­ріп, сатиралық шығармалар жаз­дырдым. Өзім де бердім. Сырттан басқа да авторлардың туынды­ларын тапсырдым. Өйткені мен сол жылдары «Жас Алаш» газеті­нің «Бір түрлі бет» сатиралық қо­сым­шасының редакторы едім. Қо­лымда біраз материал болатын. Қысқасы, аз уақыттың ішінде бір емес, бірнеше нөмірге жарайтын материалдар бердім. Сөйтіп, қолдан келгенше журналдың аяқ­тан тұрып кетуіне септігімізді ти­гіздік. Бұл – 2002 жыл еді. 

2004 жылы «Айқын» газеті ашылды. 1 сәуір күлкі күніне орай Көпекеңнен «Ақ сөйле» айдарына сатира туралы сұхбат алдым. Ол сұхбат газетте жарияланып, кейін «Қазығұрт» баспасынан «Тәуел­сіз­дік толғауы» сериясымен шық­қан «Ағынан жарылсақ...» деген жинағыма енді. Дәл сол жылы осы баспадан осы сериямен «Сұхбат­тың сардарлары» атты жинақ та жарық көрді. Кітаптың құрас­тыру­шысы – филология ғылым­дарының кандидаты, профессор Сәлима Қалқабаева. Бұл басы­лымға журналистика саласында аянбай тер төгіп, елге кеңінен танылған тәжірибелі публи­цис­тердің сұхбаттары топтас­тырыл­ған. Кітаптың мақсаты – нағыз майталман журналис­тердің бүгін­гі ақпараттық қо­ғам­дағы ең жедел әрі өткір жанр саналатын сұхбатты дайын­даудағы шеберлік сырла­рымен таныстыру. Сонда айтайын дегенім, осы жинаққа Сұлтан Оразалы, Сауытбек Абдрах­­манов, Көпен Әмірбек, Дидах­мет Әшім­ханұлы, Қали Сәрсен­бай, Қайнар Олжай, Раушан Төленқызы, Ұл­босын Айтөлен және менің сұхбаттарым енгізі­ліпті. Сонда осы кітапты алып тұрып, бір-бірімізді қызу құт­тық­тағаны­мызды қалай ұмы­тайын?! Кейін ол жинақ еліміз­дің бүкіл кітап­ханасына та­ра­тылды.

Ермахан ШАЙХЫҰЛЫ,

Қазақстан Жазушылар одағы

Сатира кеңесінің төрағасы

«Тамашаны» тамаша еткен сатирик

Көпен Әмірбекті  90-жыл­дар­дың басынан жақсы тани­мын. «Тамашаға» енді ғана тәй-тәй басып келе жатқан кезім. Көпен аға «Тамашаның» тарландарымен, театрдың бас режиссері, көркем­дік жетекшісі Лұқпан Есенов ағамызбен тығыз шығармашылық байла­ныста жұмыс істеп жүрген кез болатын. Өзім де сол уақыттан бастап Көпен ағаның шығарма­ларымен етене таныс болдым. Ол кезде әлі бала едік қой. Қан­дай рөл ойнасақ та, талабымызға оң бағасын беріп, әрқашан жақ­сы көзқараспен қарап бата­сын беріп жүретін. Мен білген Көпен аға – көңілді, әңгімешіл, тарихшыл кісі. Қай тақырыпта сөйлесе де әріге кетіп, тым тереңінен қоз­ғай­тын, әдемілеп, әсерлер жет­кізген­де қызыға қарап, ұйып тыңдап кететінбіз. 

Көпен аға – тумысынан бө­лек жан. Адамгершілік қасиеті, парасаттығы, үлкенге құрмет, кі­шіге ізет көрсете алатын көре­гендігі бөлек әңгіме. Біреуге рен­жіп, не болмаса ерегісіп тұрғанын көрмейсің. Ондай жағдай бола қалса, қағытпа қал­жыңынан қоя қап, сөзді бір-ақ кесетін. Сөзі мір­дің оғындай еді. Ал шығарма­шылығы тағы бір бөлек әңгіме. «Тамашаға» қаншама материалдар жазды, театрдың өсіп-өрлеуіне, өнуіне, биікке көтерілуіне, қыс­қасы «Тамашаның» тамаша бо­луына Оспанхан аға, Үмбетбай Уай­дин, Сейіт Кенжеахмет сияқты тағы бірқатар сатираның клас­сик­терімен бірге еңбек етіп көп үлесін қосты. Біз Көпен ағаны «Тамаша» арқылы таныдық. Өзі де «Тамаша» арқылы ашылды, шығарма­лары­мен театрды да көрерменге кеңі­нен танытты. Біз Көпен ағамен жақын ара­ластық. Көрген сайын үнемі айтатыны: «Театрдың басы-қасында жүрсің, «Тамашаның» ендігі жағдайы өзіңнің қолың­да» деп батасын да берген.

«Тамашаның» небір майтал­ман­дары келместің кемесіне мініп кеткенде,  Лұқпан аға­мыздан кейін үлкен актер­лері­міз қайтыс болғанда, театрымыз құрамсыз қалғанда Көпен аға­ның көмегі орасан зор болды. «Қандай шы­ғарма керек?» деп тіпті, телефон арқылы жиі ха­бар­ласып тұратын.

Көпен аға екеуіміз соңғы рет Қостанайда кездестік. Сейіт Кен­жеахметов атындағы әзіл-сықақ фестивалінде қазылар алқасының құрамында болдық. Ағамыз төра­ғасы болыпты. Ол кезде денсау­лығы сыр беріп жүрген екен, жағдайы ауыр еді. Көңіл сергітсін деген ниетпен ұйымдастырушылар шақырған екен, сөзін жерге тастамай, көңілдерін қимай әрең-әрең келді. Отыра алмай: «Асыл­бек, менің жағдайымды көріп отыр­сың ғой, орныма өзің төраға болып, балалардың бағасын беріп, шешімін шығар. Мен қасыңда отырып батамды бере­йін, ойымды қосып отырамын ғой» деді. Одан бөлек, тағы біраз әңгіме айтты. Қазақстан­ның, ТМД елдерінің әзіл-сықақ театр­лары­ның сапасы туралы да сөз етті. Біз­дің соңғы кез­десуіміз сол бол­ды. Фестиваль аяқталғаннан кейін, араға көп салмай бір жеті­ден кейін ба­қилық болды.

Бұл кісілер нағыз классик­тер еді, қазір орындары үңірейіп тұр. Көпен ағамыз сияқты жазатын сатириктер қазір жоқ­тың қасы, жоқ десе де болатын шығар. Өйт­кені Көпен ағалар­дан кейін қалжыңның қайма­ғын қайырып, өндіріп жазып жүрген сатирик­терді көріп жүргенім жоқ. «Тама­ша­ның» да шықпай жүргені, әзіл­дің сапасы төмен болып жат­қаны Көпен ағадай мықты сати­риктердің болмауынан деп ойлай­мын. Көпен ағаның орны әр­қа­шан бөлек.

Асылбек БОРАНБАЕВ,

«ТТТ» театрының директоры,

Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері