Заман ауысқан сайын бала психологиясы да өзгеріске ұшырап жатыр. Ал жасөспірімдердің өз-өзіне қол салуына отбасылық мәселелер, мектептегі қиындықтар, психологиялық мәселелер, әлеуметтік қысым, жеке проблемалар мен оқиғалар түрткі болуы мүмкін.
Қазіргі қоғамның өзекті мәселелерінің бірі – балалар мен жасөспірімдер арасындағы аутоагрессивті мінез-құлық пен суицид проблемасы. Республикадағы балалар ортасында бұл құбылыстың жиілігі тұрақты түрде жоғарылап келеді. Атап айтсақ, 2020 жыл – 144 факт (әрекет – 307), 2021 жыл – 175 факт (әрекет – 373), 2022 жыл – 155 факт (әрекет – 309). 2023 жыл алты айда – 95 факт (әрекет –207). Бұл туралы Ашық НҚА порталында жарияланған 2023-2025 жылдарға арналған балаларды зорлық-зомбылықтан қорғау, суицидтің алдын алу және олардың құқықтары мен әл-ауқатын қамтамасыз ету жөніндегі кешенді жоспардың жобасында жазылған.
– 2023 жылдың 6 айында Атырау, Ақтөбе, Ақмола, Алматы, Қарағанды, Қостанай, Маңғыстау, Түркістан облыстары, Алматы, Шымкент қалаларында суицидтің өсуі байқалады. Түркістан облысында суицидтің жоғары деңгейі сақталып отыр (20 жағдай). Ал Атырау, Батыс Қазақстан, Қарағанды, Қызылорда, Маңғыстау, Солтүстік Қазақстан, Шығыс Қазақстан облыстары, Астана, Алматы және Шымкент қалаларында суицид әрекеттерінің өсуі тіркелді. Өз-өзіне қол жұмсау әрекеттерінің ең көп саны Астана қаласында тіркелді. Биыл бұл қалада кәмелетке толмаған 47 бала өз-өзіне қол жұмсамақ болған, – деп жазылған кешенді жоспар жобасында.
Балалар мен жасөспірімдерді суицидке итермелейтін негізгі себептер физикалық және психикалық зорлық-зомбылық, ата-аналар тарапынан түсіністік пен қолдаудың болмауы және достарының немқұрайдылығы. Сонымен қатар соңғы жылдары компьютер мен интернетке тәуелділік те басты фактор ретінде қарастырылып жүр.
– Жасөспірім кезеңінде бала бойында көптеген өзгеріс болады. Соның бірі – қалыптасқан жүйеге қарсы шығу, өзінің Менін қалыптастыру. Ал ата-ана оны әлі бала болып, айтқанды істеп, сызып берген шеңберден шықпауын қалайды. Ішкі күйзеліс сыртқы кикілжіңдерге жиі алып келеді, болмаса бала мүлдем жабылып, оны ешкім түсінбейтініне, қалыптасқан жүйені өзгерте алмайтынына көз жеткізіп, шындықтан қашу жолдарын іздейді, – деді психология ғылымдарының кандидаты Гүлжан Вероцкая.
Оның пікірінше, мектепте буллингке тап болған бала «қорқудың», «біреуден әлсіз болудың», «ашуланудың» қалыпты жағдай екенін түсінуі керек. Ата-ана баланы әрдайым қорғап, қанатының астына алып жүре алмайды. Бірақ жасөспірім ішіндегі сезімді ата-анамен бөлісуге болатынын, бұл үшін олардың оған ұрыспайтынын, кемсітіп, күлмейтінін түсінуі керек. Сонымен қатар мектептерде кәсіби психологтер мен әлеуметтік қызметкерлер жұмыс істеуге тиіс. Олар оқушылардың эмоционалдық жағдайын бақылап, қиындықтары туралы хабардар болуға көмектеседі. Балаларға суицид туралы дұрыс ақпарат беру және психологиялық көмек көрсету курстарын ұйымдастыру өте маңызды.
Ендеше жасөспірімдер арасындағы суицид тек бір отбасының мәселесі емес. Бүкіл қоғам, ата-ана, мұғалімдер мен психологтер, бұқаралық ақпарат құралдары балаларға өмірдің қаншалықты қымбат екенін жұмыла түсіндіруі керек.
Кербез ЕСІМ