Байқоңырдан көкке алғашқы ғарыш кемесі ұшырылған күннен бастап ол жайында бүкіл әлем хабардар. Алайда Қызылорда облысы аумағында айналасы бетонмен қоршалып, қалыпты тіршіліктен тыс тұрмыс кешіп жатқан бұл жабық қалашықтың ішкі жағдайы сырт көзге таңсық көрінуі мүмкін. Әсіресе, «мемлекет ішіндегі мемлекет» іспеттес жұмбақ қалада «қазақтардың құқы қалай қорғалып жүр?» деген сұрақ көптің көкейінде сарнап тұрғаны жасырын емес. Бүгін біз осы сауалға жауап іздеп көрдік.
Шынтуайтында, алақандай ғана аумақты алып жатқан Байқоңырдағы тіршілік көпке беймәлім. Жері қазақтікі болғанымен, заты 50 жылға Ресей меншігіне берілген бұл аумақтың әрбір сай-саласы мен тау-тасы қатаң бақылауға алынған. Тұрғылықты халқының өзі қалаға кіріп-шығу үшін арнайы рұқсат қағазын қалтасына салып жүреді. Ал сырттан келетін қонақтарға күні бұрын арнайы құжат дайындатып, тексерістен өткізуге мәжбүр. Есебін тауып есіктен емес, тесіктен кіретіндер де бой көрсетіп жатады екен. Бірақ елді толғандырған мәселе бұл емес.
Екі елдің заңы қатар қолданыста дегенмен, көрші мемлекеттің үстемдігі басымдау болып тұрған Байқоңыр кешеніндегі халықты толғандырған мәселе бір түйеге жүк боларлық. Соның ішінде заңымен бірге қос елдің ақша айналымы қатар жүретін жалдық сипаттағы қала халқы қымбатшылықтың құрсауында отырғанын айтып, зар еңіреп жүр.
Бірнеше жыл бұрын Байқоңыр қаласындағы өкілдіктен алдағы жылдан бастап қонақтардың қалаға кіріп-шығу құжатын дайындау ісі жеңілдейтіні жайында ақжолтай хабар алған едік. Осы арқылы рұқсат қағазды дайындауда уақытты үнемдеп, қалаға кез келген қазақстандық азамат пен туристің емін-еркін кіріп-шығуына жол ашылатынын айтып, сендірген болатын. Бұл жаңалық жабық қалашыққа кіріп-шығу қиындық туғызып келген жұртшылыққа аз да болса үміт сыйлады.
«Туристер үшін қалаға және ғарыш айлағына кіру үшін қажетті электронды рұқсаттамаларды рәсімдеу процесі жеңілдетілді. Ең бастысы, рұқсат алу мерзімі қысқартылды. Сонымен қатар қаладағы «Инфракос» кәсіпорны туристік нысандар негізінде жаңа маршруттар әзірлеп, Байқоңырдың бірегей ғарыш мұрасын кеңінен таныстыру бағытында жұмыс істей бастады. Бұл бастамалар бірінші кезекте Байқоңырдың туристік әлеуетін арттырып, оны әлемдік деңгейдегі ерекше туристік орталыққа айналдыруға мүмкіндік береді, – деп түсіндірді бұл жайында жылдық есеп беру брифингінде облыс әкімінің орынбасары, Президенттің «Байқоңыр» кешеніндегі арнаулы өкілі Қайрат Нұртай.
Осы орайда үкіметаралық комиссияның шешімі бойынша «Байқоңыр» кешенінде туристік қызметті жүзеге асыратын ұйымдар ретінде «Бәйтерек» БК» АҚ және «Инфракос» РМК бекітілген. Дей тұрғанмен, қала халқы бұл тұрғыда мәселе түбегейлі шешілді деген уәжге келіспейді. Әлі де арагідік қиындықтар кездесіп жататынын алға тартады.
Соңғы жылдары ғарыш айлағында қазақтардың үлес салмағы арта түскені байқалады. Оған орыстардың жұлдызды қалашықты тастап, еліне үдере көшуі себеп болып тұр. Соның негізінде қазақстандық мемлекеттік мекемелердің қатары көбейіп, қазақ тілінің мүмкіндігін арттыру бағытында тиісті жұмыстар істеліп жатқаны жиі айтылып жүр.
Осы ретте Байқоңырда қазақстандық стандарт бойынша білім беру жүйесі кеңейіп, мектепке дейінгі мекемелердің саны арта түскені брифингте сөз болды. Арнаулы өкілдің мәлімдемесіне сәйкес, бұған дейін қалада екі балабақша ғана жұмыс істесе, соңғы екі жылда облыс әкімдігінің қолдауымен үш жаңа балабақша ашылыпты. Өз кезегінде Қайрат Ырзақұлұлы алдағы уақытта тағы бір мемлекеттік балабақша ашу жоспарланып отырғанын тілге тиек етті. Сондай-ақ жалдық сипаттағы қаладан қазақстандық мектеп санын арттыру мәселесі жан-жақты қарастырылып, нақты шешімдер қабылданып жатқанын жеткізді.
Әрине, қала аумағында мемлекетіміздің мүддесіне сәйкес келетін бірегей жобалардың жүзеге асырылып жатқаны көз қуантады. Алайда тұрғылықты халық ғарышты қалашықта шешімін күткен қордаланған мәселе мұнымен шектелмейтінін айтып, түңіліп отыр. Соның ішінде жергілікті жұртшылық тығырыққа тіреп тұрған кейбір түйткілдерді тізбектеп берді.
Атап айтқанда, көп жылдан бері тұрғын үйлерді жекешелендіру ісі тұрғындардың жүйкесін жұқартып келеді екен. Нақтысы, байқоңырлықтар баспаналарын жалдық негізде алып, тұрып жатыр. Ресейдің талабына сәйкес, оны жекешелендіру әзірге мүмкін болмай тұрғанын айтады. Сонымен қатар жұмыссыздық мәселесі де жүйкені жұқартып тұр. Әсіресе, ресейлік пен қазақстандық мекемелердің жалақы мөлшері жер мен көктей. Яғни, ресейліктердің айлық табысы көш жоғары. Соның салдарынан екі қолға бір күрек іздеген қала халқы ресейлік мекемелерде жұмыс істеуге ынталы болып барады деген пікірде.
«Жалдық сипаттағы Байқоңыр қаласында қазақстандықтардың құқы толыққанды қорғалып тұр деп айту қиын. Жыл санап қазақ азаматтарының үлес салмағы арта түскенімен, Ресейдің заңы үстемдік қүрып тұр. Қымбатшылық қыспаққа алып барады. Өзіміздің азық-түліктердің бағасы іргедегі Төретам кентіне қарағанда өте қымбат. Өйткені жабық қалашыққа өз өнімдерін кіргізген қазақстандық кәсіпкерлер көрші елдің заңнамасына сәйкес жоғары мөлшерде салық төлеуге мәжбүр. Сол себепті де қала халқын тиімді бағада азық-түлік өнімдерімен қамтамасыз ету мүмкін емес. Коммуналдық төлемдер де аспандап кетті. Қала аумағы түгел көгілдір отынға қосылғанымен, жыл он екі ай мазут отынына көрсетілген тариф бойынша ақы төлеуге мәжбүрміз. Өйткені жалға алушы тараптың талабы сондай. Бір сөзбен айтқанда, өз елімізде өгейдің күйін кешіп жүрген жайымыз бар», – деп мұңын шақты қала тұрғыны Күләш Сейілбаева.
Осы орайда халық тарапынан жабық қалашықтағы қазақтардың әлеуметтік ахуалы мәз емес екені де айтылып қалды. Сөзіне дәлел ретінде қос ұлт өкілдері тұрмыс кешіп жатқан алақандай аймақта қайыр сұрап, қол жайған қазақ азаматының бой көрсетіп жүргеніне түңілді. Нақтысын айтқанда, соңғы кездері базар маңын жағалап, қайыр сұраған қазақ әйелінің мүшкіл кейпі тұрғылықты халықты алаңдатып жүр. Бұл жайында кешеннің арнаулы өкілдігіне хабарлағанымен, әлі күнге дейін тиісті шаралар жүргізілмей отырғаны жұртшылықты күмәнді ойларға жетелеп тұр.
«Жоғарыда айтып өткенімдей, өз жерімізде өгейдің күйін кешіп жүргеніміздің айқын көрінісі осы деп айтар едім. Қазақ азаматының алақан жайып, орыстардан қайыр сұрағанын көруден асқан қандай қорлық керек. Бұл жайттан өкілдікті хабардар еткенімізбен, күні бүгінге дейін нақты атқарылған жұмыстың нәтижесі байқалмайды. Осыдан-ақ ғарыш кешеніндегі қазақстандықтардың құқы қаншалықты қорғалып жүргенін, әлеуметтік ахуалының қай деңгейде екенін бағамдай беруге де болады. Осы орайда айта кететін тағы бір сұмдық жайт, соңғы жылдары Байқоңыр кешенінде Ресей азаматтығын алып жатқан қазақтардың саны артып барады. Оған тағы да сол жұмыссыздық пен әлеуметтік ахуалдың солқылдақ танытып тұрғаны себеп болып отыр. Яғни, жалға алушы тарап Ресей азаматтығына өткен адамдарға белгілі мөлшерде қаржылай көмек көрсетіп, баспанамен қамтуды жолға қойған. Соның салдарынан «екі қолға бір күрек» таппай, өлместің күйін кешкен халық өз еркімен көрші елдің азаматтығын алуға ағылып жатыр. Бұл кезеңсіздіктің дер кезінде алдын алмасақ, ертеңгі күні ұлтымыздың тамырына балта шабылмай ма деп қорқамыз», – деп түңілді қала тұрғыны.
Негізінен, бұл мәселе төңірегінде тұрғылықты халықтың пікірі екі тарапқа бөлінгенін аңғаруға болады. Бірі – талай қазақ бауырларымыз өзге елдің азаматтығын алуға асығып жүр деп ашынса, кейбіреулер Ресей азаматтығына өткеніне еш өкінбейтінін, қаржылай көмек алып, көптеген жеңілдікті сезіне бастағанын тілге тиек етті.
Жалпы, соңғы жылдары ел ішінде «жалдық сипаттағы қалашықтың Қазақстан меншігіне өтетін күн алыс емес. Қалада қазақтардың үлесі артып келеді» деген сияқты пікірлер жиі айтылып келеді.
Алайда бетон қоршаудың арғы жағында жасырынған құпия қалашықтағы кейбір келеңсіздіктер көңілдегі күмәнді арттырмаса, сейілтер емес. Ең қиыны, ресейліктер жаппай өз еліне көшіп жатыр деген алып-қашпа әңгімелер айтылғанымен, өзге елдің азаматтығын алуға ынталы қазақтардың қатары артып тұрғаны ойланарлық мәселе. Сол себепті халық бәрі кеш болмай тұрғанда мұның себеп-салдарын анықтап, жедел шаралар жүргізу қажет деп есептейді.
Ербақыт ЖАЛҒАСБАЙ,
Қызылорда облысы