Алма Айдар, киносыншы: Киноиндустриядағы кәсіби стандарттарды күшейту қажет

Өз сөзінде Мемлекет басшысы «Көрерменнің көңілін көтеріп, күлкі сыйлау – бір бөлек, жағымсыз әдеттерді насихаттау – бір басқа» деген еді. Расында, соңғы жылдары түсірілген фильмдердің көпшілігі дерлік комедия жанрында екені жасырын емес. Қазір кино саласына жайдарманшылар  араласа бастады. Касса жинап, рекорд жаңартып жатқан да солар. Саны көп, сапасы жоқ фильмдер легі толастамай тұр. Бұған тоқтау бола ма? Біз бұл туралы кинотанушы Алма Айдардан сұрадық.

– Алма ханым, Мемлекет басшысы Бурабайда өткен Ұлттық құрылтайда қазақ кино­сына қатысты да сын айтты. Президент «сан­ға емес, сапаға көңіл аудару қажеттігіне» мән берді. Сараптан өткізу жолдарын қарас­тырған жөн екеніне тоқталды. Жаңа фильм­дерді көрерменге ұсынбас бұрын не іс­теге­н абзал?

– Президенттің көтерген мәселесі өте өзекті. Қазір фильмдерді сараптау жүйе­сін күшейту қажет. Біріншіден, ұлт­тық мүдде мен көркемдік сапаны ескеретін кәсіби кино сарапшылары мен сыншы­ларынан құралған тәуелсіз көркемдік кеңес құру керек. Екіншіден, фильмдердің сценарий деңгейінде сараптамадан өтуі маңызды, себебі көптеген әлсіз фильмнің басты проблемасы – драматургияның әлсіздігі. Үшіншіден, отандық фильмдерді арнайы тестік көрсетілімдер арқылы көрер­менге ұсынып, олардың пікірін ескеру жүйесін енгізу керек.

– Қазір апта сайын жаңа фильмдер шығады. Былтырғы жылдың өзінде 94 көр­кемфильм жарық көрген. Отан­дық өнімдер шыққанымен, олардың көпші­лігінің сапасы сын көтермейді. Біз қазір сапаға емес, санға көбірек мән беріп кеттік. Жеке­меншік фильмдердің сапасын арттыру мүмкін бе?

– Иә, соңғы жылдары кино өндірісінің қарқыны артты, бірақ сапа мәселесі өзекті болып отыр. Жекеменшік фильмдердің сапасын арттыру үшін ең алдымен индус­трия­дағы кәсіби стандарттарды күшейту қажет. Мемлекеттік деңгейде салықтық жеңілдіктер, субсидиялар немесе арнайы гранттар арқылы сапалы кино түсіретін мамандарды ынталандыруға болады.

– Зорлық-зомбылық, қатыгездік пен қылмысты насихаттайтын фильмдер көбей­ді. Мұның алдын алуға бола ма?

– Бұл мәселені шешу үшін бірнеше бағытта жұмыс істеу керек. Біріншіден, рейтингтік жүйені нақтылап, зорлық-зомбылық пен агрессия деңгейі жоғары фильмдерді белгілі бір жас санатына сәйкес көрсету қажет. Екіншіден, кино­өндіріс саласында моральдық-этикалық нормаларды сақтауды қадағалайтын арнайы кеңес болуға тиіс. Үшіншіден, отан­дық кино өндірісінде позитивті, ұл­т­тық құндылықтарды дәріптейтін филь­м­дерге көбірек қолдау көрсету керек.

– Жеке қаржыға түсірген соң продю­серлердің көбі қайтарым болғанын қалайды. Ал көрерменге қазір арзан, жеңіл фильмдер көбірек өтеді. Мемлекеттік тұрғыдан біз олар­ға талап қоя аламыз ба?

–Жеке продюсерлерге тікелей талап қою қиын, себебі олар нарықтық заңды­лықтарға бағынады. Дегенмен мемлекет белгілі бір жолдармен кино өндірісіне ықпал ете алады. Мысалы, сал­ық­тық жең­іл­діктер мен субсидияларды тек әлеуметтік маңызы бар, мәдени және көркемдік құндылығы жоғары фильмдерге беру арқылы продюсерлерді сапалы кино жасауға ынталандыруға болады. Сонымен қатар ұлттық киноны қолдауға бөлінетін қар­жының тиімділігін арттыру қажет.

– Байқасаңыз, соңғы жылдары көрсетіліп жат­қан фильмдердің көпшілігінің тілі қой­ыр­тпақ. Орысша араластырып сөйлеу сәнге айналды. Кино тілін тазалай аламыз ба?

– Бұл мәселе кино индустриясындағы жалпы тілдік саясатпен байланысты. Бір­іншіден, мемлекеттік қаржыландыру алат­ын барлық фильм мемлекеттік тілде, яғни қазақ тілінде болуға тиіс. Екіншіден, сценарий сараптамасында тіл тазалығына ерекше мән берілуі керек. Үшіншіден, дубляж сапасын арттырып, көркем аударманың кәсіби деңгейін көтеру қажет.

– «Ұлттық киноны қолдау» орталығы әзір­леген фильмдер прокатта көп өте бермейді. Жекеменшік фильмдердің дәурені жүріп тұр. Жалпы, кино – идеология құралы десек, бүгінгі қазақ киносының ба­ғыты қандай?

– Қазақ киносының қазіргі бағыты көпвекторлы. Бір жағынан, ұлттық тарихи, мәдени тақырыптарға арналған фильмдер түсіріліп жатыр, екінші жағынан, коммер­циялық жобалар белсенді дамуда. Дегенмен идеологиялық тұрғыдан ұлттық бірегей­лікті, отаншылдықты, тарихи мұраны наси­хаттайтын фильмдерге басымдық бер­ілуі керек. Сонымен қатар әлеуметтік проблемаларды көтеретін авторлық кино­лар да қолдауды қажет етеді. Осы тұр­ғыда «Ұлттық киноны қолдау қоры» қар­жыландыратын фильмдердің дистри­буциясы мен PR-науқандарына қаржы көлемін ұлғайту өте маңызды. Себебі сапалы әрі ұлттық идеяларға негізделген фильмдер көрерменге дұрыс жетпеген жағдайда олардың әсері төмендейді. Сондықтан мемлекеттік қаржыландыру тек фильм өндірісіне ғана емес, оны кең­інен насихаттауға, кинотеатрларға жет­кізуге және халықаралық деңгейде танытуға да бағытталуы тиіс.

– Қазақ киносы мықты болуы үшін ре­жиссерлер мықты болуы қажет емес пе? Қазір Айманов, Қожықов, Бегалин жолын жалғастырған мықты тұлғалар шықты ма? Үздік деп кімді айтар едіңіз?

– Қазіргі қазақ киносында талантты режиссерлер аз емес. Әр буынның өз ер­ек­шелігі бар. Аға буын режиссерлер қатарында Болат Қалымбетов, Дәрежан Өмірбаев, Серік Апрымов, Ардақ Әмірқ­ұлов, Жаңабек Жетіруов және т.б., орта буын режиссерлердің ішінде авторлық кино бағытын дамытып жүрген Нариман Төребаев, Әділхан Ержанов, Эмир Бай­ғазин, Шарипа Уразбаева, тарихи және әртүрлі жанрдағы кино туындылармен таны­мал  Рүстем Әбдірашев, Ақан Сатаев,  Данияр Саламат, Асқар Ұзабаев, Қанағат Мустафин, Нұргелді Садығұлов, Фархат Шәріпов. Сонымен қатар жас режиссерлер арасынан ерекше атап өтуге болатын Кен­жебек Шайқақов, Айжан Қасымбек, Дархан Төлегенов, Мақсим Қодаров, Ел­зат Ескендір, Диас Бертіс сияқты режис­серлер өз қолтаңбасын қалыптас­тырып келеді.

– Авторлық фильмдердің дәуірі қашан жүреді? Олар әлде тек фестиваль үшін түс­ір­іле ме?

– Авторлық кино әлемдік тәжірибеде де коммерциялық киноға қарағанда та­ра­лы­мы әлдеқайда аз. Бірақ оның белгілі бір аудиториясы бар. Егер авторлық кино­ға жүйелі қолдау көрсетілсе (мем­лекеттік гранттар, арнайы фестивальдар ұйым­дастыру, кинотеатрларда көрсеті­лімдерге орын бөлу), онда бұл бағыт дамиды.

– Көрерменнің талғамы туралы не айтар едіңіз? Аншлагпен өтіп жатқан фильмдер жақсы көрермен қалыптастыра ала ма?

– Көрермен талғамы уақыт өте өзгереді, оған қоғамдағы жалпы мәдени деңгей ық­пал етеді. Егер сапалы, терең мазмұнды фильмдер көптеп ұсынылса, көрермен тал­ғамы да жоғарылайды. Сондықтан киноиндустрия өкілдері тек коммерциялық табыс емес, көркемдік деңгей мен ұлттық идеологияны да ойлауы керек. Бұл ретте мектеп бағдарламасына әдебиет пен бей­нелеу өнерімен қатар «Кино өнері» пәнін енгізу маңызды. Бұл оқушылардың кинематографқа деген көзқарасын кеңей­тіп, сапалы кино өнімін ажырата білуіне ық­пал етіп, көркемдік талғамын қалып­тастырады.

Сұхбаттасқан Гүлзина БЕКТАС