Баға емес, базар шайқалды

Лондон биржасында Brent мұнайы өткен аптада бірден 8 пайызға арзандап, барреліне 64,35 долларға дейін жетті. Бұған дейін мұнай бағасы соңғы рет 2021 жылы 65 доллардан төмен сатылған болатын. Дүниежүзі бойынша акциялар арзандап, облигациялар шарықтауда, ал Қытай АҚШ президенті жариялаған сауда соғысымен күресті бастап кетті, Еуропа елдері әлі де үнсіз.

Осыған дейін көптеген отандық сарап­­шы мұнай, газ және мұнай өнімдері импорты Трамптың жаңа тариф­те­рінен босатылғанын ескертіп, басу айт­қан болатын. Дегенмен Reuters агенттігі бұл саясат инфляцияны қоздырып, эко­но­микалық өсімді баяулатып, сауда дауын те­реңдетуі мүмкін екенін алға тартып отыр. Соның салдарынан әрі қарай да мұ­най бағасына қысым артуы ықтимал. 

Сондай-ақ агенттік АҚШ пен Қытай ара­сындағы сауда шиеленісі рецессия қау­пін күшейтетінін айтуда. Ал бұл шикі мұ­най­ға деген сұраныстың төмендеуіне алып келуі мүмкін. Өткен аптада 8%-ға төмен­де­ген мұнай бағасы дүйсенбі тағы да 3 пайыз­ға арзандады. Себебі Трамптың та­риф­теріне жауап ретінде Қытай жұма күні америкалық тауарларға 34% қосымша баж са­лығын енгізіп, дауды ушықтыра түсті. Бұл жаһандық сауда соғысы басталды де­ген инвесторлардың қорқынышын кү­шейт­ті.

Қытай өнеркәсібінің динамикасы бү­кіләлемдік экономикаға әсер ететінін эко­­­номист Мақсат Халық та атап өтті. Өйт­кені мұнай шикізатына деген сұра­ныс­тың қалыптасуына шығыстағы көр­ші­міз­дің ықпалы зор.

– Қазіргі уақытта мұнай бағасы қатты құл­дырай бастады. Трамп президенттікке келген бойда мұнай бағасын түсіретіндігі туралы мәлімдеген болатын. Оған қоса, өткен аптада әлем елдерінен келетін тауар­ларға баж салығын көтергені тағы бар. Бұл әлемдік нарықтағы тұрақсыздыққа өз әсерін тигізбей қоймады. Осының әсері­нен мынадай қорытынды жасауға болады: алдағы уақытта Қытай экономикасы бә­сең­деуі мүмкін. Қытай өндірісінің қар­қы­ны төмендесе, мұнайға деген сұраныс та азаяды. Нәтижесінде, мұнай бағасы одан әрі құлдырауы ғажап емес, – дейді эконо­мист.

Бұл Қазақстан экономикасына қа­лай әсер етеді деген сауалымызға ол кез келген жағдайға Үкіметтің өзіндік жос­пары бар деп түсіндірді. Дегенмен ахуал тұрақталмаса, Ұлттық қор түсімі тө­мен­деп, халық табысы ортаюы мүмкін.

– Біздің экономикамыз, өкінішке қа­рай, әлі де мұнайға тәуелді, өйткені экс­порт­тың едәуір бөлігі мұнайдан тұратынын білесіз. Егер оның бағасы екі есе төмендесе, экспорттан түсетін табыс та екі есе азаяды. Ал импорт пен экспорт арасындағы төлем балансы теріс көрсеткіш болса, ол ұлттық валютаға одан әрі қысым жасайды. Елдегі инфляция күшейеді, сәйкесінше, халық­тың төлем қабілеттілігі де төмендейді. Үкі­метте осындай жағдайларға қатысты не­гізінен үш сценарий бар: позитивті сце­нарий, мұнай бағасы тұрақты болғанда жә­не негативті сценарий. Әрине, Үкімет әрі қарай да мұнай бағасының дина­ми­ка­сына сай жоспар бойынша әрекет ете бер­мек. Бірақ үшінші жағдайға сәйкес мұнай бағасы 30 долларға дейін төмендесе, экономикамыз дағдарысқа ұшырайды деп айтуға толық негіз бар. Әрине, оған ешкім дайын емес. Егер мұнай бағасы барреліне 40 доллардан төмен түссе, шығындарды мұ­най есебінен өтеу мүмкін болмайды, – дейді маман. 

Қазірдің өзінде Ұлттық қорға мұнай тү­сім­дері 2 есеге жуық қысқарды. Қаржы ми­нистрлігінің деректеріне сүйенсек, 2025 жылдың бірінші тоқсанында рекордтық мұнай өндіруге қарамастан, Ұлттық қорға небәрі 621 млрд теңге түсті. Бұл 2023 және 2024 жылдармен салыстырғанда 48%-ға аз.

Бірақ халықаралық Bloomberg агенттігі мұнай бағасының түсуіне тек АҚШ ен­гізген тарифтік қысым мен дағдарыс қаупі ға­на әсер етпегенін мәлімдеді. Оған ОПЕК+ ұйымы қабылдаған шешімі де ықпал еткен. Олар мамыр айында мұнай өн­діруді күрт арттырмақ. Агенттіктің мә­лімдеуінше, мұнай өндіру мөлшерін бел­гіленген квотадан асырған елдер, атап айт­қанда, Қазақстан мен Иракқа жауап ре­тінде ОПЕК+ осындай шешім қабыл­да­ған. Соңғы айларда Қазақстан аталмыш ұйым келіскен мөлшерден әлдеқайда көп мұнай өндірген.

Сонымен қатар ОПЕК+ өндірісті ұлғайту жоспарын жеделдетуді ұй­­­­ғарды. Ұйымға мүше елдер мамыр айын­да нарыққа күніне 411 мың баррель шы­ғаруды жоспарлап отыр. Бұған дейінгі жос­­­­парда 135 мың баррель өндіру қарас­тырылған еді. SS WealthStreet зерттеу ком­паниясы бұл қосымша ұсыныс нарық ди­­­намикасын айтарлықтай өзгертіп, мұ­най бағасына үлкен тежегіш фактор бо­лады деп мәлімдеді.

Отандық сарапшы Олжас Байділдинов бұл мәселе төңірегінде мынадай пікір біл­дір­ді: 

«Қазақстанда мұнай өндіруге өзіміз ті­келей әсер ете алмаймыз — қазір өн­ді­ріс­тің 70%-дан астамы ТШО (Теңіз­шев­ройл), КПО (Қарашығанақ Петролеум Опе­рейтинг) және NCOC (Қашаған жо­басы) сияқты ірі шетелдік консор­циум­дар­дың бақылауында. Бұл компанияларға ОПЕК ішіндегі текетірес немесе Қа­зақ­станның ұйыммен қарым-қатынасы аса маңыз­ды емес. Сонымен қатар мемлекет бақылауындағы мұнай өндірісін қысқарту да қиын. Өйткені оның шамамен 60%-ы ішкі нарықтың сұранысына бағытталады. Қағаз жүзінде бағаны мемлекеттік реттеу алы­нып тасталғанымен, іс жүзінде Үкімет бәрін бақылап отыр», – дейді маман.

Оның айтуынша, экспортқа бағыт­талған қалған мұнай көлемі арқылы мұнай компанияларының шығындарын жабу мүмкін емес – себебі мұнай бағасы түсіп барады. Сондықтан алдағы уақытта доллар бағамының өсуі (яғни, теңгенің әлсіреуі) және жанармай бағасының қымбаттауы әбден мүмкін.

«Тағы бір мәрте атап өткім келеді: елі­мізде Теңіз, Қарашығанақ және Қашаған бойынша келісімшарттарды қайта қарап, оларды басқа мұнай компанияларымен бірдей, стандартты шарттарға келтіру қа­жеттігін түсіну уақыты келіп жатыр», – дейді Олжас Байділдинов.

Ал экономист Мақсат Халық мұнай өн­діру көлемі жоспарлы түрде биыл тағы да артатынын жеткізді. Себебі ірі мұнай кен орындары Үкіметтің емес, инвес­тор­лардың қолында. 

– Егер мұнай бағасы құлдырайтын болса, экономика үшін бұл үлкен сынақ бо­лар еді. Біріншіден, ұлттық валюта де­вальвацияға ұшырауы мүмкін, екіншіден, инфляция артса, үшіншіден, Ұлттық қорға түсетін салымдар азаяды. Қазір біз онсыз да Ұлттық қор қаражаты есебінен бюджет тап­шылығын жауып отырмыз. Егер оған түсе­тін қаржы көзі де кемісе, оның да түбі көрінуі ғажап емес, – дейді сарапшы. 

Кәмила ДҮЙСЕН