Себебі олар ел экономикасына салған қаражатының қайтарымды болуын, қорғалуын, құқығының қамтамасыз етілгенін қалайды. Президент Үкіметке инвесторларға қолдау көрсетуді тапсырған-тын. Бұл ретте Алматы облысында шетелдік инвестор мен әкімдік арасындағы ұзаққа созылып кеткен дауға Парламенттің араласуына тура келді. Қандай нәтиже шықты?
Баршаға ортақ маңызды міндет
БҰҰ Азия мен Тынық мұхиты өңіріне арналған Экономикалық және әлеуметтік комиссияның (UN ESCAP) мәліметіне сілтеме жасап, Сыртқы істер министрлігінің хабарлауынша, 2024 жылы Қазақстанға 15,7 миллиард доллар инвестиция тартылды. Бұл 2023 жылғыдан 88% көп. Солтүстік және Орталық Азия өңіріне келген барлық инвестицияның 63%-ы қазақ еліне бағыт алған.
2024 жылы шетелдік инвесторлар жалпы құны 1,3 млрд долларды құрайтын 45 жобаны жүзеге асырды, 6 мыңнан астам жұмыс орны ашылған. Елеулі жобалардың ішінде құны 50 млн доллар тұратын Carlsberg өндірістік алаңының құрылуы, вольфрам кенін өңдейтін, 450 млн долларлық «Жетісу Вольфрамы» зауытының І-ші кезеңінің іске қосылуы атап өтілді. Сондай-ақ Шымкентте Wan Sheng Ceramic керамика тақтайшаларын өндіру, Қостанай облысында Škoda және Hongqi (Хончи) автокөліктерін ірі тораптық құрастыру зауыттары қолданысқа енгізілді. Алматы облысында 160 млн доллар қаржы салынған PepsiCo компаниясының жобасы да маңызға ие.
Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев 2025 жылғы 28 қаңтардағы Үкіметтің кеңейтілген отырысында салада біраз проблеманың қордаланғанына назар аударды. Инвестжобаларды әзірлеу барысында ведомствоаралық үйлестіруге көп уақыт кетеді. Бұл тұрғыда Үкіметке басы артық бюрократиядан арылып, жедел жұмыс істеу жүктелді. Президенттің пайымдауынша, шенеуніктердің құлықсыздығы және жауапкершілік алудан тайсалуы келісу рәсімдері мен шешім қабылдаудың тым ұзаққа созылуына себепші.
– Үкімет инвестиция саласындағы жұмысты күшейтуі қажет. Басқа жол жоқ. Әйтпесе, инвестиция нарығында бәсеке қызып тұрған кезеңде заман ағымынан кеш қаламыз. Бізге сапалы инвестиция қажет. Озық технологияға негізделген және сыртқы нарыққа арналған жобаларды әдетте шетелдік инвесторлар ұсынады. Ақтөбе, Алматы, Атырау, ШҚО, Жамбыл, СҚО, Павлодар облыстарында және Алматыда тікелей шетел инвестициясын тарту қарқыны төмендеді. Ал жеке инвестицияның азаюы бюджет есебінен өтеліп жатыр, – деді Қ.Тоқаев.
Үкіметке инвесторларды іздеуге, қолдауға және қорғауға қатысты жұмыстың бәрін жүйелі жүргізетін біртұтас экожүйе құру тапсырылды. Бірақ бұл жұмыс барлық деңгейде – аймақта, орталықта және шетелде бірдей атқарылуы керек. Демек, оған әкімдер де белсенді жұмылуға тиіс.
Инвестордың көңілі неге күпті?
Жоғарғы сот төрағасы Асламбек Мерғалиев жуырда өткен «Инвестор құқығын қорғау» форумында мәлімдегендей, тек Астана соттарына инвесторлардан 900-ден астам талап арыз түсті. Бұл істердің жалпы сомасы 100 миллиард теңгені құраған шамамен 80%-ы инвесторлар пайдасына шешілген. Судьялардың айтуынша, даулар инвестордың адал болмауынан емес, шенділердің бейжайлығы, арандатушылығы және бюрократиялық кедергілер кесірінен туындайды.
Осындай даулардың бірі Алматы облысындағы инвестжоба айналасында өрбіді. 2020 жылғы қарашада облыстық Денсаулық сақтау басқармасы шетелдік инвесторды тартып, онымен МЖӘ шартын бекітеді. Оған сәйкес, Алматының көпбейінді клиникалық ауруханасы өткен ғасырдың 60-шы жылдары тұрғызылған ескі ғимараттарымен бірге соның басқаруына берілді. Сонымен бірге шетелдік инвесторға осы мекеменің аумағында жаңа емдеу корпустарын салу жүктелді.
– Маңыздысы сол, бұл өңірлік объекті сатып алу құқығынсыз тапсырылды! Яғни, ел меншігінде қалды. Басқарудың бірінші жылында инвестор аурухананың 900 миллион теңгедей кредиторлық берешегін толығымен өтеген. МЖӘ шартына дейін еш аккредитациясы болмаған аурухана ұлттық аккредитацияның І-ші категориясына екі рет ие болды. Және өңірде үшінші жыл қатарынан жоғары технологиялы медициналық көмектің көшбасшысы атанды. Бюджетке салығын 2 есе арттырды, – деді Мәжіліс атынан мәселеге қаныққан депутат И.Смирнова.
Инвестордың дерегінше, 2000-2024 жылдар аралығында көпбейінді аурухананы дамытуға жалпы көлемі 5,5 миллиард теңгедей инвестиция салынған. Нәтижесінде, жұқпалы аурулар және көпбейінді ауруханалардың жалпы ауданы 19 мың шаршы метр болатын жаңа корпустары бой көтерді.
– Алайда әкімдік табысты жүзеге асырылып жатқан жобаға 2022 жылдан бері жасанды кедергілер туғызып келеді. Баланстық құны 630 миллион теңге болатын жұқпалы аурулар ауруханасының жаңа корпусы мемлекеттік меншікке қабылданбады. Ауруханаға инженерлік желілерді тарту бойынша келісімшарттық міндеттемелер орындалмады. Салдарынан, аурухана орталықтандырылған сусыз отыр. Тұйықтан шығу үшін инвестор құдық қазып, суды ұңғымадан алуға мәжбүр. МЖӘ объектісін басқару үшін шартта көзделген сыйақы, инвестициялық шығыстар өтемақысы төленбейді, – деп санамалады депутат.
Ирина Смирнованың айтуынша, бұған дейін инвестордың пайдасына жергілікті прокуратураның және Ішкі мемлекеттік аудит департаментінің шығарған ұйғарымдарын әкімдік орындамапты.
Жергілікті бақылау-қадағалау органдары араша бола алмай, қорған таппай, тауы шағылған инвестор елордаға аттанып, «Астана» халықаралық қаржы орталығының сотына жүгінді. Ол инвестордың талаптарын орынды деп тауып, толық қанағаттандырды. Бюджеттен 380 миллиондай теңге инвестордың пайдасына өндіріп алынған. Депутаттар анықтағандай, облыстық бюджеттен тағы 13 миллиард теңге өндіріп алу мәселесі төбе көрсетіп тұр.
Инвестиция да, инвестор да – ел игілігі
Барлығы ынтымақ, бірлік, келісім аясында жүзеге асқанда, бұл серіктестіктен өңірге қосымша ырыс-береке келетін бе еді. Мысалы, 2022 жылдың желтоқсанында әкімдік пен аталған шетелдік инвестор Ынтымақтастық туралы меморандум бекітті. Оған сәйкес, инвестор Қонаев қаласында көпбейінді жаңа аурухана, Алматы облысында – фармацевтикалық зауыт салуға келісті. Өңірде Ақпараттық технологиялардың халықаралық университетін ашып, қос дипломды жүйемен оқытып, жергілікті дарындарға қанат қақтырмақ болды.
Осы жобаларға шетелдік инвестор жалпы сомасы 35 миллиард теңге инвестиция құюға ниеттенген. Алайда депутаттардың айтуынша, Алматы облысының әкімдігі мәміле шарттарын қағаз жүзінде қалдырды. Шенеуніктер сол жобалардың іске асырылуы үшін ешқандай іс-әрекет жасамапты. Содан 8 ай бойы селқостық танытып, сергелдеңге салған қазақстандық бюрократиядан әбден қажып, түңілген шетелдік инвестор бәріне бір қол сілтеп, меморандумды біржақты тәртіппен бұзды.
Қолда бар дерекке сүйенсек, инвесторға қысастыққа қатысты Антикор тергеп-тексеруді бастады, жауапты жергілікті шенеуніктердің алды жазаланды. Бас прокуратура Алматы облысында туындаған инвестордың проблемасын қарады. Оның мәліметінше, International Academy of medicine and sciences ЖШС 2020 жылғы 5 қарашада мемлекеттік-жекешелік әріптестік (МЖӘ) шарты бойынша Алматы облысының Денсаулық сақтау басқармасынан «Алматы көпсалалы клиникалық ауруханасы» ШЖҚ МКК-ні сатып алу құқығынсыз 30 жылға – 2050 жылғы 31 желтоқсанға дейін сенімгерлік басқаруға қабылдады.
ЖШС міндеттеріне 360 орындық инфекциялық және емдік корпустарын салу, аурухананың кредиторлық берешегін өтеу, оны заманауи жабдықтармен жарақтандыру, көрсетілетін медициналық қызметтер тізбесін кеңейту және басқасы жатады. Жекеше әріптес салымдарының жалпы мөлшері 5,5 млрд теңге болды. Өз кезегінде мемлекеттік әріптес 2025 жылдан бастап оған 5,1 млрд теңгесін өтеуге міндетті. Бұдан басқа, нысанды басқарғаны үшін жекеше әріптеске ай сайын 10,5 млн, барлығы 502 млн теңге сыйақы төлеу көзделген.
– Бүгінгі таңда жекеше әріптес инфекциялық корпусты пайдалануға берді. 891 млн теңге кредиторлық берешекті өтеді. 677 млн теңгеге жабдықтар сатып алды. Орталық сумен жабдықтау құрылысына жобалық-сметалық құжаттамасын әзірледі. Бірақ мемлекеттік әріптестің кінәсінен 344 төсектік жаңа емдеу корпусының құрылысын аяқтай алмай тұр. Өз кезегінде мемлекеттік әріптес шарттық талаптарды сақтамауын жалғастырды. 1 жылдан аса сыйақы төлемеді. Салынған инфекциялық корпусты теңгерімге қабылдамаған. Инженерлік желілер қосылмаған, – деп санамалады Бас прокурор Берік Асылов.
Оның хабарлауынша, әу баста дау облыс әкімінің өкімімен 2022 жылғы тамызда жекеше әріптестің қаржы-шаруашылық қызметіне тексерудің тағайындалуынан, сонымен қатар Денсаулық сақтау басқармасының шетелдік инвесторға берілген аурухананың бас дәрігерін тағайындауға және еңбек келісімшартымен оның функционалдық міндеттемелерін бекітуге талаптануынан туындады.
Компания басшылығы әкімдіктің лауазымды адамдарын тексеруге жібермей қойды және шенеуніктердің бизнес қызметіне араласуына қатысты түсіндірме алу үшін облыс прокуратурасына жүгінді. Алматы облысының прокуратурасы тексерудің заңсыз екенін атап өтіп, әкімдікке заңдылықтың бұзылуын жою туралы ұсыным енгізді. Кінәлі қызметкерлер жазаланған, бұйрық жойылған. Бірақ бас прокурордың айтуынша, даулы жағдай шешілмеген.
2022 жылғы желтоқсаннан бері мемлекеттік әріптес, облыс әкімдігі МЖӘ шарты бойынша міндеттемелеріне қарамастан, жекеше әріптес салған инфекциялық корпусты коммуналдық меншікке қабылдамады. Облыстық прокуратура әкімдікке қадағалау актісін енгізді, бірақ нысан осы уақытқа дейін қабылданбаған.
Содан компания АХҚО Сотына шағымданды, ол 2024 жылғы 12 қарашада дауды инвестордың пайдасына шешті. Мемлекеттік әріптестен 369,9 млн теңге өндірілді, соның ішінде 188,4 млн теңгесі – қарызы, 153 млн теңгесі – шарт бойынша тұрақсыздық айыбы және 28,5 млн теңгесі – өкілдің көмегінің төлемі. Шетелдік инвестор 2024 жылғы шілдеде АХҚО-ға инвестициялық шығындар өтемақысының мөлшерін ұлғайту және объектіні басқару үшін сыйақы төлеу туралы 13 млрд теңге сомасында тағы бір талап арыз түсірген, ол іс сотта қаралып жатыр.
2025 жылғы 24 ақпанда Антикордың Алматы облысы бойынша департаменті басқарманың лауазымды тұлғаларына қатысты Қылмыстық кодекстің 365-бабының 3-бөлігінің 2-тармағымен сотқа дейінгі тергеп-тексеруді бастады. Тергеу іс-шаралары жүргізіліп жатыр. Инвестор құқығының бұзылғаны және АХҚО соты мемлекеттік органнан қосымша шығыстарды өндіріп алғаны туралы Үкіметке хат жолданды.
Оны қарау қорытындысында Денсаулық сақтау басқармасының бас маманы тәртіптік жауапкершілікке тартылыпты. Алматы облысының әкімдігі «мемлекеттік және жекеше әріптес арасында жанжалды реттеу бойынша келіссөздер жүргізіліп жатқанын» хабарлады. Осылайша, бұл мәселеде заң мен тәртіп орнайтынға ұқсайды. Алайда бұл тек бір мысал ғана, мұндай даулар жетерлік және әрбір дерлік өңірде кездеседі. Оларды шешу елге инвестиция тартуға, жұмыс орындарын сақтауға, өндірісті жаңғыртуға мүмкіндік береді. Президент айтқандай, заң үстемдігі орнап, тәртіп болған жерде ғана даму болады.
Елдос СЕНБАЙ