Енді бұл көлік түрлерімен әкелінген жүкті қабылдаған бизнес нысандарына айыппұл салынбақ. Мұның сыртында, шектен тыс жүк артқан көлік иелері жазалануы мүмкін. Оны болдырмас үшін барлық жүк көлігі, фуралар кез келген жүкті тиемес бұрын жүк иесінен онысын өлшегені туралы сертификат алуы қажет. Қазақстан мұндай тосын қадамға неге барып отыр?
Жер астын қазушылардың жерүсті проблемасы
«Алдағы 2026 жылы жалпы пайдаланымдағы автомобиль жолдарында және барлық елді мекеннің көшелерінде рұқсат етілген салмақтан асатын самосвалдардың қозғалысына түбегейлі тыйым қолданысқа енгізіледі. Бұл тыйым бұрындары қабылданған «Кейбір заңнамалық актілерге көлік және жер қойнауын пайдалану мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» заңында қарастырылған», – деп хабарлады Көлік министрлігі.
Сөз болып отырған заң 2022 жылғы 29 желтоқсанда қабылданып, өмірге жолдама алған болатын. Онда самосвалға «Жүктерді өзі аударғыш» деген айқындама беріледі.
«38-2-бап. Рұқсат етілген ең жоғары массасы Қазақстан заңнамасында белгіленген автокөлік құралының жол берілетін жалпы массасынан асатын жүктерді өзі аударғыш автомобильмен Қазақстанның жалпыға ортақ пайдаланылатын автомобиль жолдарымен және елді мекендерінің көшелерімен тасымалдауға жол берілмейді», – деп жазылған сол заңда. Сонымен бірге онда аталған тыйымның «қолданысы 2026 жылғы 1 қаңтарға дейін тоқтатыла тұрсын» деп жазылған. Осы өтпелі кезең түгесілуге таяды.
Көлік министрлігі жаңа тыйымды жүзеге асыруға әзірленіп жатыр. Осы мақсатта ол «Кейбір заңнамалық актілерге жолаушыларды автомобильмен тасымалдау саласындағы кейбір мемлекеттік функцияларды міндетті мүшелікке (қатысуға) негізделген өзін-өзі реттеуге беру мәселелері бойынша өзгерістер енгізу туралы» жаңа заң жобасын әзірледі.
Онда жүктерді өзі аударғыш машиналарды, жалпы алғанда, салмағы рұқсат етілетін шамадан асатын кез келген көлікті қалалар мен ауылдардағы кәсіпкерлерге, мемлекеттік және жеке ұйымдарға, сондай-ақ жер қойнауын пайдаланушыларға – кен орнынан тыс жерде пайдалануына жол бермеу ұсынылған.
Осы орайда қолданыстағы «Жер қойнауы және жер қойнауын пайдалану туралы» заңына да өзгерістер енгізіледі. Нәтижесінде, қазақ жерінің асты-үстінен қазына-байлығын қазып-көсіп алып жатқан өндірушілердің жаңа міндеттемесі бекітіледі. Оған сәйкес, егер қандай да бір компания аталған тыйымның талаптарын бір жыл ішінде 2 рет бұзса, оның жер қойнауын пайдалануға арналған келісімшарты қолданыс мерзімінен бұрын тоқтатылады және қатты пайдалы қазбаларды өндіруге арналған лицензиясы кері қайтарып алынады.
Жол үстіне шыбын қондырмайды
Бұдан бөлек, жаңа заң жобасында жүк жөнелтушілердің жауапкершілігі күшейтіледі.
– Бұған не себеп? Салмақтық шектеулерді бұзуға көбінесе жүк жөнелтушілер жол береді, олар көлікке нормативтен артық жүк тиеп жібереді. Қазіргі уақытта жүк жөнелтуші ешқандай жазаға тартылмайды және көп жағдайда тасымалдаушыға жүктің шын салмағы туралы қасақана жалған ақпарат береді. Артық тиеу фактісі тек жүк тасымалдаушының көлігі таразы бақылауынан өткенде әшкереленіп жатады. Салдарынан, негізінен жүк тасымалдаушылар жазаланады, – деді Көлік министрлігінің сарапшылары.
Сондықтан келесі жылдан бастап, барлық тасымалдаушы жүк иесінен тауардың жүкқұжатын, жүк тасымалдары үшiн қажеттi өзге де құжаттарды, соның ішінде сертификатты талап етуге тиіс болады.
– Жүк жөнелтуші тиеп жібермес бұрын, өзінің жүгін өлшеуге, жүк көлігін пломбалауға және машина жүргізушісіне салмақ өлшеудің жүргізілгені туралы сертификат беруге міндетті болады. Ал самосвалдар жағдайына келсек, олардың тіпті еш жүк артусыз-ақ, төл салмағы 12 тоннадан артық. Сол себепті олардың жалпы пайдаланымдағы автожолдармен және көшелермен қозғалуына толығымен тыйым салынады. Сондай-ақ жүк жөнелтушілер төл салмағы 12 тоннадан асып түсетін көліктерге жүк артуға жол бермеуге міндеттеледі, – деп түсіндірді министрліктегілер.
Олардың айтуынша, жаңа заң жобасындағы түзетулер жүк жөнелтушілерді, тасымалдаушыларды және жүк алушыларды міндеттеме жөнінен өзара теңестіреді. Бұл барлық қатысушы тарапты тәртіпке салуға мүмкіндік береді.
Қазақстан неге мұндай тосын, шетін қадамға барып отыр? Көлік министрлігінің мәліметінше, ауыр жүк көліктерінің жүрісіне тосқауыл қою – елдегі автожолдарды қанағаттанарлық жағдайда сақтау үшін қажет.
«Өйткені шамадан тыс ауыр жүк көліктері, әсіресе карьерлік самосвалдар асфальтты езіп, илеп тастайды, бетонның жылдам қарқынмен тозуына соқтырады. Автожолдар шұрық тесік болып, жарылып кетеді. Жол инфрақұрылымына елеулі залал келтіруі мүмкін. Бюджет мүмкіндіктері шектелген жағдайда жаңа жолдарды салу, сондай-ақ қолданыстағы жолдарды жөндеу, жол инфрақұрылымына қызмет көрсету қиындайды. Мұның бәрі бюджет шығыстарының өсуіне соқтырады», – деді министрлік сарапшылары.
Ендеше мемлекет бұл тыйымға мәжбүрліктен барып отырған көрінеді. Мысалы, бір ғана Астанада – айналасында ірі кен орындары жоқ қаланың өзінде тек бір ай ішінде 280 жүк көлігінің жүргізушісі салмақ нормасын бұзған! Оларға салынған айыппұлдың жалпы сомасы 100 миллион теңгеден асты. Жүк тасымалдайтын компанияларға хаттама жіберілді.
Жол тозбаса, ел азбайды
Айта кету керек, тіпті дамыған елдердің өзі жол инфрақұрылымын сақтау үшін салмақтық шектеулерді бұзуға жол бермейді. Мәселен, АҚШ-та жүк жөнелтушілер ең жоғарғы салмақ шектеулерін сақтамағаны үшін айыппұлмен жазаланады, тіпті көлігі тәркіленуі мүмкін. Айыппұл көлемі әр штатта әртүрлі. Жүк салмағы шектеуден шамалы, айталық, рұқсат етілген салмақтан 10%-ға дейін асса, онда айыппұл 200-500 доллар көлемін құрауы мүмкін. Ал айтарлықтай артса, әсіресе 20%-дан асып түссе, айыппұл көлемі 1 000 доллар және одан жоғары болмақ.
Қазақстан жағдайына келсек, бүкіл елімізде былтырдан көліктік бақылау күшейтіліп жатыр. Астанаға кіретін барлық жүк көлігі автоматты түрде өлшеуден өтеді. Осы орайда былтырғы қыркүйектен бастап, елорданың негізгі кіреберістерінде жол сапасын қамтамасыз ету мақсатында ауыр жүк көліктерінің салмағын өлшейтін автоматтандырылған жүйелер іске қосылды.
– Инертті жүкті тасымалдайтын әрбір үшінші самосвал жүргізушісі рұқсат етілген норманы сақтамай, нормадан тыс жүк тасымалдап жүр. Ауыр жүк көліктеріне тиелген жүк нормадан 2-3 есе асып түседі. Рұқсат етілген норма 25 тонна болса, іс жүзінде 40-60 тонна тасымалданады. Біз жүк көлігі жүргізушілерін және барлық тасымалдаушыларды рұқсат етілген салмақ нормаларын қатаң сақтауға шақырамыз. Негізгі міндет – жолдардың мерзімінен бұрын тозуын болдырмау, – деді Автомобиль көлігі және көліктік бақылау комитетінің қызметкерлері.
Бүгінде жолдардағы салмақты бақылау автоматтандырылған режимде жүргізіледі. Автоматты салмақ өлшеу жүйелері (АСЖ) негізінен, қалаларға кіреберістегі жолдарда орнатылған. 2013 жылдан бастап қазіргі уақытқа дейін республикалық маңызы бар автожолдарда 25 бірлік АСЖ жұмыс істейді.
Сондай-ақ Премьер-Министрдің бірінші орынбасары Роман Склярдың тапсырмасы бойынша, жергілікті және республикалық маңызы бар жалпыға ортақ пайдаланылатын автомобиль жолдарында 220 бірлік автоматты салмақ өлшеу жүйесін орнату жоспарланып отыр.
Автоматты салмақ өлшеу жүйелерінде тіркелген мәліметтер Тасымал мониторингінің динамикасы мен көліктік деректер базасының ақпараттық-талдау жүйесіне келіп түседі. Соның негізінде Көлік комитеті талап бұзған жүргізушілерге салмақ-габариттік параметрлерден асып түскені туралы хабарлама жолдайды.
Жолдар – ел экономикасының күретамыры, өңірлерімізді өзара байланыстырып, елдің бүтіндігін, жердің тұтастығын қамтамасыз етуге үлес қосатын инфрақұрылым. Қазақтың ұлан-байтақ даласында дәл осы жолдардың айналасында үнемі тіршілік қыз-қыз қайнайды. Қазақстанның Еуропа мен Азияның экономикалық мүдделерін біріктіретін көлік хабына айналуы да жолдардың дұрыс болуына тікелей байланысты. Ендеше жолдарды тоздырмай, жақсы күйде сақтау – кез келген мемлекеттің стратегиялық міндеті болса керек.
Елдос СЕНБАЙ