Үнсіз үйлесім

Бұл неден? Бәлкім, Ойдың жүй­ріктігі! Бәлкім, бай­қам­паздық. Бәлкім, суреткерлік! Не болғанда да Бауыржан Омарұлы­ның қаламының ұшында осы айтылғандардың бәрі бар болуы мүмкін. «Мені жаз, мені жаз, алай жаз, бұлай жаз» деп ақ қа­ғаздың бетіне үңілген сәттен бас­тап ырыққа қоймай, ерікке жол бер­мей, бір деммен, бір ырғақпен құйы­ла түсе қалатын секілді.

Үш кітап – үш түрлі әлем. «Шеге құм», «Толқын», «Ша­­ғала». Үшеуін қолыңызға алып парақтай жө­нелсеңіз, керемет бір көр­кем­дік­ке көміліп кетеріңіз анық. Кітап деген де көңілдің кілтін ақтаратын керемет дүние ғой. Бұл сезімді үш кітапты ақтарған кезде тағы бір көз жеткіздік.

Бауыржан Омарұлын біздің буын ұстаз тұтты. Ол өзінің жур­на­­­­листік мектебін қалыптастырып үлгерген, былайша айтқанда, ұс­таз­дық деңгейге жеткен қайраткер. Біз ұстазға еліктеп, жазуды өзіме мақ­сат тұттық. Біз де Омарұлы се­кілді көркемдеп жазуды меңгеруге тырыс­тық. Оның жазбаларының көр­кемдігі соншалық, оны «Шеге құм­ға», «Толқынға» «Шағалаға», сүңги кеткенде терең аңғардық.

Былай қарасаңыз, «Шеге құм» бө­лек, «Толқын» бөлек, «Шағала»  бір басқа секілді көрінеді. Бірақ үшеуі­нің ортақ мақсаты бар: үш бір­дей әлем, үш кеңістік, үш кие.

Автордың өзі айтады: «Шеге құм» дегеніміз – қара жер, «Тол­қын» дегеніміз – ағын су, «Шағала» де­геніміз – көк аспан. Жер. Су. Көк. Үш тоғыс. Үш кеңістік. Үш кие, Үш қиян. Үштаған...»

Әуелгі жыр «Шеге құмнан» бас­талады. Әйгілі Әбдіжәміл Нұр­пейі­сов туралы қоғам қайраткері Қы­рымбек Көшербаев: «Кейде кез­дескенімізде: «Сен биліктің ма­ған берген әдемі пәтерінде оты­рып, ойлап қалма. Осы отырғанда бі­ле-білсең, мен Аралдың жаға­сындағы қамыстан жасалған балық сасыған кішкентай күркенің ішінде отырғанымды аңсаймын. Құлағымнан теңіздің шуылы кет­пейді. Аралдың балық­шы­ла­ры­ның, жылқышыларының жағ­дайын ойлаймын» деп жиі айта­тын. Сондықтан өзін үлкен ғалам­дық деңгейге көтерген прозасының негізгі күретамыры Аралдың тағ­дырынан басталды. Сондықтан Әбе мен Арал егіз ұғым деп айтуға әб­ден болады» деп еді.

Сол секілді Бауыржан Омарұлының да күрета­мыры Аралдан басталады. Ол туған Қаратерең бәрімізге таныс, бә­рімізге жақын. Әлеуметтік же­ліні меңгерген әр оқырман жақсы біле­ді десек те болады. Білмесеңіз, «Шеге құмға» үңілесіз. 

«Бауыржанның Арал теңізі құ­ша­ғына емініп жатқан туған ауылы Қаратерең жеті қат көкпен жіпсіз бай­ланысқан мекен секілді. Ас­пан­ға біртабан жақын. Не сиқыры ба­рын кім білсін, бұл топырақтың перзенттерінің көбі қолтығына қа­нат байлап туады. Алақандай ауыл­дан отызға жуық авиатор тү­леп ұшқаны – соның айғағы. Кейіп­керіміздің өзі әсірелеп айт­қан­дай: «Қаратереңнің ұшқыш­та­ры­нан толыққанды бір аэродром, үш-төрт ұшу тобын жасақтауға бола­ды». Штурвалға отырмаса да, өз әуежайы болғандықтан, за­ма­нын­да бұл ауыл тұрғындарының ішін­де әмбебап «АН-2» ұшағына мі­ніп көрмегені некен саяқ. Қа­ра­тереңнің төбесіне көбіне бұлт емес, әуе кемелері үйірілетін». Бұл – Аман­тай Шәріптің жазбасы. Қара­те­реңнен қолсозым жерде Бай­қоңыр тұр. Ғарыш кемесін тама­ша­лап өскен балалардың арасынан әуе кемесіне қызығатындардың кө­беюі заңдылық емес пе? Сол се­­­­­­­­­кілді автор да әуе кемесін шатыр үстінде талай тамашалаған болар. Ол әуе кемесіне мініп, авиатор бол­маса да, журналистика мекте­бін көркем меңгеріп, сол биікте қанат қақты. 

«Шеге құмға» әлеуметтік желі­дегі эсселер топтасты. Өлеңге кет­кен «өшін», көркемсөзге кеткен «ке­гін» көсемсөзден қайтаруға ты­­­­­­рысқан. Оның ішінде алақандай эссе жазудың шеберіне айналды. Бұл да бір оңай шағыла қоятын жаң­ғақ емес. Кіп-кішкентай дү­ние­­ге кө­бірек ой сыйдырып, оқыр­манына ұсынады. 

Содан соң «Толқынға» соғады. Тумы­сынан сүйегіне сөз сіңген адам ғой. Ол кісінің жазбаларын па­рақ­тай жөнелсеңіз, төгілген тіл, орам­ды ой, зілсіз юмор, тапқыр теңеу­лер, тіліп түсер тіркестерді та­ба­сыз. 

«Бұл жазбалардың бәрі де әлеу­меттік желіде жарияланды. Жал­пы, қазіргі заманда желіге мақала жүктеуден оңай нәрсе жоқ. Жазып болысымен қатесін жақсылап бір тек­серіп аласың да, қалың оқыр­ман­ның талқысына салып кеп жі­бе­ресің. Ұнатқаны оқиды, ұнат­па­ғаны аттап өтеді. Бірақ осыдан ұта­тының – жұртқа жедел ұсы­на­сың» деп жазады «Толқында» ав­тор. Үш кітапқа да арқау болған дү­­­­ниелер – әлеуметтік желідегі жаз­балар. Осыдан-ақ әлеуметтік же­лінің әлеуетін байқауға болады. 

Автор үй-ішілік портретінде: «Ме­н ес білгелі әжемнің осы күнгі қал­пы. Жерден әлдене іздегендей ақ­шулан басын төмен тұқырта бү­кірейіп жүретін шағын ғана қара кем­пір. Кішкентайымнан өзімді бауы­рына тартып, «басы-бүтін ием­­­деніп ап, той-томалақтан қал­дыр­майтыны, «сүт кенжем» деп емі­­реніп отыратыны... бәрі-бәрі күні кешегідей жадымда сайрап тұр» деп жазады. 

Шүйкедей ғана қара кем­пір бәріміздің де ауылы­мызда бар еді. Сол әжемізге деген сағыныш «Толқынды» оқығанда жүрегімізде бір толқып өтеді. «бала кезде барлық қария бірдей сияқты көрінетін». Расында, солай: біз Бауыржан ағаның әжесі туралы оқып отырсақ та, тура сол кейіп­те­гі, тура сол кісі суреттегендей әже біздің де үйде болғаны елестеп кете­ді. Елден ерекше әжесін көр­мей-ақ жақсы көріп кетесің. 

«Біздің Қаратерең – жұмбағы да, тылсымы да көп ауыл». Сол ауыл­да небір адам сенгісіз оқиғалар болғанын, сол ауылда жаны сірі мық­ты азаматтар шыққанын суреттейді. Кәдімгі боямасыз өмір. 

Ал «Жарықкөл құрбандарын» оқы­ған сәтте бір өксік кеудемізге тұ­рып қалды. «Су бетінде қатқан үш құлақшын». «Қан-жоса болған мұз өрнегі»... Бұл да құрбандық. Үш бірдей желкілдеп өсіп келе жат­қан өрендердің қазасы сынып­тастарына да оңай тимеген. Бір күнде есейіп шыға келді...

«Теңіз қолтығындағы Қарате­рең­нің баршаға танылуына Бауыр­жан өлшеусіз үлес қосты. Қаламын қол­ға алса болды, ұшынан Қара­тереңнің шеге құмы саулап төгіле жөнеледі». 

«Шағала» дегеніміз – көк ас­пан» дейді автор. «Шеге құм» мен «Толқындағы» секілді «Шағалаға» да әлеуметтік желідегі жазбалары мен бірнеше ерекше тұлға туралы жазбасын енгізген. Бұл жинақтан да ғажайып кейіпкерлер шоғырын табасыз. 

«Автордың эсселерінің тәрбие­лік, талғамдық сипаты да ерекше. Ол ешкімге тап осылай бол де­мей­ді. Әйтсе де, кейде сөйлем ішіндегі қиыр-қиыр кеңістіктер дәл саған қарай келе жатқандай болады. Тәр­биелік қырымен! Идеялық ұста­нымымен! Астарлы мәнімен!» деп ақын Оңайгүл Тұржан жаз­ған­дай, тәрбиелік мәні, идеялық ұста­нымы да бөлек жазбалар оқығыңыз келсе, «Шағаладан» табарыңыз хақ. 

Яғни, «адамтану ғылымының қа­зақы параграфтарын» қалып­тас­тырды. Бауыржан Омарұлы эссе­ле­рі мазмұндық тұрғыдан да, идея­­­лық тұрғыдан да осынысымен құнды. 

Үнсіз үйлесім тапқан үш жи­нақта өскен өңірінің өтке­ні мен бүгіні бар, бірге ғұмыр кеш­­кен жолдастары мен жерле­с­те­­рі­нің ешкімге ұқсамайтын дара мі­нездерін еміріне жазғанын бай­қайсың. Сүйсінесің, кей тұсында үнсіз жымиясың, кей тұсында ерік­сіз күрсінесің. 

«Өз басым кейіпкерлерімнің түр-тұлғасына, болмыс-бітіміне, мінез-құлқына қарап, шағаладай ша­рықтай білетіндер деп санай­мын. Шағаладай шарықтау үшін топ­шың қатты, құлашың кең болуы да міндетті емес-ау. Теңіздің тө­сінен ұзаған ақ шағаланың түсін­­­дей ақ ниет дарыса, жетпей ме?! Кейіпкерлер галереясын түзу барысында біз де осы талапқа тастай қаттық». 

P.S. 

Әбдіжәміл Нұрпейісовтің «құлағымнан теңіздің шуылы кетпейді» деген бірауыз сөзі туған жерге деген ұлы махаббаттың көрінісі. Бауыржан Омарұлының барлық жазбасынан туған жерге деген іңкәрлік аңғарылып тұрады. Аралдың шулы да нулы кезеңінің бір жақ пұшпағын көріп қалған қаламгер құлағынан да теңіз шуылы кетпейтінін анық аңғарасыз, үнсіз ұғынасыз. Үнсіз үйлесімді сезінесіз.

Бұл күнде Арал тағдыры бүкіл әлем назарында.

Бұл күнде Адам тағдыры да әлем назарын үйіріп тұр.

Арал мен Адам! Адам мен Арал! Сондайлық маңызды! Сондай бір түйінді түйткіл! Арал тола ма?

Адамның дегені бола ма?

Жаһандық құбылыстар мың құбылып, дүние дидары жүз өзгеріп жатқан мына заманда Адам болып қалу, Адам болып өмір сүруден басқа адамзат жолы бар ма?!

Гүлзина БЕКТАС