Темірхан Медетбек, ақын: Біз Абайды өз деңгейінде көрсете алмадық

Осынау сәулелі ғұмырында өлеңдері оқырман жүрегінің төрінен орын алған ақын шығармашылықтан бөлек, қоғамдық-саяси тақырыптарға үн қоса білді. Біз атаулы мерейтойы аясында атамызды шаңырағына арнайы іздеп барып, сұхбат құрып қайтқан едік. Атамыз бүгінгі қазақ әдебиетінің жай-күйін айтып, жанына қаяу салатын қазіргі қазақ қоғамындағы өткір мәселелер турасында әңгіме өрбітті.

– Темірхан ата, биыл сексеннің сеңгі­ріне шықтыңыз. Осынау бір ғасырға жуық уақыт ішінде өткен өміріңізге нендей баға берер едіңіз? «Ұтқан» немесе «ұтылған» сәттеріңіз көп болды ма?

– Өмір деген әрқилы. Бірде жақсы болса, кейде қиындыққа тап боласың. Бір­де үмітің көп болса, кейде күдігің бас­ымырақ келеді. Өкінішің, адасқан сәт­тер­ің көбейеді. Өкінішсіз де өмір болмай­ды. Әрине, осы уақытқа дейін біреуге қиянат жасағам жоқ. Керемет асып-тасығам да жоқ. Күллі ғұмырымда ең­бек­пен, жұмыс­пен, қоғамдағы қайна­ған тір­шілікпен қарым-қатынасым үзіл­ген жоқ.

– Сұхбаттарыңыздың бірінде жазушы қоғамдағы келеңсіз жайттар мен небір сөле­к­ет тіршіліктерді айыптап, оны шы­ғар­масында көрсете білуге тиіс дейсіз. Ал бүгінгі әдебиет майданында қалам тербеп жүргендер қоғамдағы жайсыз құбылыс­тарды орынды сынға алып жүр ме?

– Мен қоғамда болып жатқан бүкіл тіршілікке немқұрайды қараған емеспін. Қай кезеңде болмасын оқиғаның ішінде жүрдім. Қазіргі кезеңде қоғамдағы жайсыз құбылыстарды расымен орынды сынға алып жүргендер бар, алайда шек­тен тыс белгілі бір жаңалықты жаман құ­былыс етіп көрсететіндер де бар. Өзі­нің жеке басының мүддесі үшін, біреуден есе қайтару үшін қоғамдық пікірді пай­даланатындары тағы бар. Қазір әлеу­меттік желілерде осындай сарындағы бықсық әңгімелер, ешкімге ешқандай абырой әпермейтін сөздер көбейіп барады. Осы үшін жаным ауырады. Өйт­кені дәл қазір әлеуметтік желіні мен ғана емес, артымызда өсіп келе жатқан жас­өспірімдер, әлі күнге дейін білімі тол­ық қалыптасып үлгермеген адамдар қарай­ды. Әлеуметтік желідегі сондай бір пай­дасыз әңгімелер ұрпақты өз артынан ертіп, бөгде жолға салып жібере ме не­ме­се көзқарасын жалған мәселелерге аударып жібере ме деп қиналамын...

– Кезінде әдебиетте ақын мен жазушы деген атақ халықтың бағалауымен өлше­не­тін. Қазір бұл белгілі бір мекеменің та­ғай­­ын­дауымен, түрлі марапатпен жүз­еге асыр­ылатыны жасырын емес. Қалай ой­лайсыз, біз шын талантқа, халық қалау­лысына беріле­тін атақтың құнын әлсіретіп алған жоқпыз ба?

– Бұл расымен жауап беруге қинала­тын сұрақ екен. Өйткені менде атақ бар (күл­ді). Одан кейін жақында ғана Халық жазу­шысы атағын иелендім. Иә, шынында қоғамда ешқандай негізсіз берілетін атақтар жоқ емес. Дегенмен олардың атын атап, жіліктеп бере алмаймын. Шын мәнінде, ақылға қонбай­тын мағынасыз әңгі­ме айтатындар жет­кілікті. Бәлкім, олар­дың қоғамға сіңір­ген еңбегі мүлдем жоқ емес шығар. Десек те, кей жағдайда өзгелерді алыста­тып, шетке ысырып тас­тау арқылы жалған атаққа ие болатындар баршылық. Қоғам­дағы мұндай орынсыз құбылыстар үшін кейде іштей қынжы­ласың. 

– Кейінгі кездері поэзияда «жылауық шығармалар» көбейген сыңайлы. Өзіңіз де «рух көтеретін, адамды тіршілікке сүйіндір­етін, тебірентетін өлең аз» деп айтып қал­дыңыз. Әлі де солай ма?

– Мен мұңлы шығармаларға ешқашан қарсы емеспін. Бүгінге дейін халқымыздың басынан небір қайғы-қасірет пен сұмдық оқиғалар өтті. Қаншама қазақ ашаршылық кезеңінде қырылып қалды, кейіннен елдің қаншама білімді азаматы қуғын-сүргіннің құрбанына айналды. Алайда мұндай сарын­дағы оқиғаларды қаламыңа арқау етсең, мұңға берілмей, керісінше өлеңге рух қосу қажет. Сол қасіреттің өзінен рух табуға болады. Тарихта, көктүріктер заманында, одан кейінгі уақыттарда да қаншама ға­жап, сұрапыл батырларымыз өмір сүрді. Меніңше, өлеңде батырларымыз туралы да жырлау қажет. Мен ақын қаламынан туған қайғыра жырлайтын өлеңдердің шы­ғуына қарсы емеспін. Дегенмен бол­май­тын дүниеге күйреп сөйлейтін адам­дардың жазған шығармаларына қарсы­мын. Әрқашан өлеңде қайғы-қасірет бол­сын, мейлі қуаныш болсын, жайраңдап кетуге болмайды. Рух болуы маңызды. Өлең адам жанын тебірентіп, толқытуға тиіс. Оқырманды жігерлендіріп, одан сай­ын намысын қоздыруы қажет. Міне, сондай бір өлеңдер жайраңдап тұратын неме­се семсер сілтеп, қылышын қайрап, қалғанын қаңғырлатып жүретін емес, бол­мыс-бітімімен табиғи қалпында көрінуге тиіс деп ойлаймын. 

– Бүгінгі буынның әлеуеті мен шығарма­шылығына қарап келешекте әдебиеттің алтын кезеңімен қайта қауышамыз деп айта алар ма едіңіз?

– Мен қазіргі жастардың жазған шығар­маларын оқып жүрмін. Кезінде «алтынкөпірліктер» туралы да жазғанмын. Қазір олар қазақтың абыройлы ақындары­на айналды. Мен 60-жылдардағы Мұқа­ғали Мақатаев, Қадыр Мырза Әли, Жұме­кен Нәжімеденов, Төлеген Айбергеновтер шыққан әдебиетті «алтын кезең» деп атаймын. Келешекте дәл сондай кезең туа ма, тумай ма, оны қазір дөп басып айта алмаймын. Онымен қоса, сол кездері проза жанры бойынша Әбіш Кекілбаев, Мұхтар Мағауин, Дулат Исабеков, Төлен Әбдіков сияқты керемет жазушыларымыз шықты. Мен қазіргі әдебиеттің сол дең­гейге дейін барғанын әрі 60-жылдар сияқ­ты дүрк көтерілетінін армандаймын. Біз­ден кейінгі болашақ ұрпақ сондай бір кезеңге қол жеткізсе екен деймін. Бірақ қ­азір өзің білесің, бұрынғыға қарағанда кітап оқу сиреді. Болашақта 60-жылдар сияқ­ты дүрк көтеріліп, өрісін де кеңейтіп, өресін де биіктетіп, жан-жағын түгел өзіне жалт қарататын сұрапыл күш пайда болады деп ойлау маған ауырлау. Бірақ кім біледі? Өмір өзгеретін шығар. Себебі көп­теген елде бір кездері біздің басымыз­дан өтіп жатқан жағдайға ұқсас адамдары кіт­ап оқудан қашқан, бірақ қазір кітапқа қайта­дан оралып жатыр. Мүмкін, осындай процестер басталса, біз әдебиетте биікке қайта көтерілерміз. Келешекте дәл 60-­жыл­дардағыдай уақыт қайталанбаса да, жақсы бір кезеңдер пайда болады деп ойлаймын.

– Өзіңіз «алтынкөпірліктер» деп баға берген буынның жасы 50-ден асты. Ол буын өз­дерін қаншалықты дәлелдей алды? Өлара кезеңде жұтылып кетпеді ме?

– Мен осы күнге дейін «алтынкөпірлік» кезеңге тән 18 ақын-жазушы туралы жаз­ған екенмін. Байқап қарасам, қазір олар­дың арасында үшеуі ғана белгісіз күйінде жатыр. Олар туралы мәліметтер бар шығар бір жерде, кезі келгенде шығар. Бір қызы­ғы, тізімдегі қалған 15 ақын түгелімен қаз­іргі әде­би­етіміздің бет-бейнесіне ай­нал­ып отыр екен. «Алтынкөпірліктердің» ең­бектері қоғам ішінде де, әлеуметтік желілерде де жиі аталады. Сондықтан Құдайға шүкір, өзімнен кейінгі ұрпаққа аз да болса қызмет еткенімді мақтаныш санаймын. 

– Қазір баспагерлер мен қаламгерлердің жиі шағымданатын мәселесі – қаламақы. Қаламгерлердің еңбегі дұрыс бағаланып жүр ме?

– Бұл – осы уақытқа дейін көкейімізді әбден тесіп жүрген, жанымызды ауырта­тын мәселе. Баяғыда «Қадыр Мырза Әли, Тұманбай Молдағалиевтың 300 мыңнан ақшасы бар екен» дегенді есітетінбіз. Ал қа­зіргі кезеңде жазушылардың ішінде мұн­шалықты байлығы бар адамдар жоқ­тың қасы. Шынында, бұлай болуы мүмкін емес. Өйткені қазіргі нарықта бір кітап үшін 200-400 мың теңге арасында қала­м­ақы аласың. Одан өзге ештеңе жоқ. Оның өзін де сандыққа салып, жоқ қылып жібер­еді. Қаламгерлердің еңбегі тіпті елеусіз, жүгенсіз кетіп бара жатқан сыңайлы. Бірақ көңіл көншітетіні сол, осыған қарамастан кітап­тар тоқтаусыз шығып жатыр. Қазір басып шығарылған кітаптарын өзі сату арқылы нарықтық экономикаға бейім­деліп жатқан баспагерлер мен қаламгерлер бар. Олардың еңбегін жоққа шығаруға болмайды.

– Аударма саласына ойыссақ. Кейінгі уақытта шетел әдебиеті ана тілімізге жиі тәр­жімаланып, жыл сайын жаңа туындылар оқыр­ман назарына ұсынылып келеді. Деген­мен қара сөзді сол ұлттың тілінде ұғынықты жеткізе алғанымызбен, дәл өлеңге келгенде, өзіңіз айтпақшы, «аударма поэзияның оң жаңбасына келмейтін» сияқты…

– Бұл өте жанды сұрақ, Алтынай. Көп­тен бері менің көкейімде жүрген мәселе. Осы уақытқа дейін Абайды орыс тіліне бір рет болса да сапалы етіп аудара алмадық. Пушкиннің орысшасын да, қазақшасын да оқыдым. Дегенмен бұл аударманы мен сәтті аударма деп айта алмаймын. Мысалы, әдебиетте Лермонтовтың аударған шығар­малары көңілге қонымды. Ал дәл бұлай сәт­ті аударма шығару үшін аудармашының бойында Лермонтов, Абай деңгейіндегі мықты талант болуға тиіс. Өкінішке қа­рай, Абайды талантсыз адамдар аударады. Ол Абай әлемін ашып көрсете алмайды, өлеңді Абайдың деңгейінде шығара алмайды. Сондықтан поэзияда сондай бір керемет аударма жасалған шығарманы атап көрсете алмаймын. Біз ең біріншіден, Абайды өз деңгейінде көрсете алмадық, Махамбетті аудару тіпті мүмкін емес, ал жыраулар поэзиясын аудару тіпті күлкілі болуы мүмкін. Шынын айтқанда, өлең қай тілден қай тілге аударылса да, поэзиядағы аудармаға көңілім толмайды. Бірақ Абай Гетені Лермонтовтан да жоғары деңгейде аударды. Сондықтан өлеңге сапалы аудар­ма жасау үшін ең алдымен сол ақынның деңгейіндегі адамдар аударуға тиіс шығар деп ойлаймын. Мұндай деңгейге лайығы табыла қоя ма, білмеймін. Менің түсінігім ала-құла, мойындауым керек. Бірақ бұл принципті түрде ойлайтын аса қиын жау­ап­ты құбылыс деп білемін. 

– Дәл қазір сізді қоғамдағы қандай мәсе­лелер алаңдатады?

– Алаңдататын мәселелер белшеден көп. Әсіресе, мені қатты алаңдататыны – балалардың кітап оқудан алшақтауы. Олардың уақыт өткен сайын өзгеріп бара жатқаны. Кезінде Абай «Шошимын кейін­гі жас балалардан» деп айтқан еді, десек те, біздің кезеңдегі жағдай Абайдың кезін­дегіге қарағанда әлдеқайда ауыр, күрделі. Балалар қайда кетіп бара жатыр? Қандай жолмен кетіп барамыз? Ертеңгі келеше­гіміз қалай болмақ? Жері­міз кең, халқымыз аз. Геосаяси шиеленістер де аз емес. Бұл біздің қа­зіргі жағдайымызға кері әсер ете ме деп қорқам. Жалғыз мен ғана емес, елінің, жерінің тағдырын ойлаған адам­ның көбінде осындай ой болуы мүм­кін. Бұл жағдайда әлемдегі ең қуатты, дүние­жүзі аяғын тартатын державалар­дың ортасында отыру – бізді екі шоқып, бір қарауға мәжбүрлейді. Одан бөлек, дер­жаваны былай қой­ғанда, өз ішіміздегі кертартпа  құбы­лыстар, соның ішінде дін мәселесі, теріс ағымдарға ілесіп кеткендер жаныңды ауыртады. Ұлттық рух қана бізді осы тығырықтың бәрінен алып шығуы мүмкін. Онысы бол­маса, бәрі бекер.

– Ал, сіздіңше, жастардың кітаптан ал­шақтауына не әсер етуі мүмкін? 

– Қолыңдағы телефон әсер етіп отыр. Оның адам үшін пайдасымен қоса зияны да бар. Жаман нәрсе адам бойына тез жұқ­қыш келеді.  Әсіресе, бұл жас балалар үшін өте қатерлі дер едім. Автобусқа мінсең, жасы да, кәрісі де телефонға шұқшиып отыра­ды. Бұл бізді жақсылыққа алып бар­майды. Бұл құбылыстан ептеп арылуымыз қажет. Ұрпақ алдында ұлттық идеология­мызды дамыту маңызды. Идеологияны ұрпақ санасына сіңіруіміз үшін, аянбай қызмет етуіміз қажет. 

– Қатарластарыңыздың қатары сиреп бар­ады. Жүрек ауыртатын, жаныңызға мұң ұялататын осы тұс емес пе? Кімді сағына­сыз, кімге сыр шертесіз?

– Адамның жанын ауыртатын сұрақ қоясыңдар, иә?.. Айналайын-ау, енді мен­ің көңілім босайды ғой. Қазір сексен­демін. Жұматай Жақыпбаев, Кеңшілік Мырза­беков, Жарасқан Әбдіраштар көзі тірі бол­са, қазір сексенге таяп қалар еді. Олар елуге жетпестен бұл өмірмен қош айтыс­ты. Осының барлығы мен үшін ауыр. Кезінде Әбіш Кекілбаев, Жұмекен Нәжі­ме­денов, Қадыр Мырза Әли аға­ларым­мен де арамыз жақсы болды. Төле­генді сырты­нан қара­ғаным болмаса, өзін көре алма­дым. Кейін­нен олар да мәңгілік сапарға кете барды. Қазір олардың аманат­ын алып келдім бе деп жауапкершілігімді бұрынғы­дан да арттырған сыңайлымын. Бұл жау­ап­кершілікпен не атқара аламын? Қар­тайдым, қайғы ойла­дым, ұлғайды арман деген – осы...    

– Әңгімеңізге рақмет, ата! Ғұмырлы болыңыз!

Сұхбаттасқан

Алтынай БАУЫРЖАНҚЫЗЫ