2015 жылдан бері инклюзивті білім беру бойынша жобаларды іске асырып келе жатқан «Болашақ» корпоративтік қоры ұйымдастырған жиында қонақтар аутизм және дамуында ерекшелігі бар балалар жасаған тағамдардан дәм татып, олар салған суреттер көрмесін тамашалады. Ted Talk алаңында ата-аналар баласына диагноз қойылғаннан кейін қиындыққа мойынсұнбай, балаларын дамытуда өзі сияқты ата-аналардың тәжірибелерінен үйреніп, білім беру және әлеуметтік жобаларға қалай қатысуға болатыны туралы кеңес алды. Ал бейінді министрлік өкілдері, психиатрлар, невропатологтар, «Болашақ» қорының мінез-құлық талдаушылары, логопедтер, дефектологтар және басқа да мамандар ата-аналарға ерекше балаларды тәрбиелеу бойынша ғылыми тұжырымдар мен заңанамалық ұсыныстар туралы түсіндірді.
Autism Talks: үміт пен сенім алаңы
2 сәуір – Дүниежүзілік аутизм мәселесі туралы ақпаратты тарату күніне орай, биыл үшінші мәрте ұйымдастырылған жиынға 400-ден астам адам қатысты.
– Autism Talks «Болашақ» корпоративтік қорының күшімен үш жыл қатарынан өтіп жатыр. Бұл шара әсіресе балаларының диагнозы туралы енді-енді біліп жатқан ата-аналар үшін өте маңызды. Мысалы, біздің өзіміз осы кездесуден көп нәрсе үйрендік. Егер осыдан 10 жыл бұрын біздің баламызды түзету жолындағы әрекетіміз біреу болса, қазір ол басқаша. Өйткені бала өскенше оның тілін шығару, ортаға қосылу, қоғаммен араласу, балабақшада, мектепте қажетті дағдыларға бейімделу секілді мәселелермен айналыссақ, енді баланың есеюіне байланысты түрлі проблемалармен бетпе-бет келіп жатырмыз. Қазір біздің Дарын – 15 жаста, гормондар қалыптасып, бойы, ойы өсіп жатыр. Сұрақтары тіпті күрделене түсті. Мен үйленемін бе, қанша балам болады деп сұрайды. Армандары көп. Сондықтан оны ересек өмірге бейімдеуге арналған арнайы бағдарламалар, тәсілдер қажет. Оған біз дайынбыз ба? Мемлекет тарапынан қандай әрекеттер жасалып жатыр? Заң бар, ол қалай жұмыс істеп жатыр, мемлекеттік әлеуметтік жобалар аутизм балалар мен ересектердің жағдайын жасауға қаншалықты дайын? Мамандар жеткілікті ме, қандай орталықтар бар? Бұл күн өткен сайын өзекті бола түсетін сұрақтар болғандықтан, жылдан жылға өсіп келе жатқан, есейіп келе жатқан аутизм бар адамдардың проблемасына көзжұма қарамай, нақты инклюзия жұмыстарын жүзеге асыру керек. «Болашақ» секілді, біздің қор секілді жеке қоғамдық қорлар, ұйымдар тарапынан аутизм бар жасөспірімдерді мамандыққа баулып, ересек өмірге бейімдеп жатқанымызбен, арнайы инклюзивті оқыту бағдарламаларымыз, кең ауқымды жобаларымыз, арнайы мамандарымыз жетіспейді. Жылдан жылға аутизм бар балалар өсіп келе жатыр, көбейіп келе жатыр. Қоғам осыған дайын болса, қолұшын берсе, дені сау, қоғамға кедергісіз араласа алатын азаматтармен толықса, мемлекет тарапынан шынайы жобалар жұмыс істесе деген армандарымыз бар, – деді ABAQUS-DARYN қорының директоры, аға ABA-нұсқаушы Дархан Ажмолдаев.
Арнайы және инклюзивті білім беруді дамытудың ұлттық ғылыми-практикалық орталығының 2024 жылғы мәліметіне сәйкес, Қазақстанда аутизм бар 15 000-нан астам бала болса, оның 7 мыңдайы – мектеп жасына дейінгі балалар. Бейресми деректерде еліміздегі аутизм бар балалар саны 35 000-нан асады деп көрсетілген. ДДҰ деректері бойынша, әлемде шамамен 100 баланың біреуінде аутизм спектрінің бұзылуы тіркелсе, АҚШ-тың Ауруларды бақылау және алдын алу орталығының (CDC) деректеріне сәйкес, бұл көрсеткіш 36 баланың 1-уінде анықталған. Мамандар аутизм диагнозы қыздарға қарағанда, ұлдарға төрт есе жиі қойылатынын айтады. Балалар психиатры Мадина Кенжебекова: «аутизмнен емделу мүмкін емес», – дейді, себебі ол – жүйке жүйесінің ерекше дамуымен байланысты бұзылыс.
– Жүйке жүйесіндегі бұл ауытқудың себебі белгісіз. Аталған мәселе дүниежүзінде өзекті болып отыр. Әлі күнге дейін толассыз зерттеулер тоқтаған жоқ. Бірақ себебін ешкім әлі анықтай алмады. Бізде инклюзивті адамдардың білім алып, еңбек етуіне заң бойынша жағдай жасалған. Қазір бұл салада даму жолынан өтіп жатырмыз, – деді дәрігер.
Өзгеше үні бар, өзінше әлем
«Болашақ» корпоративтік қоры Қазақстанның мектептері мен балабақшаларына аутизм және басқа да менталдық бұзушылықтары бар балаларға білім берудің инклюзивті моделін енгізу бағытында «Әр бала мектепке баруға лайықты» жобасы аясында алғаш 2015 жылы еліміздің 24 қаласында 71 инклюзияны қолдау кабинетін ашты. Нәтижесінде, 800-ден астам бала мектепке күнде баруға мүмкіндік алса, 4 000 маман және ата-ана оқудан өтті. Қор тарапынан ҚР заңнамалық актілеріне 100-ден аса ұсыныс енгізілсе, ҚР Инклюзивті білім беруді дамыту жөніндегі эксперименттік алаңдар желісі және білім беру ұйымдарының тізіліміне қордың инклюзивті білім беру моделі кіріктірілді. Ал «Болашақтың» үлгісі бойынша құрылған 1 500 инклюзияны қолдау кабинеті бүкіл Қазақстан бойынша жұмыс істеп тұр. Сондай-ақ қордың бастамасымен Астана қаласы әкімдігі және «AMANAT» партиясының қолдауымен «Ерекше білім беру қажеттіліктері бар жасөспірімдерге арналған оқу-өндірістік комбинаттар» сынамалы жобасы аясында Қоғамдық тамақтандыру және сервис колледжі және Менеджмент, бизнес және білім колледжі 7-11 сынып оқушыларына арналған мамандандырылған кәсіби алаңдар ашты.
– Осы сынамалы жобаның арқасында біз мектепке дейінгі, мектеп және орта арнаулы білім беру ұйымдарындағы алаңдарды қамтитын үздіксіз оқыту жүйесін құрып жатырмыз. Біздің түлектер кәсіпорындарда өз пайдасын тигізе алады деп сенеміз, бұл олардың әлеуметтенуі мен қоғам өміріне қосылуының маңызды кезеңі болмақ, – деді Динара Гаплан.
Жобаға қатысып, аспаздық білім алған Алмасбек Сатинов пен анасы Алмагүл Сатинова Autism Talks алаңында өздері туралы айтып, жиынға келушілерге қиындықты жеңуге тек сенім мен үлкен күш-жігер қажет екенін жеткізді. Алмагүл Сатинованың айтуынша, қазір 19 жастағы баласы Алмасбек Сатиновқа 4 жасында дәрігерлер ерекше диагноз қойған.
– Ол кезде қазіргідей интернет желісі қатты дамымаған еді. Көп ақпараттың болмағанынан баламның диагнозын қабылдау қиын болды. Балам 6 жасқа дейін сөйлемеді. Кейін тегін түзету орталықтарына барып, жағдайымызды жақсарта түстік. Бүгінде колледжде білім алып жүрміз. Кез келген жағдайда ата-ана өз баласына сенуі керек. Соңғы жылдары ерекше балаларды тәрбиелеушілер бас қосатын қауымдастықтар да артып келеді, – деді ерекше баланың анасы.
Қазір Қоғамдық тамақтандыру және сервис колледжінің 1-курс студенті Алмасбек Сатинов кондитерлік өнімдер пісіруді біршама меңгеріп алған.
– Колледжде біз мектепте өтетін барлық пәндерді оқимыз. Тоқаштан бастап бәлішке дейін кондитерлік өнімдерді пісіріп үйренеміз. Маған ұн илеген ұнайды. Болашақта осы бағыт бойынша мамандық таңдап, жоғары оқу орнына түскім келеді. Бос уақытымда саяхаттағанды, туған-туыспен араласқанды жақсы көремін, – деді ол.
«Болашақ» корпоративтік қоры жүзеге асырып отырған ізгілікті жобалар қатарында 13-18 жас аралығындағы балалар мен жасөспірімдерге арналған инклюзивті футбол жобасы да бар.
Инклюзивті футболды дамыту бойынша сарапшы, UEFА «А» санатындағы жаттықтырушы Шыңғыс Темерхановтың айтуынша, қазіргі уақытта Қазақстанның 9 қаласындағы 9 инклюзивті футбол командасында 110 бала үздіксіз дайындалып жүр.
– UNI Football League жұмысын бастағалы бері балалар физикалық қана емес, психологиялық жағынан да айтарлықтай өсті. Олар негізгі және күрделі футбол жаттығуларын меңгеріп, шыдамды болуды үйренді. Алғашқы кездегідей емес, тапсырмаларды тез түсінеді, жаттықтырушыларды тыңдайды. Бұған дейін олар көпшіліктің алдына шығудан қорғанса, қазір алаңға батыл шығып, қорқынышты жеңуді үйренді. Өздеріне сене бастады. Жаттықтырушылар да ерекше балалармен жұмыс істеудің қыр-сырын меңгерді. Ата-аналардың қолдауының арқасында қазір қыркүйек айында өтетін жарысқа дайындалып жатырмыз. Бұл жоба футболдың барлығына қолжетімді екенін және оның өмірді өзгерте алатынын дәлелдейді. Біз балаларға өз әлеуетін ашуға, қоғаммен араласуға үйретеміз. UNI Football League – бұл жай ғана спорт емес, бұл ерекше балаларға арналған өмір, эмоциялар және жаңа көкжиектер, – деді маман.
Соңғы жылдары қатары қалыңдап, саны өсіп, жылдан жылға есейіп келе жатқан ерекше жандар үшін әр адамның, кез келген қоғамның және мемлекеттің көмегі, қолдауы ауадай қажет екені дау тудырмайды. Зерттеуші-сарапшылар, сала мамандары айтып жүргендей, олар қоғамдық ережелерді түсінбеуі мүмкін, өз ішкі әлемінде өмір сүретін, өзгеше естілетін әлем болуы да мүмкін. Иә, шынымен олар жүректен шыққан шынайы мейірімге мұқтаж жандар шығар...
Тілекгүл ЕСДӘУЛЕТ