Сондай-ақ «Қазір технология қарқынды дамыған кезеңде біз үздіксіз ізденіске, терең білім мен ғылымға ерекше мән беруіміз керек. Бұл ретте ғылыми қауымдастыққа айрықша жауапкершілік жүктеледі. Өйткені ғалым – ұлттың шамшырағы», – деп, ғылым қызметкерлерінің қоғамдағы рөліне жоғары баға берді.
Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ зерттеу университеті ретінде ғылымды дамыту мен инновациялық инфрақұрылым жүйесін жаңарту және ғалымдарды әлеуметтік қолдау шараларын жақсарту мақсатын әрдайым алдыңғы қатарға қойып келеді. 2024 жылы оқу орнының ғалымдары 402 ғылыми-зерттеу жобасын жүзеге асырды. Оның ішінде 321 жоба Ғылым және жоғары білім министрлігінің гранттық қаржыландыруы аясында орындалды. Ал 17 жоба бағдарламалық-нысаналы қаржыландыру жолымен атқарылды. Сондай-ақ 48 халықаралық жоба сәтті сабақталып, 15 ұйым және кәсіпорынмен шаруашылық шарттар шеңберіндегі ғылыми-зерттеу жұмыстары жүргізілді. Бір жоба «Ғылым қоры» АҚ ғылыми, ғылыми-техникалық қызмет нәтижелерін коммерцияландыру бойынша іске асты.
2021 жылы университет ғалымдары жалпы сомасы 2 782,1 млрд теңгені құрайтын ғылыми жобаларды жеңіп алса, 2024 жылы бұл көрсеткіш 13 млрд теңгеге өсті. Нәтижесінде, 252,53 млн теңге көлемінде кіріс түсіп, ғылыми әлеуетті көтеруге мүмкіндік туа бастады. ҚазҰУ базасында тек бір жылдың ішінде 30-ға жуық зертхана ашылып, ғалымдар игілігіне берілді. Атап айтқанда, Суперкомпьютер кластері, Робототехника және мехатроника бойынша компетенция орталығы, Farabi Hub инновациялық өнімдер мен жоғары технологиялық жобалар орталығы, «Қашықтықтан зондтау технологиясы және қолдану» зертханасы, «Тұрақты даму және табиғатты ұтымды пайдалану» ғылыми орталығы, Орталық Азиядағы тұрақты даму орталығы, Farabi chem science кластері, Chemical Coatings Innovations химиялық ғылыми-өндірістік орталығы бой көтерді.
Университет ғылымының қарқын алып, жаңа жобалардың қаржылай гранттарға ие болуына ең алдымен мемлекеттің қолдауы зор. Әсіресе, жас ғалымдар Президент қамқорлығын айқын сезіне бастады. 14 жас ғалым Қасым-Жомарт Тоқаевтың атынан пәтер кілтін алып, баспанаға қол жеткізді.
Ғылым саласына жасалған қолайлы жағдай ғалымдардың ынтасын оятып, құлшынысын арттырды. Былтыр қазақстандық ғалымдар Scopus дерекқорында индекстелетін 9 410 ғылыми еңбек жариялады. Оның 1 589 жарияланымы әл-Фараби атындағы ҚазҰУ ғалымдарына тиесілі, яғни университет ғалымдарының үлесі қазақстандық жарияланымдардың жалпы санының 16,8 пайызын құрады.
Университеттің ғылыми-зерттеу қызметін дамытуда халықаралық ғылыми-білім беру байланыстарын жүйелі түрде кеңейту, шетелдік тәжірибені пайдалану маңызды рөл атқарады. Сондықтан бірлескен ғылыми зерттеулер Erasmus+ және ЕҚЫҰ халықаралық бағдарламалары аясында, сондай-ақ «Болашақ», Америка кеңестері, БҰҰ, ЮНЕСКО, Франция Сефасиль қоры, DAAD, Қытай Ғылым академиясы сияқты халықаралық қорлар және ұйымдармен жүзеге асырылады. 2021 жылы 62 оқытушы-профессор, 8 ғылыми қызметкер, 226 магистрант, 77 докторант Халықаралық ұтқырлық бағдарламасымен білімі мен білігін жетілдіріп қайтты. Ал 2024 жылы бұл мүмкіндікті 707 оқытушы-профессор, 106 ғылыми қызметкер, 345 магистрант, 337 докторант пайдаланды.
Университет өз ғалымдары мен профессорлық-оқытушылық құрамының ғылыми қызметінің жетістіктері мен нәтижелерін ғылыми іс-шараларды өткізу арқылы да белсенді түрде насихаттайды. Жақында Алматы қаласының әкімдігімен бірлесіп 200-ге жуық бизнес өкілдерінің қатысуымен «Ғылым, бизнес және өндіріс ықпалдастығы» атты форумын ұйымдастырды.
Мемлекет басшысы ғалымдарды марапаттау рәсімінде «Ғылымның жүйелі дамуы үшін мемлекет пен бизнес, университеттер мен ғылыми орталықтар күш біріктіруі қажеттігін» тағы бір мәрте еске салды. Осы ретте университет ғалымдары қалалық әкімдікпен, бизнес-ортамен, өндіріс орындарымен жұмысты жандандыруға дайын. Алматының болашақ келбетін – экологиялық таза, жайлы және тұрақты, ақылды қала ретінде бірге құру үшін ұсыныстары да бар. Мәселен, жаңа технологиялар мен инновацияларды дамытуға бағытталған «Отандық әлеуметтік гуманоидты роботты әзірлеу және зерттеу» жобасын атап айтуға болады. ҚазҰУ ғалымы, академик Жұмаділ Барында қолдануға болады. Яғни, үйде отырған адам Wi-Fi арқылы Ai-Gerim-ді қашықтан басқара отырып, мұражайда гид, дүкенде кеңесші немесе супермаркетте сатушы міндетін атқарта алады. Мүмкіндігі шектеулі жандардың қолын ұзартып, өмір сүру сапасын жақсартуға үлес қосады. Ai-Gerim 21 еркіндік дәрежесіне ие. Триподтармен қозғалатын бас пен магистральдың бірегей дизайны адамның табиғи қозғалысын қамтамасыз етеді. Qamqor ақпараттық жүйесі телекөрсетілім, қашықтан басқару және кері байланыс жүйелерінің принциптеріне негізделген. Бұл операторға роботтың «ішіндегі» құбылыстарды сезінуге және оны мүмкіндігінше тиімді басқаруға жол ашады.
ҚазҰУ ғалымдары маңызы бар үлкен қалаларда көлік кептелісін шешіп, қозғалысты реттеу үшін тағы бір жаңа ғылыми шешім ұсы-нып отыр. Ақпараттық технологиялар факультетінің доценті Бауыржан Белгібаевтың жетекшілігімен «Ел мегаполисінің ақылды бағдаршамының нейрондық компьютерлік көрінісі» әзірленді. Жобаның бірінші кезеңінде уеб-камерамен жабдықталған шағын компьютерін қолданатын бағдаршамның бір камералы моделі жасалды. Бұл камера эксперименттік зерттеулерге мүмкіндік беретін нейрондық желісімен біріктірілген. Зерттеу нәтижесінде, бұл шағын компьютер көліктердің кептелісін анықтап, тиімді басқаруға және көрсетілген бағыттағы көлік қозғалысын жылдам реттеуге қабілетті екенін дәлелдеді. Деректермен бөлісу үшін Bluetooth интерфейсі қолданылды. Камера көп орнатылған көше қиылыстарында күрделі және ауқымды шешімдер үшін AnyLogic жүйесіне ықпалдастырылған тәсіл қолданылды. Абай–Саин көшелерінің қиылысына жол айырбастаудың үш өлшемді моделі жасалды. Сондай-ақ нейрондық компьютерлік көрумен бағдаршам жұмысының фазалары туралы деректер AnyLogic Excel кестелерімен біріктірілді. Сонымен қатар нейрондық компьютерлік көруі бар көпкамералы консольдар жасалды. Құрылған жартылай өнеркәсіптік прототип пайдалы модель ретінде патенттелді. Прототиптер жұмысының маңызды аспектісі олардың ықтимал киберқауіптер мен төтенше жағдайлардан қауіпсіздігін қамтамасыз ету болып табылады. Бұл жүйені отандық және халықаралық деңгейде киберқауіпсіздік саласындағы жетекші мамандар мұқият тексеріп, техникалық стандарттарға сәйкес келетінін растайтын арнайы сертификат берілді.
Жобаның келесі кезеңі бағдаршамдарды нейрондық компьютерлік көру қабілетімен цифрлық сыңарды пайдалана отырып, болжау деңгейіне дейін көлік ағынын автоматтандырылған басқару жүйесіне біріктіруге бағытталған.
Президент ІТ мамандарын даярлауды күшейтіп, оқушылар мен студенттерге жасанды интеллект дағдыларын үйрету қажеттігін үнемі назарда ұстап келеді. Осыған сәйкес, ақпараттық технологиялар факультетінің аға оқытушысы Гүлшат Әмірханованың жетекшілігімен зерттеушілер тобы «Жасанды интеллект пен IIoT технологияларын қолдана отырып, тамақ өнеркәсібі кәсіпорнының цифрлық сыңарын әзірлеу» жобасымен жұмыс істеуде. Жобаның негізгі міндеті – саланың қазіргі жағдайын зерттеу, қажеттіліктерді анықтау, архитектураны жобалау, базалық модельдерді құру. Сондай-ақ цифрлық сыңардың симуляциялық және интеграциялық компоненттерін әзірлеу және тестілеу. Жұмыс барысында тамақ өнеркәсібін автоматтандыру және цифрландыру нарығы талданды. IIoT, жасанды интеллект, цифрлық сыңарлар және таратылған технологиялар сияқты заманауи тенденциялар зерттелді. Ғалымдар автоматтандырудың, логистиканың ағымдағы деңгейіне баға берді. Жиналған ақпарат негізінде икемділікке, ауқымдылыққа және деректерді нақты уақыт режимінде интеграциялауға бағытталған цифрлық сыңардың бастапқы көпдеңгейлі архитектурасы жасалды.
Ал 12 ғалым мен жас зерттеушілерден құралған зерттеу тобы «Машина динамикасындағы күрделі сызықтық емес қасиеттері мен өзгермелі құрылымы бар механикалық деформацияланатын жүйелерді талдаудың математикалық модельдері мен әдістерін дамыту» жобасы аясында жұмыс атқаруда. Аталған жобаның жетекшісі – физика-математика ғылымдарының докторы, профессор Леля Хаджиева. Жоба мұнай-газ саласындағы машиналар мен бұрғылау жабдықтарының динамикасын зерттеуге арналған. Әсіресе, бұрғылау бағандарының тұрақтылығын болжау және олардың динамикалық көрсеткіштерін жақсартуды көздейді.
Ұңғымаларды бұрғылау кезінде кездесетін сызықтық емес динамиканың күрделілігі мен әртүрлі себептер оның шешімін табуды қиындатады. Бұл мәселе әлі де зерттеушілер үшін ең күрделі әрі шешілмеген түйткілдердің бірі болып отыр. Жоба аясында ғылыми топ сызықтық емес орталардың үш өлшемді деформациясының математикалық моделін әзірледі. Бұл модель бұрғылау бағандарының конструкцияларын, жүктеме жағдайларын және қоршаған ортамен өзара байланысын ескереді.
Бұрғылау бағандарының қозғалысын және оларды дірілден қорғауды есептеу үшін арнайы бағдарламалар жасалды. Сонымен қатар жүйенің динамикасын түсіну үшін OpenGL сипаттамасына негізделген бұрғылау бағаны қозғалысының үш өлшемді визуализациясы мен анимациясы дайындалды. Зерттеушілердің айтуынша, жобада жүзеге асырылған идеялар қазіргі уақытта қолданыстағы аналогтардан ерекше. Себебі олар сызықтық емес механика саласындағы соңғы жетістіктерді заманауи IT технологияларымен біріктіру арқылы жүзеге асырылады.
Мақала соңында Мемлекет басшысының ғалымдарды елең еткізген маңызды сөзіне арнайы тоқталып өткім келеді. Президент: «Біз сын-қатерлердің бәрін әрдайым өзіміздің басым бағыттарымызды басшылыққа ала отырып еңсеріп келеміз. Сыртқы қолайсыз факторлардың ықпалына қарамастан, дамудың даңғыл жолын жалғастыра береміз. Негізгі инфрақұрылымдық жобалар мен басқа да бастамалар толығымен орындалады», – деп атап өтті. Инфрақұрылымдық жобалар мен ғылыми бастамалардың орындалуы ғалым-зерттеушілерге серпін беріп қана қоймай, әлемдік дағдарыспен күресуге де көмектеседі. Сондай-ақ тәуелсіздік жылдары түрлі себеппен ғылымнан алшақтап кеткен білікті мамандарды ғылыми ортаға қайта тартуға ықпал етері анық.
Жансейіт ТҮЙМЕБАЕВ,
әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің
Басқарма төрағасы – ректоры