Бұл механизм төмен көміртекті жобаларды ынталандыруға арналған экономикалық құрал ғана емес, сонымен қатар климаттың өзгеруіне байланысты ғылыми-зерттеу бағдарламаларын нақты жүзеге асыру үшін тиімді тетік болуы тиіс еді.
Жалпы, халықаралық климаттық келісімдердің басты мақсаты – атмосферада жиналған парниктік газдар шығарындыларын азайту, себебі олар орташа температураның көтерілуіне және жаһандық климаттың өзгеруіне әкеліп соғады. Ал көміртек нарығы – парниктік газдар шығарындыларын азайту немесе оларды сіңіру жобаларын іске асыруға инвестиция тартуға арналған экономикалық тетік. Климаттың өзгеруі жөніндегі Үкіметаралық сарапшылар тобының (IPCC – Intergovernmental Panel on Climate Change) модельдері көрсеткендей, Париж келісімінің мақсаттарына көмірқышқыл газы шығарындыларын азайтудың экономикалық құнын бағаламай қол жеткізу мүмкін емес.
IPCC моделі климаттық жүйелердің кешенді талдауына негізделген. Бұл талдау жаһандық жылынуды болжауды, көміртек ағындарын зерттеуді және климаттың өзгеруінің салдарын экономикалық модельдеуді қамтиды. Модельдің негізгі құрамдас бөліктеріне шығарындылар сценарийлері, климаттық модельдер, әлеуметтік-экономикалық салдарды бағалау және шығарындыларды азайту стратегиялары жатады.
Климаттың өзгеруі сияқты жаһандық мәселені ауқымды ғылыми зерттеулер арқылы ғана шешуге болады. Бүгінде еліміздің Ұлттық инженерлік академиясы елдің беделді ғылыми-инженерлік қоғамдастығын біріктіріп, құрамында 382-ден астам академик пен корреспондент-мүше, өндірістің жетекші мамандары мен инженерлері, сондай-ақ 15-тен астам салалық ғылыми-зерттеу институты мен Қазақстанның барлық өңірінде 17 филиал бар. Академия бұл жаһандық сын-қатерді қабылдауға және 2060 жылға қарай көміртектік бейтараптыққа қол жеткізу мақсатында Қазақстанның климаттық күн тәртібіне сәйкес өз шешімдерін ұсынуға дайын.
Ғалымдар үшін нақты өндірістік міндеттер қажет, ал оларды Жоғары білім және ғылым министрлігі хакатондар түрінде ұсынып отыр. Бұл міндеттерді ойдан құрастырудың қажеті жоқ, ол Экология және табиғи ресурстар министрлігінің Экологиялық кодексі негізінде заңнамалық түрде нақтылаған. Бұл жұмысты соңғы алты жыл бойы Халықаралық жасыл технологиялар және инвестициялық жобалар орталығы жүргізіп келеді. Орталық 100-ден астам ірі өнеркәсіптік кәсіпорынға технологиялық аудит жүргізіп, оларды ең озық қолжетімді техникалар (ЕҚТ) қағидаттарына көшіру мүмкіндігін бағалады. ЕҚТ қағидаттарына көшу ластаушы заттардың ғана емес, парниктік газдар шығарындыларын да едәуір азайтуға мүмкіндік береді. Атап айтқанда, жылу энергетикасы саласында шығарындыларды жылына 700 мың тоннаға, тау-кен металлургия секторында – 150 мың тоннаға, мұнай-газ саласында 70 мың тоннаға дейін төмендету болжанып отыр. Жалпы шығарындылар көлемі шамамен 60%-ға дейін қысқарады деп күтілуде, бұл елімізді Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымының (дамыған демократиялы және еркін экономикалы елдердің тобы) экологиялық стандарттарына жақындатады. Өнеркәсіпті ЕҚТ қағидаттарына көшіру қолданыстағы Экологиялық кодекс аясында жүзеге асырылады. ЕҚТ қағидатындағы озық технологияларды енгізген кәсіпорындар экологиялық төлемдерден босатылады.
Бүгінде Халықаралық жасыл технологиялар және инвестициялық жобалар орталығы химия өнеркәсібі, құрылыс материалдары, қара және түсті металлургия, темір, түсті және қымбат металдарды өндіру, көмір мен көмірсутектерді өндіру және электр энергетикасы сияқты бірқатар өнеркәсіп саласы бойынша ЕҚТ анықтамалықтарын әзірледі және олар Қазақстан Үкіметі тарапынан бекітілді. Бұл қағидаттар негізгі өнеркәсіптік кәсіпорындарға кешенді технологиялық аудит жүргізу нәтижесінде, халықаралық тәжірибе мен әлемдегі үздік тәжірибелерді ескере отырып әзірленді. Әзірленген ЕҚТ анықтамалықтары – отандық өнеркәсіпті жаңғыртудың маңызды құралы, онда ғылыми-техникалық бағдарламаларды іске асыруды, ғылыми-зерттеу және тәжірибелік-конструкторлық жұмыстарды (ҒЗТКЖ) жүргізуді талап ететін нақты міндеттер қамтылған. Осылайша, қоршаған ортаны қорғау және климат саласындағы ғылыми зерттеулерге мақсатты және гранттық қаржыландыру бағыттары нақты айқындалды.
Мемлекеттің маңызды стратегиялық міндетінің бірі – көміртектік бейтараптыққа қол жеткізуге бағытталған жаңа экологиялық саясатты қалыптастыруда ғылымның орнын анықтайтын уақыт келді. Шығарындыларды азайту жобаларын және ҒЗТКЖ нәтижелерін енгізу көміртек нарығы немесе арнайы Көміртек қоры сияқты экономикалық тетіктер арқылы ынталандырылуға тиіс. Алайда елімізде көміртек нарығын қалыптастырудың нақты көрінісіне көз жүгіртсек, бұл бағытта мақсатты реформаларды талап ететін бірқатар мәселенің бар екенін көреміз. Мысалы, Қазақстанның ішкі көміртек нарығында мемлекет көміртек бірлігінің (CO2 тоннасының) құнын салыстырмалы түрде төмен деңгейде ұстап отыр. Бірқатар кәсіпорын (негізінен жылу электр станциялары) өнеркәсіп пен әлеуметтік сектор үшін аса маңызды болғандықтан, көмірқышқыл газы шығарындыларының көлемін едәуір асырып отыр және одан ары асыруы мүмкін. Егер көміртек бірлігінің бағасы жоғары болса, кәсіпорындарға айтарлықтай қаржылық жүктеме түсіп, бұл олардың банкрот болу қаупін тудырады. Сонымен қатар көміртек бірлігінің төмен бағасы парниктік газдар шығарындыларын азайту жобаларын ынталандырмайды, себебі мұндай жобаларға салынатын инвестициялар өте ауқымды. Төмен көміртекті жобаларды тиімді ынталандыру үшін көміртек бірлігінің ұсынылатын құны шамамен 20 АҚШ доллары/т CO2 деңгейінде болуы қажет.
Көміртек реттеуіне жататын кәсіпорындарда шығарындыларды жүйелеу электр энергиясы мен жылуды (сыртқы көздерден) үнемдеу арқылы жанама түрде шығарындыларды азайтуға әкелетін жобаларды, сондай-ақ метан, азот тотығы сияқты басқа да парниктік газдардың шығарындыларын азайту жобаларын ескермейтінін атап өту қажет. Төмен көміртекті жобаларды іске асыруды ынталандыру үшін бағаны реттеу және болжаумен қатар, реттелетін қондырғыларда төмен көміртекті жобаларды іске асыруға рұқсат беру қажет. Сонымен қатар бірқатар мақсатта ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізу аса маңызды, атап айтсақ, өнеркәсіп саласындағы шығарындыларды азайтудың ең жоғары әсерін беретін жобалар тізбесін қалыптастыру; өнеркәсіп пен көлік саласында парниктік газдар шығарындыларын азайту үшін цифрландыру мен жасанды интеллект жүйелерін енгізу бағыттарын анықтау.
Ғылыми-зерттеу нәтижелері Қазақстандағы парниктік газдар шығарындыларын азайту әлеуеті туралы арнайы құжат түрінде ресімделсе, көміртек инвестицияларын тартуға және ерікті шығарындыларды азайту бойынша халықаралық нарыққа қатысуға негіз болады. Көміртек реттеу жүйесі метан, азот тотығы сияқты басқа парниктік газдарды азайту немесе электр энергиясы мен жылуды үнемдеу жобаларын да ынталандыруға тиіс. Ол үшін зерттеу жұмыстары негізінде шығарындыларды қысқартуға әлеуетті жобалар тізімі жасақталуы керек.
Төмен көміртекті жобалардың негізгі бағыттарын іске асыру ғылыми-зерттеу кешенін қажет етеді. Мысалы, ғалымдардың назарын ғарыштық мониторинг саласындағы эндогендік өрттерді зерттеуге аударуға болады.
Эндогендік өрттер – әсіресе, қоңыр көмір кен орындарында жиі кездесетін күрделі экологиялық мәселе. Қазақстандағы көмір разрездерінде мұндай өрттерден жылына 200 мың тоннаға дейін СО2 бөлінуі мүмкін. Спутниктік мониторинг арқылы өрт ошақтарын дер кезінде анықтап, сөндіру парниктік газдар шығарындыларын айтарлықтай төмендетеді.
Энергетика саласында да көмір жағатын қазандықтар мен жылу электр стансаларында жануды оңтайландыруға байланысты зерттеулер жүргізу маңызды. Оттегінің дұрыс қатынасы отынның толық жануына, зиянды заттардың азаюына және жылу шығындарының төмендеуіне ықпал етеді. Соңғы тәсілдерге жану температурасының үш өлшемді моделін жасау мен жасанды интеллект технологияларын қолдану жатады.
Жаңартылатын энергия көздерінің (ЖЭК) тәуліктік өндірісін нақты болжау – энергожүйенің тұрақты жұмысына қажет шарттардың бірі. ЖЭК-тен өндірілетін қуаттың үлесі артқан сайын тәуліктік графикті қалыптастыру күрделене түседі. Мұны шешу үшін метеодеректер мен жасанды интеллект негізінде автоматтандырылған болжау жүйелері қажет. 2023 жылғы 1 шілдеден бастап енгізілген Электр энергиясының Бірыңғай сатып алушысы моделі сауда үдерісін орталықтандыру арқылы бағаны тұрақтандыруға ықпал етеді.
Тау жыныстарының химиялық мүжілуін күшейту (ERW) атмосферадағы CO2-ны ұзақ мерзімге кальций карбонатына айналдыру арқылы жояды. Жылына табиғи мүжу шамамен 1,1 млрд тонна СО2 байланыстырады (ал антропогендік шығарындылар 36,7 млрд тоннаға жуық). ERW кезінде үш негізгі кезең жүзеге асырылады: мүжілетін минералдарды өндіру, оларды ұсақ күйге дейін майдалау және үлкен аумақтарды сол материалмен өңдеу. Бұл технология топырақ құнарлылығын жақсартып, азық-түлік қауіпсіздігін арттыруға және мұхиттардың қышқылдануын төмендетуге де ықпал етеді. Қазақстанда диатониттің мол қоры бар, сондықтан ERW аясында оны пайдалану перспективасы зор.
Осы жобалар мен бастамаларды іске асыру үшін нақты ғылыми зерттеулер қажет. Парниктік газ шығарындыларын өлшеу мен верификациялаудың жетілдірілген әдістемелері, көміртек қаржыландыруының жаңа құралдары мен көміртек реттеудің ұзақмерзімді әсерін бағалау – бұл саладағы басты бағыттар. Климаттық дағдарыс жағдайында ғылым көміртек тетіктерін пысықтаудың діңгегіне айналып, олардың ашықтығы мен сенімділігін қамтамасыз етуге тиіс. Қазақстанның ғылыми-инженерлік қауымдастығы көміртектік бейтараптыққа қол жеткізу стратегиясын жүзеге асыруда маңызды рөл атқаратыны сөзсіз және жаһандық экологиялық сын-қатерлерді еңсеруде жаңа мүмкіндіктерге жол ашады.
Гүлбазар МЕДИЕВА,
Халықаралық жасыл технологиялар
және инвестициялық жобалар
орталығы ғылыми бағытының жетекшісі